Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
бургскай пастаўніцкай семінарыі. Сярод іх былі здольныя літаратары, прадстаўнікі рускага Асветніцтва.
Аднак вернемся да рукапісу з фонду 3175, выкарыстанага раней толькі ў самых нязпачных урыўках. У тоўстай рукапіснай кнізе прыведзены пе толькі спісы вучняў Полацкага вучылішча, пс толькі спісы кніг, што паступалі ў яго бібліятэку, але і вершы, якія чыталіся вучнямі ў прысутнасці розных высокапастаўлспых асоб. Падрабязна апісаны розпыя ўрачыстасці. Адной з такіх урачыстасцой было адкрыццё вучылішча, якое адбылося 15 красавіка 1789 г. 3 уласнай одай па адкрыцці выступіў настаўнік 3 класа Іван Сакольскі.
«Ода, говоренная Нваном Сокольскнм на открытші Полоцкого главпого народного учііліііца» — красамоўны ўзор рускай асветніцкай паэзіі. Аўтар рашуча выступае супраць любой формы тыраніі і дэспатызму, супрацьпастаўляе іх «асвечанай» манархіі. Асноўпай рухаючай сілай грамадскага прагрэсу Сакольскі лічыць асвету:
Полезны зпанпя па тропе, Полезпы ратаю оне, Оне отрада бедным в стоне, Полезпы в обшествс н впе. В нпх пользу зрнт п полководец, Без нпх потонет мореходец. Судыг без оных вовсе слепы, Оне болезпп облегчают, Оне іі нужды нсправляют, Служа па множество потреб.
Даказваючы карысць навук, I. Сакольскі ўступае ў палеміку з Ж.-Ж. Русо, які сцвярджаў, што всды псуюць чалавечыя норавы. Аўтар тонка падмеціў супярэчлівасць у поглядах французскага асветніка: заклікаючы вярнуцца да «натуральнасці» першабытпага чалавека, Русо тым не менпі усяляк садзейнічаў распаўсюджаішю всдаў.
Калі, працягвае Сакольскі, давесці думку Русо да лагічнага канца, то самыя ўзвышаныя норавы павіппы быць якраз у дзікіх афрыкапскіх людаедаў. Аднак гэта супярэчыць фактам. Найвышэйшую дабрачыннасць аўтар знаходзіць у адукавапай Расіі.
Абсаліотпую мапархію часоў Кацярыны II Сакольскі лічыў ідэалам чалавечага грамадства, увасаблспнем ідэй
Асветніцтва. Ёсць іншыя краіны, але ў іх бачна і «рубніце». У Расійскай жа імперыі ўсе шчаслівыя — і асцяк, і кіргіз, і татарын. Промні дабрачыпнасці і адукаванасці дайшлі да Бсларусі, да старажытпага Полацка:
А ты, 0! Полоцк, оспяппый Лучем мопархннн своей, Явп дпссь чувства благодарны Прп восхніценлн сем ей. Вы, отрокя судьбой блаженны, Что в свстлы дпн сші рожденпы, Откройто нскрсшіость свою!
Наступпую оду Іван Сакольскі «сказаў» 4 снежня 1789 г., калі ў Полацкао вучылішча прыбыў генерал-губернатар Пётр Багданавіч Пасек. Ода пачынасцца з праслаўлення дабрачыппасцей «асвечапага» саноўпіка:
Снрот от рук пзбавпть спльных, Податн бсдпым благ обпльных, Все козші ппспровергйуть злых, В местах блажепство спх устропть, Судіітя, мпловать, покопть — Вот дело рук твопх благнх!
Калі ў папярэдняп одзе Сакольскі супрацьстаўляў дзікасць афрыкапскіх плямёнаў адукавапасці і чалавечпасці Расійскай імперыі, то тут ён супрацьстаўляе заваяванне еўрапейцамі Амерыкі мірнаму злучэнню з Расіяй тэрыторыі Беларусі. У Новым свеце ўсе дрыжалі, усе пакідалі свае хаты, «бежав ужаспого тнрана».
ІІм внд Правптельства ужасеп, Нам кажется тот дом прекрасен, Стопы где шествуют твон.
Далей ідзс апісаппс Полацка, які — пягледзячы на зімшою сцюжу — урачыста сустракае мецэната. На сустрэчу выйшлі літаралыіа ўсс —
Стеклнся, домы оставляя, У струй жпвуіцп двнпскпх вод. Двпна? По что ты зрак свой скрыла? По что ты мразом попустнла Явіітн сллу па себя?
