Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Менделеев: Горднлся б, может быть, еіце попыне швед
Над пепрпятелем велнчмем побед,
Когда б велнкпй Петр, наукн ввев в Москву, Под Росскпй трон его не преклоннл главу.
Н п к н т н п: Познай же ты теперь, колііко драгоцепны
Плоды прпносят нам, что людн просвеіценны, Когда бы не было в Росспн снх мужей, He так бы скоро был паш побежден злодей.
Народ, адказвае мужык, ужо заўважыў, што цяпер «русскпе помудренее сталл». Але пікому не прыходзіла ў галаву, што ўсё гэта ад навук. Пісьменныя ж людзі былі і раней. Напрыклад, стараверы, якія чытаюць святыя кнігі. Але яны чамусьці, кажа мужык, адмаўляюць карысць навук, лічаць, што ад іх ідзе распуста. На гэта адна з «высакародных асоб» зазначае, што стараверы — дрэнныя настаўнікі:
Когда бы свет наук меж вамн расшярнлся, Тогда бы всяк пз вас безмерно устыднлся, Что бралп вы себе людей тех за прпмер, Нз копх всякой есть ханжа л лнцемер.
Мужык згодзен з такой характарыстыкай старавераў. Ёп ужо заўважыў,
Что много в нх речах неправды есть н лжн
Н подлпнно оніі велнкне ханжн,
Как с ппмп говорпшь, смпренно поучают, А за глазамн же без мнлостн ругают.
Высветліўшы пытанне аб стараверах, мужык пачынае крытыкаваць вонкавыя праявы цывілізацыі, якія сталі модай не толькі ў «вышэйшым свеце», але і сярод простанароддзя. А заадно ён адмаўляе і тэатральныя прадстаўленні, якія здаюцца яму бязбожнымі:
Впчь в самом деле, как посмотрншь па бел свет, Какнх развратпостей уже в нем пет.
Чан да кофен во всех домах явплясь,
В разлпчны мотовства все людп попустплнсь,
0 церквн божпей іпі мало нс радят, А убпрают лпшь театр да маскарад. II пусть бы все ето (!) велось меж господамп, A то прпметнм п меж нашнмн купцамн, Что былн некогда простые мужнкн, Такне точно, как н напш старпкп.
Мендзялееў у адказ растлумачвае мужыку, што разважае ён няправільна: каву і чай стварыў усявышні, «чтоб всякой человек употреблять нх мог». «Дано что господам, дапо н земледелу — лншь только прнобресть то доставало пх». Ды і тэатры і маскарады бог не забараніў —
Нс могут онп пам ннмало повредпть, II с нпміі можешь ты на свете честпо жпть.
Мужык просіць параіць яму, як жа высветліць, «кто впноват, кто прав». Яму адказваюць: «Об этом можешь знать, наукн ты узнав». Цікаўны селянін працягвае задаваць пытанні: у чым жа сутпасць навук і што выкладаюць у тым вучылішчы, куды збіраюць усіх дзяцей? «Высакародныя людзі» пералічваюць яму ўсе прадметы, якія вывучаюцца ў школе, і ўсе «карысці», якія вынікаюць з навучання. Па-першае, вучпі даведаюцца, што карысна, а што шкодна, аб тым, «как в свете жпть пам бог повелевает». Яны стануць «начальство почптать, co блнжннм мпрно жпть, права знать обіцества п свято пх храппть». Па-другое, вучпям стане вядома, «хозяйство как вестн, как оберегать свой дом».
Мужык канчаткова пераконваецца ў тым, што навукі патрэбпы. Ён дае слова выкарыстаць дадзеныя яму парады, «чтобы тем знанпям немного паучпться». У яго застаецца толькі адно сумпенне: хто ж гэта так іпчодра «нзлпвает» на народ сваю міласць? Хто заклікае народ вучыцца, не патрабуючы за гэта ніякай платы? Як і палежала ў часы абсалютнай манархіі, «высакародныя асобы» ўказваюць на Кацярыну II:
К сему ведет пас, друг, премудрая царпца, Богоподобная в делах свопх Фелпца. Она сей храм для пас к учеяью создала, Еп вечпо за спе да будет похвала.
Ее прешедроіо лпется свет рукой,
Который образ ты топерь зрпшь пред собой.
У заключнай сцэне «Разговора» мужык звяртаецца да партрэта царыцы са словамі сардэчнай удзячнасці. Перакананы «высакароднымі асобамі» ў патрэбе навук, ён заклікае прысутных выкарыстаць каштоўпы выпадак, «когда всяк может быть в'науках просвеіценным». У народпым вучылішчы зможа вучыцца кожпы — тут не будзе «раздзелу купцу, прлказному, дворянам, земледелу».
