Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Дык як жа тады быць з вармінскім паходжаннем Цяцерскага?
Па-мойму, вывад напрошвасцца толькі адзіп. Сям’я Цяцерскіх аказалася ў Варміі часова. Бо чым жа тады вытлумачыць яўна беларускае (ад цяцеры) паходжанне іх прозвішча?! Лагічпа дапусціць думку, што ўся сям’я, па чале з бацькам, па нейкай прычыпе, напрыклад, у сувязі з адыходам Варміі да Прусіі, які адбыўся згодна з падзелам Рэчы Паспалітай 1772 года, вярнулася ў родпую Беларусь, у Забелы. He выпадкова ж Цяцерскія, куды б іх
пі закінуў лёс, зноў цягпуліся і вярталіся па Полаччыну. Відаць, была тут для іх нейкая прыцягалыіая сіла!
А яшчэ кніга А. Мілера падказала мпе, дзе могуць быць невядомыя рукапісы Марашэўскага і Цяцерскага. У Вільнюсе, у Навуковай бібліятэцы Вільнюскага універсітэта імя В. Міцкявічуса-Капсукаса. Паўторна гэтая бібліятэка адрадзілася на базе колішняіі Віленскай публічнай бібліятэкі. А туды пасля паражэння паўстапня 1863 года звозілі рэдкія кпігі і рукапісы з закрытых кляштараў амаль з усёй Беларусі і Літвы.
Зпоў еду ў Вільнюс, уладкоўваюся ў тым жа «літаратурным падвор’і», міма колішняга губернатарскага палаца і помніка К. Данялайцісу іду ва універсітэцкую бібліятэку, узнімаюся па прыступках, якія, мабыць, памятаюць крокі Міцкевіча і Лелевеля.
Рукапісы, звезепыя па загаду Мураўёва, сёппя пераважна знаходзяцца ў трэцім фондзе, апісапым у міжваеннае дваццацігоддзс вядомым бібліёграфам М. Брэнштэйнам. У фондзе — многа матэрыялаў па XVIII стагоддзю. Знаходжу два беларускія сатырычныя вершы, прысвсчаныя Сямігадовай вайпс, дзве свецкія песпі, роднасныя тым, што захоўваюцца ў бібліятэках Кракава, Варшавы, Курніка, Львова («Тэкст скочны» і «Тэкст втуры той жа кампазітуры»), паэтычпую калядку, запісаную ў Глыбокім. Гартаю каталог ружанскай бібліятэкі Сапегаў, трактаты па філасофіі, напісаныя выкладчыкамі школ тагачаснай Беларусі. На жаль, пе ўсе сабраныя пасля 1863 rofla матэрыялы яшчэ апісаны. Асабліва гэта датычыцца нот. Выпадкова ўдалося ўстапавіць, што ў пеапісапай, a таму і недаступнай частцы бібліятэчных збораў павінпы быць музычныя творы такіх кампазітараў Беларусі XVIII стагоддзя, як Эўзебіюш Міхалевіч з Полацка, Дэльфін Мікалаеўскі і Францішак Прампітц са Слоніма, Міхал Кавалеўскі і Юзаф Казлоўскі з той жа Забельскай калсгіі. Што ж, прыйдзецца пачакаць, пакуль той фопд апрацуюць і зробяць даступпым для чытачоў...
А вось і першыя рэальпыя забольскія «ластаўкі». Пад яумарам 1612 у трэцім фопдзе знаходзіцца лацінскі падручпік рыторыкі Міхала Цяцерскага, пісаны ў Забелах у 1784 годзе. Пад нумарам 132 — працяг «Дыярыуша падарожжа» Фаустына Цяцерскага па кляштарах Беларусі ў
пачатку XIX стагоддзя. Пад нумарам 1471 — рукапіс падручпіка Фелікса Цяцерскага па фізіцы. Пад нумарам 5 — пераплеценыя ў адзін канвалют «дысертацыі», абаропеныя ў Забельскай калегіі з 1807 па 1813 год. Сярод тэалагічных сустракаюцца і «свецкія»: нехта Юзаф Тамашэвіч даследуе хімічны склад паветра, а Амброжы Валотка — «узрост павук». У тым жа канвалюце пераплецепа польская вершаваная трагедыя ў пяці актах «Адкрыццё Амерыкі», нсвядома калі, дзе і кім напісаная. Усе гэтыя знаходкі патрабуюць асобай гаворкі спецыялістаў у той або іншай галіне.
На жаль, «не аказалася па месцы» (нават пры паўторным заказе) рукапісу, які пайбольш мяне інтрыгаваў,— «Гісторыі» Цяцерскага (у картатэцы, складзенай Брэнштэйнам, яна значыцца пад нумарам 135). Таму і не мог спраўдзіць указаны Мілерам факт, што ў сваёй «Гісторыі Літвы» Ф. Цяцерскі выкарыстаў запісы беларускага фальклору.
