Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
Коратка выпісваю найбольш цікавае.
Віхерт Яп, педагог і драматург. ІІарадзіўся ў 1737 г. у Беларусі. Выкладаў рыторыку ў Бабруйску і Полацку. У 1764 г. у Полацку ставілася яго польская трагедыя «Тэадор». У 1768 г. бабруйскія вучпі паказалі яго «Любоў да айчыны, або Фемістокл».
Вольскі Мікалай, паэт, перакладчык, публіцыст. Працаваў бібліятэкарам у Шчорсах. Удзельнік касцюшкаўскага паўстання. Пераклаў на польскую мову «Вяселлс Фігара» Бамаршэ.
Вырвіч Кароль, географ, гісторык, публіцыст. Нарадзіўся ў 1717 г. на Браслаўшчыпе. Выкладаў рыторыку, паэтыку, гісторыю і геаграфію ў Пінску і Навагрудку. Двойчы падарожнічаў па Заходпяй Еўропе. Аўтар падручнікаў геаграфіі.
Граткоўскі Тамаш, паэт. 3 беларускай кальвінскай сям’і. Вучыўся ў Кепігсбергу і Лейдэне. Рэктар Слуцкай
гімназіі. Аўтар паэмы «Марское падарожжа», у якой апісаў свае прыгоды на шляху з Амстэрдама да Гданьска.
Жулкоўскі Алойзы, драматург, перакладчык, паэт. Нарадзіўся ў 1777 г. па Навагрудчыне. Удзельнік касцюшкаўскага паўстаппя. Славуты акцёр-комік. Аўтар некалькіх камедый па польскай мове.
Зубоўскі Ксаверы, паэт і перакладчык. 3 Мсціслаўшчыны. Доктар Віленскай акадэміі. У Варшаве, Вільні і Любліне выдаў пекалькі тамоў вершаў.
Княжэвіч Гжэгож, паэт, перакладчык, экапаміст, гісторык, матэматык. Нарадзіўся ў 1737 г. у Беларусі. Выкладчык паэтыкі, рыторыкі і гісторыі ў Слуцку. Напісаў падручнік па матэматыцы і, бадай, першую па Славяншчыпе кнігу аб громаадводах.
Саковіч Фабіян, паэт, перакладчык Гарацыя. Вучыўся ў Віцебску і Нясвіжы, пасля там жа выкладаў лацінскую граматыку.
Свептажэцкі Юзаф, паэт, перакладчык з лацінскай і французскай моў, палітычны дзеяч, якабінец. Сын мінскага стражніка. Вучыўся ў Нясвіжы, Слуцку і Полацку. Аўтар перадавых для свайго часу публіцыстычных выступлеішяў.
Турскія Віпцэнт і Войцех, браты. Нарадзіліся ў Брэсце. Удзельнікі якабінскага руху ў Беларусі. Пісалі палітычпыя вершы. Войцех пераклаў на польскую мову «Федру» Расіна.
Сустрэліся ў томе і «старыя» знаёмыя: дзядзька В. Дупіна-Марцінкевіча Станіслаў Богуш-Сестржапцэвіч і жыхар Полаччыпы Ян Аношка. Пра першага з іх я ўжо ведаў, што ёп быў магілёўскім архіепіскапам, аўтарам выдадзснай у Магілёвс кнігі «Аб Заходпяй Расіі» (1793), у якоіі даказвалася гістарычная родпасць беларусаў, украінцаў і рускіх. Ведаў, што потым, у Пецярбургу, яго выбіралі членам і — па нейкі час — прэзідэнтам Расійскай Акадэміі павук. Алс ў «Новым Корбуце» было і новае для мяне. С. Богуш-Сестржапцэвіч парадзіўся ў в. Занькі Ваўкавыскага павета. У Магілёве напісаў і паставіў трагедыю «Гіцыя ў Таўрыдзе». Аўтар паэмы аб узяцці Ачакава і невядомай нам сёння «Літоўскай граматыкі». Літоўскай, пэўна ж, у тагачасным разуменні, бо ў
этнаграфічнай Літве Богуш-Сестржанцэвіч ніколі яе жыў.
А вось з артыкулам пра Яна Аношку хочацца папалемізаваць. 3 «Новага Корбута» мы даведваемся, што паэт парадзіўся каля 1775 г. у Быхаўскім павеце, вучыўся ў Магілёве і Полацку. За свой талент ён быў празваны «беларускім спеваком». Усё гэта, мабыць, так. He верыцца толькі, што потым Апошка быў рэктарам духоўнай семінарыі ў Варшаве, піто яго ў 1831 годзе прагнаў з гэтай пасады паўстанцкі ўрад. Справа ў тым, што ў час паўстапня 1831 г. паэта ўжо пе было ў жывых. Яшчэ ў 1828 г., выдаючы ў Полацку «па карысць убогіх» ііольскія «Вершы» Аыошкі, Тэкля Врублеўская пісала ў нрадмове, што гэта — пасмяротнае выданне. Так і сказаяа: «У мінулым годзе я даведалася, што ён выкраслены са спісу жывых». Да таго ж ні Т. Врублеўская, ні пазпейшы выдавец Аношкі П. Мядэкша підзе не ўпамінаюць, што ёп быў ксяпдзом (а такос тады ўказвалася абавязкова). He бачпа гэтага і з яго септыменталісцкіх вершаў...