Такім чыпам, названыя вышэй чатыры оды і блізкі да іх па зместу і стылю «Разговор мужнка с пятью благороднымн особамн о пользе наук» дазваляюць зрабіць вывад, што Іван Сакольскі быў здольным паэтам, цікавым прадстаўніком рускага Асветніцтва на тэрыторыі Беларусі. Погляды яго былі супярэчлівыя. Сакольскі быў псракапапым асветнікам, разглядаў навуку як асноўную сілу грамадскага развіцця. Як і М. Ламаносаў, Г. Дзяржавіп, ён выступаў супраць тыраніі, дэспатызму, супрацьстаўляючы ім абсалютную манархію ў Расіі, дзе паводле яго пераканання ўсё будавалася на розуме і чалавечнасці. Ён заклікаў да роўнасці саслоўяў, зразуметай у буржуазным сэнсе — як роўнае права атрымоўваць веды і ўзбагачаццэ (прыгадаем: «Дано что господам, дано п земледелу — лншь только прпобресть то доставало пх»). Аднак асветніцтва Сакольскага было абмежавапым. Ён пе ўзняўся да ўласцівага А. Радзішчаву адмаўлеппя прыгонніцтва і самадзяржаўя, пе зразумеў сутнасці Французскай буржуазнай рэвалюцыі 1789 года. Больш таго, апошнія оды полацкага настаўніка сведчаць, што погляды яго прыкметна правелі (магчыма, пасля адмоўнай рэакцыі чыноўніцтва на першыя дзве оды). Усё гэта дазваляе адпесці Сакольскага да ўмеранага крыла рускага Асветніцтва.
Хто ж такі быў Іван Сакольскі? Біяграфічных звестак пра яго захавалася мала. У «Журнале» Полацкага народттага вучылішча сказапа, што ён нарадзіўся ў Кіржацкім павеце Уладзімірскага намесніцтва і скопчыў Пецярбургскую настаўніцкую семінарыю. Як бачна з кніг, перакладзеных Сакольскім з французскай мовы *, да прыезду ў
* Нзбранпые мпеппя о верс п певерпп. Пер. с француз. Московской славяпо-греко-латнпской академнн фрапцузского н нсмецкого языков учнтель Нван Сокольскпй. М., 1780; Апдрпеп Рпше. Важныя прпключеппя от маловажных обстоятельств. Пер. ІІвап Сокольскнй. М., 1786.
Беларусь, у 1785—1786 гадах, ён выкладаў французскую і нямецкую мовы ў Маскоўскай славяна-грэка-лацінскай акадэміі. Беларускі даследчык Э. Дарашэвіч устанавіў, што I. Сакольскаму належыць аўтарства кнігі «Кабннетпый плп купеческяй секретарь плп собранпе паіілучшпх пнсем». Выдадзспа япа ў Маскве ў 1795 г. На 282— 283 старопках кнігі змсшчапа вершавапае пісьмо да сябра «0 пользе ученпя». Гэты твор таксама сведчыць аб асветпіцкай накіраванасці творчасці Сакольскага. У якасці настаўнікаў у пісьме ўпамінаіоцца імёны Эпікура, Лока, Бейля, Ныотопа, Вальтэра, Мальера. Звяртаючыся да сябра, які прысвяціў сваё жыццё навуцы, аўтар піша:
Ты враг невежества, доволыю то я зпаю, Хвалю тебя за то, люблю н почнтаю! Нетіцетно зпапнем быть хочепіь просвеіцеп, Нетіцетно ям н я толнко восхніцсн. Сокровніца его спльное к нам блнстают, Как злато п сребро невежд всех ослепляют. Гассепдн, Лейбпнц, Вольф, Мопсртюн, Невтоя, Локк, Сократ, Эпнкур, премудрейшяй Платоп, Тнт Ліівпй, Ксепофопт, Бейль, божествепный Гомер, Депрей іі Ювепал, Мольер, Гелерт н Вольтер, Наставшікн мон, светнльннкн уму, Которые прогналп невежества всю тьму, Довольные собой прпмеры показаля, Что счастлнво опн па свете пребывалп, Труды нх прннесліі велнку пользу нам, Осталась память нх к позднейшіім времопам.