He знайшлося слядоў і трагедыі М. Цяцерскага «Вольпасць і няцнота», якая паводле Мілера таксама павінна была захоўвацца ў бібліятэцы Вільнюскага універсітэта. 3 горыччу гавару аб гэтым бібліятэкарцы.
— Так,— пагаджаецца яна,— рукапісы, асабліва пайбольш патрэбныя, часам знікаюць пры таямнічых, нявысветлепых абставінах. Але не бясследна. Раю вам пашукаць Цяцерскіх у рукапісным аддзеле Цэнтральнай бібліятэкі Акадэміі навук Літоўскай ССР. Там ёсць многа матэрыялаў, якія рапей былі нашымі. У час першай сусветнай вайяы іх вывезлі ў Маскву. А потым, у пачатку 20-х гадоў, яны былі вернуты ў наш горад у адпаведнасці з савецка-польскім пагадненнем. Але вернуты не ва універсітэцкую бібліятэку, а ў бібліятэку імя Врублеўскіх, сённяшнюіо акадэмічную. Здаецца мне, што яе фонды 16, 17 і асабліва 18 цалкам складаюцца з рукапісаў, сабраных у мураўёўскія часы ў Публічнай бібліятэцы.
I сапраўды, як гэта мне раней не прыйшло ў галаву пашукаць там, дзе знаходзяцца арыгіналы «Камедыі» і «Доктара па прымусу»?! У тым жа 18 фондзе! Зноў, у каторы раз, іду ў двухпавярховы палац, які стаіць на беразе Нерыс, а па-нашаму — Віліі. Будаваў яго для сябе адзін з магнатаў Тышкевічаў, але потым прадаў пад біб-
ліятэку вядомаму адвакату Тадэвушу Врублеўскаму — таму самаму, які бясплатна абараняў перад царскім судом мпогіх беларускіх сяляп. У 1925 годзе, паміраючы, Врублеўскі завяшчаў бібліятэку гораду, а ў 1941 годзе яе перапяла маладая Акадэмія павук Савецкай Літвы.
Першы ж дзепь новага этапа пошукаў выдаўся ўдачным. Пад пумарам 204 васемпаццатага фопда аказаўся арыгінал тых «Дзённікаў» Фаустына Цяцерскага, аб знаходцы якіх марыў у 1865 годзе Аўгуст Бялёўскі. На рукапісе пазначана, што гэта «другі том больш значных прыгод» аднаго ссыльнага, які вярнуўся з Сібіры.
Другая частка «Дзённікаў», якую Фаустын Цяцерскі нісаў па памяці ў 1806 годзе, жывучы ў Забелах, пачыпаецца з правалу Вілепскай асацыяцыі і з арышту аўтара. Вядома, мпе больш хацелася, каб перада мной была не другая, а першая частка мемуараў. Тады я можа яшчэ што даведаўся б пра Міхала Цяцерскага, які памёр папярэдадпі правалу. Але што зробіш... Узброіўшыся павелічальным піклом, углядаюся ў мала разборлівую вязь дробненькіх літар.
...Са старонак «Дзённікаў» паступова паўставала постаць высакароднага і мужнага чалавека, перакананага ворага ўсякага дэспатызму. Перад арыштам ён паспеў спаліць усе паперы, што маглі б зашкодзіць сябрам. У час допытаў хацеў прыкончыць пажом усемагутнага віленскага саноўніка Рэппіна. У Пецярбургу збіраўся кінуць Паўлу I гнеўнае: «Пі кроў», але імператар, нібы прадчуваючы гэта, не з’явіўся на пасяджэнне сената. Па дарозе ў Сібір, якая вяла праз Ноўгарад, Цвер, Маскву, Казань, Табольск і Іркуцк, абараняў слабейшых вязняў, смела гаварыў праўду канвойпым. Ф. Цяцерскі са спачуваннем і сімпатыяй ставіўся да заняволеных мясцовых пародаў. Абураны здзекамі царскіх чыноўнікаў над безабароннымі чувашамі, ёп запісаў: «Вось так мы сёння пагарджаем народам, які лічыцца народам дзікім толькі таму, што ён пе мае асветы і сўрапейскага полеру, а тымчасам бачна, што прырода шчодра надзяліла чувашоў. Пры кожнай сустрэчы ўвачавідкі праяўляецца літасцівасць іх сэрцаў, якую ўжо згубілі ганарлівыя жыхары гарадоў».
У Сібіры Цяцерскі прайшоў праз усе жахі катаргі. У Нерчынскіх шахтах раздрабняў руду. Бачыў, як даве-
дзепыя да адчаю вязпі кідаліся ў посуд з расплаўленым серабром. Галадаў, цярпеў здзекі п’яных паглядчыкаў. Але заўсёды заставаўся чалавекам, дапамагаў іншым палітычпым катаржнікам. У шахтах Цяцерскі сустракаўся з пугачоўцамі і «бунтаўшчыком» Крыстанькам, які паліў панскія маёнткі па Мазыршчыне, Аршаншчыне і Полаччыне, з графам Маптэнем, што да катаргі «доўга жыў у Беларусі, у Шклове». Мантэня абвінавацілі ў намеры... спаліць чарнаморскі флот. У зпак пратэсту супраць самавольства царскіх улад загадкавы жыхар Шклова рапіыў рэштку свайго жыцця правесці ў поўпым маўчанпі. I толькі Цяцерскаму Маптэнь адкрыў сваю душу.