IIль зная Пассека ты ходы,
Своп сковала быстры воды, Чтоб піествовал он по тебе?
Апісваючы Полацк, Сакольскі адзначае, што мясцовы край населены рознымі нацыянальнасцямі — тут і «пяст» (паляк), і «Снона Нудей лншенный». I ўсе яны задаволены злучэннем з Расіяй —
Хоть людн верой отдаленны, Народ хоть здесь разноплеменньш, Доволен счастьем всяк свопм.
Пра карэнных жа жыхароў Полацка, беларусаў, Сакольскі гаворыць вельмі цьмяна. Ён пазывае іх «росснанамп», суайчыннікамі Пасека:
Росснаннн же веселіітся, Что соотечествепішк твой, Нмея право, он гордптся, 0 мудрый мецепат, тобой.
Яшчэ адну оду Івап Сакольскі «сказаў» 21 спежня 1792 года, калі ў вучылішчы адбыліся публічныя экзамены вучняў усіх чатырох класаў (па экзаменах прысутнічаў той жа «беларускі» генерал-губернатар П. Б. Пасек). Але ў адрозненне ад папярэдніх од гэты твор нецікавы па свайму зместу. Аўтар абмежаваўся славаслоўем па адрасу Пасека. Характэрны пачатак оды, дзе аўтар звяртаецца да гісторыі старажытнага Егіпта: нільская вада была ў ім адначасова і пладатворнай, і разбуральнай сілай...
Выключную цікавасць мае ода, з якой Сакольскі выступіў на публічных экзамепах 30 чэрвеня 1793 г. Пасека на гэты раз у зале пе было, і полацкі паэт звяртаецца да партрэта Кацярыны II. Ода пачынаецца з характэрнай для Сакольскага гістарычнай паралелі: слаўнае старадаўняе племя пелазгаў пабудавала храм і прыносіла ў ім ахвяры багіні, якая навучыла яго «сеять хлеб», дала яму «нову ппіцу». Яшчэ большыя ахвяры, рытарычпа ўсклікае аўтар, трэба прыносіць той, хто знайшоў спосаб «людей счастлнвымн творпть», хто адкрыў мудры сродак, як «во кротость строгость превратпть». Такой «богяней справедлпвой» Сакольскі лічыць Кацярыну II:
0 Россов правяіца странамн, He хоіцешь храмов ты от пас, Владея подданых сердцамп, Как человек нх впеялешь глас. Царнца (перазб.) богоподобна, Кротка, правдііва п пезлобна, Сама ты зпждешь алтарп, Чтобы к твопм быть блнже чадам, Чтоб дать отраду нх отрадам, Слывеіпь ты смертной на землн.
Да храмаў, узведзеных Кацярынай II у імя чалавечага розуму, аўтар адносіць і Полацкае народнае вучылішча:
Царпца смертная — бессмертяа. Тобой п здесь воздвнгнут храм В честь сына бога воплоіцспна; Ты храм воздвпгла н умам Младенцов, матерыо тя чтугцпх, От вдов II спрых жпзнь пмуіцнх...
Асабліва ўдзячнай царыцы, чыё імя благаслаўляюць । ват злачынцы перад пакараннем смерцю, павінна быць Ееларусь. У галодны год Кацярына II паслала сюды хлеб.
Далей ідзе апісанне народнага голаду. Аўтар спачувальна ставіцца да беларускага прыгопнага сялянства. Бяс трасны рапей тон нечакана набывае эмацыянальнасі ь:
На юношах явнлась старость От почерневшнх с глада лпц, Ослабла снла вся н младость Готовых в брак вступнть девяц. Вотше сосцы младенцы ссалц ГІ тіцетно к грудн прппадалп Свопх полмертвых матерсй. Прнход к ппм смертп прнблпжался II впд ее нзобра(жа)лся Co всею лютостыо своеіі.
Бесплодпу землю пахарь в гневе, Власы себе терзая, клял.
Супруг, зачавшішся плод в чреве, Жепы боляіцей проклппал. Повсюду рубніца раздраішы, Везде вопль бедпых отчаяшіых. Ночто отцы родіілп в свот, Ослабшн іоношп взывалн, Почто жнвот нам даровалн, Когда спастп его средств нет?
6 Зак. 784
Наступіла галодная, безнадзейная вясна.
3 адчаем глядзеў народ на «плод страы росскнх», што плыў па Дзвінс ў чужыя краіны. Від караблёў са збожжам толькі павялічнаў сялянскае гора:
Толпптся бедпых сопм, мятотся, Возводнт рукп к пебссам.