Такія радкі мог напісаць толькі пераканапы асветнік, перадавы для свайго часу чалавск. I мы можам ганарыцца, што ў пялёгкім XVIII стагоддзі ён жыў і выкладаў у Полацку, пашыраў тут ідэі рускіх пісьменнікаў-класікаў. Творчасць Сакольскага попасрэдпа не палежыць беларускай літаратуры. Але япа належыць тагачаспай шматмоўнай літаратуры Беларусі.
Вось з якімі цікавымі творамі і з якой пезаслужана забытай пісьменніцкай асобай пазнаёміў нас «Журнал» Полацкага вучылішча, што захоўваецца ў адпым з мінскіх архіваў.
АКОЛ ПАРНАСА ЗАБЕЛЬСКАЙ
КАЛЕГІІ
«Журнал» Полацкага вышэйшага пароднага вучылішча, аб якім ішла гаворка ў папярэднім раздзеле, выклікаў у мяне роздум вось у якім кірунку. Побач жа з гэтым вучылішчам у канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзяў па Полаччыне, каля Дрысы, дзейнічала яшчэ адпа вельмі цікавая навучальная ўстанова, яшчэ адпа сядзіба музаў — Забельская даміпіканская калегія. Рыторыку і паэтыку ў ёй выкладалі Каятан Марашэўскі і Міхал Цяцерскі (апошняга дагэтуль чамусьці называюць то Цацэрскім, то Цэцэрскім, хаця сам ён выразна падпісваўся: Цяцерскі). Абодва яны варты самай пільнай пашай увагі. I вось чаму. У часы, калі ў грамадскай сферы беларуская мова была амаль зусім выцеснеяа польскай, лацінскай, стараславяпскай мовамі, забельскія «прафесары» аднымі з першых пачалі пісаць на пагарджанай «мужыцкай» гаворцы. Мараіпэўскаму належыць «Камедыя», папісаная і пастаўленая ў Забельскай калегіі ў 1787 годзе. У адпаведнасці з тагачасным моўным «расслаеннем» селянін Дзёмка («хлоп») і яўрэй-карчмар («жыд») гавораць у «Камедыі» па-беларуску, прадстаўііікі ж пануючых класаў (тры браты-шляхціцы), а таксама чорт — на польскай мове. Беларускі тэкст займае прыкладпа тры пятых часткі твора. Цяцерскі ж зрабіў польска-беларускую пераробку камедыі Ж.-Б. Мальера «Доктар па прымусу» («Le Medecin malgre lui»). Паколькі ў дамініканскай калегіі вучыліся толькі хлопчыкі і не было каму (ды і не выпадала) выконваць жаночыя ролі, забельскі драматург замяніў жопку галоў-
нага героя Марціпу братам Марцінам, Жакліну — падчашым Войткам, а дачку Геронта Люцынду, вакол якой разгарэўся ўвесь сыр-бор, пакінуў па-за сцэнай, ад чаго істотна змянілася кампазіцыя п’есы. Месца селяніна Цібо і яго сына Перэна ў чацвёртым акце занялі «хлоп» Хвёдар і яго сусед Апанас, якія, у адрозненне ад іншых порсапажаў, размаўляюць па беларускай мове. «Доктар па прымусу» быў напісаны Цяцерскім і пастаўлепы вучнямі ў тым жа 1787 годзе.
Такім чынам, 1787 год можна лічыць этапным у развіцці беларускай літаратуры. На самай справе. Упершыню па аснове школьных інтэрмедый нарадзілася беларуская (ці, дакладней, беларуска-польская) драма. I, піто самае важнае, яе героі гавораць ужо пс па старажытнай беларускай, у многім кніжнай мове, а, як устанаўлівае ў I tomb «Гісторыі беларускай літаратурнай мовы» (Мінск, 1967) вядомы мовазнаўца А. Жураўскі, на жывой народпай гаворцы паўночнага ўсходу Беларусі. У аспову правапісу быў пакладзены фанетычны прыпцып. У творах Марашэўскага і Цяцерскага яскрава праявіліся ўласцівыя беларускай мове аканне і яканне, дзеканне і цэканне, нескладовае «ў». Усё гэта дае падставу аднесці забельскіх драматургаў да першых (або адных з першых) прадстаўнікоў новай беларускай літаратуры. Адтуль, з Забельскай калегіі, ідзе перарывістая лінія развіцця, якую ў 40-х гадах XIX стагоддзя прадоўжыў сваёй дзвюхмоўнай «Ідыліяй» («Сялянкай») В. Дуніп-Марцінкевіч.
КНІГІ ОНЛАЙН