Гады катаргі не зламалі Цяцерскага. Мясцовае чыноўніцтва пе магло не ацаніць яго веды, здолыіасці і высокія маралыіыя якасці. Атрымаўшы адносную свабоду, ён кожпую вольную хвіліну аддаваў павуцы. Вывучаў сібірскі край, яго клімат, мінеральныя багацці. Апісваў па Ліпею раслінны свет. Цікавіўся бытам і норавамі буратаў і тунгусаў. У выніку нарадзілася праца «Звесткі аб Сібіры», якая складае частку «Дзёнпікаў». У ёй Цяцерскі пеаднаразова падкрэслівае свабодалюбства мясцовых народаў. Прыводзяцца, напрыклад, словы тунгуса, які сказаў аўтару: «Ці зпае мяне імператар, ці ведае, што я ў гэтых бясконцых стэпах пасу свой статак? Або ж гэта яго трава? Або ж пе сам я сябе кармлю? Навошта ж ён вяжацца да маёй душы?»
Аб тым, што «Дзёппікі» пісаліся па памяці ў Беларусі, сведчаць параўпаппі жыцця беларускага сяляпства з жыццём сібірскіх пародаў. Вось адпо з іх: «Тут я павінен гачыра прызпаць, што нідзе пе бачыў такога чорпага, запячышчанага і недапечанага хлеба, як цяпер бачу ў найпешчаслівейшай Белай Русі». У іншым месцы гаворыцца, што ў Сібіры «гаспадарчыя хаты пе маюць іпшых упрыгожанняў, апрача злеплепай з гліны нечы, якую часта сустрэнеш і па Белай Русі, апрача пекалькіх абразоў, што вісяць у куце, а таксама стала і лавы». Цяцерскі з павагай і спагадай ставіўся да прьтгоішага сяляпства розных народаў — беларусаў, чувашоў, тунгусаў, буратаў.
Вось якім быў брат аўтара польска-беларускай пераробкі «Доктара па прымусу»! Фаустып Цяцерскі, манах у дамінікапскай сутане, тым не мепш быў рэспубліканцам,
ворагам царскага самаўладства. У «Дзённіках» нідзе не бачна асабліваіі рэлігійнасці, набожнасці аўтара. Яго думкі звернуты да зямных спраў. Ён высмейвае забабоннасць і п’янства сібірскіх напоў. Эх, падумалася, быць бы яму пе манахам, а дзяржаўным дзсячам, якабінцам! Ды ці мог ён выскачыць за рамкі сваёй супярэчлівай эпохі? У часы Асветпіцтва па чале грамадска-літаратурнага руху часта станавіліся людзі ў сутанах, якія мелі адпосную свабоду дзеянпяў: у Полыпчы — Канарскі і Калантай, Літве — Данялайціс, на Украіпо — Скаварада. Ніхто так нс высмеяў тагачаспае духавепства, як польскі асветнік, аўтар паэмы «Манахамахія» Ігнацы Красіцкі. А ён жа быў біскупам Варміі, той самай Варміі, з якой звязапы і Цяцсрскія. Дык ці масм мы права адмоўна ставіцца да іх толькі на той надставе, што жыццё, імкненне да ведаў прымусілі іх апрануць сутану?!
Сапраўдпае ўяўленпе аб поглядах К. Марашэўскага і М. Цяцорскага могуць нам даць толькі іх творы. Тыя ж «Камедыя» і «Доктар па прымусу». I тыя, што яшчэ не знойдзепы. Толькі дзе іх шукаць? На ўсякі выпадак заказваю вядомы рукапіс пад нумарам 201, які, здаецца, груптоўна апісапы і Сычэўскай, і Ператцам, і беларускімі даследчыкамі. Адкрываю з’едзеную паразітамі скураную вокладку даволі ёмістага, у 96 лістоў двухбаковага тэксту забельскага рукапіснага зборпіка. Ён складаецца з дзвюх частак, з двух асобных зборпічкаў. Лацінскі загаловак першай сведчыць, што гэта «Працяг твораў айца Каятана Марашэўскага, прафесара рыторыкі і паэтыкі Забельскай гімназіі». 3 трыццатага ліста пачыпаецца другая частка, пісапая іншым почыркам. Каліграфічна выведзепы па ўсю старопку лацінскі загаловак абяцас чытачу зпаёмства з «Новым зборнікам» па рыторыцы і паэтыцы прафесара той жа гімпазіі Міхала Цяцерскага. У канцы кожпай часткі намалявапы кветачкі.
КНІГІ ОНЛАЙН