Аднак аказалася, што пе ў чужыя краіны плылі тыя караблі. Гэта «монархння благой рукою» слала хлеб галодным беларусам, каб ажывіць іх з мёртвых. Усе славяць імператрыцу, параўпоўваючы яс папаванпс з панаваннем польскіх каралёў.
Дапамога, аказапая рускім урадам галодным беларускім сялянам, дае аўтару магчымасць супрацьпаставіць парадкі ў Расійскаіі імперыі парадкам у Францыі, дзе толькі што адбылася буржуазная рэвалюцыя. Сакольскі, прыхільнік абсалютнай манархіі, не зразумеў і не мог зразумець сутпасць падзей 1789 года. Яны здаліся яму праяўленпем пізкіх інстынктаў чэрні, што прагнула толькі крыві.
Хутчэй за ўсё Івану Сакольскаму палежыць таксама вершавапая сцэнка «Разговор мужнка с пятью благороднымп особамп о пользе наук», які захаваўся ў тым жа рукапіспым «Журпале» Полацкага народнага вучылішча. 3 гэтай сцэнкай вучні вучылішча Апанас Касцецкі, Аляксандр Гаражанскі, Івап Сямёнаў, Рыгор Нікіцін, Павел Мопдзялсеў і Аляксапдр Шакабепт выступілі 21 спежпя 1792 года на публічных экзамепах у прысутпасці гспералгубернатара Пасека.
У «Разговоре» выразна відаць асветпіцкія памеры аўтара. Ёц лічыць, што вучыцца павіпеп кожпы, што павукі з’яўляюцца крыпіцай магутпасці краіпы і асабістага шчасця чалавека.
Паэт асуджае старавсраў, якія адмаўлялі карысць навук.
У пачатку твора на сцэну выходзіць мужык, які задае прысутным некалькі пытапняў. Ці праўда, што сялянам можпа цяпер паступаць у вучылішча? Ці будзе ад таго карысць, калі вучыць усіх? На гэта адна з «высакародпых асоб», Івап Сямёнаў, адказвае:
Как пользы в том пе быть, наукп чтобы знать.
Наука, Мужпчок, для нас вторая мать, II кто ученпя плодов не поппмает, Весьма жіізнь скучпую тот в свете провождает.
Мужык пачынае хваліць старыя часы. Тады пе ведалі навук — і тым не менш квітнела дабрачыннасць, усе сытна елі:
А я так папротпв от старпков слыхал
Да между тем п сам довольпо прпмечал, Что в старые года, хоть в школах не бывалп, Да так же, как п мы жнвем, онп жпвалп II также такн хлеб едалп, как н мы, Хотя н былп в нпх не славные умы.
Все было деіпево, во всем была свобода, He было ішкогда такого педорода...
«Высакародпыя асобы» пераконваюць мужыка, што такая ідэалізацыя патрыярхальнай даўніпы пе мае пад сабой рэальпай глебы. Цёмным раней было пароднае жыццё. Калісьці людзі «славы прпобресть бессмертной не умелн», не былі ў стано заваяваць ваенпую перамогу, бо не ведаючы ваенпых хітрасцей, уцякалі «с робостыо от робкого злодея». Зусім іпшыя справы цяпер:
Н вместо что неслп злодеям прежде данп, Проетерлн всюду мы победоносны длапп. Нп гордый Оттомап, пп Нордскнй наш сосед He могут больше уж ванесть нам бед. Нам болыпе выходкп уже пх пе опаспы, Все предпрнятня, все замыслы папрасны.
Далей ідзе дыялог аб карысці васппых навук, асабліва ў марскіх баях, аб здабытках, якія атрымала Расія ў руска-турэцкай вайпе. «Высокапастаўленыя асобы» расказваюць мужыку пра апошпія міжнародныя падзсі. Прытым зпсшпяя палітыка Кацярыны II пастолькі ідэалізуецца, што карыспым для туркаў пазываецца нават... іх уласнае паражэнне — інакіп, маўляў, яны пе спазналі б імператарскай ласкавасці. Праўда, побач з уяўнымі заваёвамі называюцца і рэалыіыя:
Велнкой пользою п то почесть нам должпо, Под русекпм флагом что всем европейцам можно Свободпо торговать пространным по водам.
Которые предлежат турецкпм областям.
«Высакародпыя асобы» падкрэсліваюць, што па шляху асветніцкіх пераўтварэнпяў Расія пачала ісці дзякуючы рэформам Пятра. Ёп першы паставіў ваеннае майстэрства на навуковы грунт:
КНІГІ ОНЛАЙН