Значыць, былі два Аношкі, злучаныя ў «Новым Корбуце» ў адыу асобу.
3 ЛІСТАПАДА, ЛБО БЕЛАРУСКАЯ ПАЭТЭСА
У Адама Міцкевіча ёсць цудоўпы верш «Смерць палкоўніка», папісаны пасля паўстання 1831 г. Паэт праславіў подзвіг юнай патрыёткі, якая апранулася ў мужчынскае адзепне і са зброяй у руках змагалася з царскім самаўладствам. Варожая куля папаткала яе ў баі. I вось дзяўчыпа памірае, акружапая верпымі сябрамі.
У гераіні Міцкевіча быў рэалыіы прататып — Эмілія Плятэр. Пра подзвіг яе паэту расказаў Ігнат Дамейка, які поплеч з ёю ваяваў у беларускіх і літоўскіх лясах. Праўда, Плятэр піколі пе была палкоўнікам і памерла крыху ў іншых абставінах. Але ж кожны паэт мае права на гіпербалу.
3 кнігі Д. Цяпепька-Зяліпскай сёння я даведаўся, што нацыяпальная гераіня польскага яарода была яшчэ і... беларускай паэтэсай. Жывучы ў Віцебскай губорпі, япа «душой аддалася беларускаму пароду», збірала і за-
пісвала яго песпі. Потым «сама спрабавала іх паследаваць». Паводле працытаваных у кнізе ўспамінаў віцябляніна Максіміліяна Маркса, Плятэр часта бывала ў Віцебску і ў кожны нрысзд іграла на фартэшяпа беларускія мелодыі, танцавала «Лепятуху». ІОнай аматарцы ўдавалася «перадаваць жывасць і тугу пародных матываў і пават — тэмбры жалейкі і басадуды». Госця знаёміла прысутных са сваімі «галашэппямі». Адпо з іх, пра рэкрутчыну, пачыпалася са слоў:
Авой, авой, дзяцюк ты мой!
He на радасць, пе па шчасце ты радзіўся!
Ідучы ў сляды філаматаў, падкрэслівае Д. ЦяпсйькаЗялінская, Плятэр спрабавала «стылізаваць, тварыць» народныя песні. Значыць, яе можпа лічыць беларускай паэтэсай.
Шкада, што памяць М. Маркса пе зафіксавала піводпай з гэтых песепь.
4 ЛІСТАПАДА, АБО БЕЛАРУСЬ ВАЧЫМА РЭАКЦЫЯПЕРА
Ніколі мпе пе даводзілася чытаць такіх адкрыта рэакцыйных мемуараў, як «Семдзесят год успамінаў» папа «на Геранонах і Лаздунах» Гіпаліта Корвіпа-Мілеўскага. Ён аблівае гразёю ўсіх і ўсё. Міцкевіча — што непачціва адазваўся пра аднаго з яго продкаў. Беларускіх сялян — піто ў 1SG1 годзе не адстойвалі... прыгоннас права і паладзілі ў Іўі колькітысячную асаду плябапіі. «Аваптурыстаў» 1863 года — што лезлі па ражон, усведамляючы ітемінучасць паражэнпя. «Злачыпных» камупараў 1871 года — што нібы праз іх у Еўропс перасталі паважаць палякаў. Беларусаў — што стварылі «нацыяпальпы гнайнік». Лао пават Пілсудскага — маўляў, ёп... «настойваў на тым, што просты люд па крэсах уласпа но з’яўляецца польскім».
На пахвалу члеп царскай думы збіваецца толькі двойчы. У першым выпадку — паблажліва піша пра цёмнага селяніпа, які, атрымаўшы з сотшо розаг за ўдзел у бунце, каецца па-беларуску: «I добра было, паночку, чаго мпе было там лезці». У другім — выказвае сімпатыю да
магілёўскага гісторыка А. Дэмбавецкага за тое, што ён быў... няшлюбным сынам Аляксандра II.
I ўсё ж карысць ад чытаняя такіх мемуараў ёсць. Скажам, адкуль я даведаўся б, што ў 1861 годзе ў беларускай вёсцы Кір’янаўка зпайшоўся юнак, які гаварыў людзям, што «пе будзе шляхты, уласпасці, духавепства, а будзе народ і нацыя...».
5—7 ЛІСТАПАДА, АБО ТРЫ ДПІ НА БЕЛАСТОЧЧЫНЕ
Тры дпі, праведзепыя на Беласточчыне па запрашэнню Галоўнага праўлення БГКТ, прайшлі нібы адзін незабыўны дзень.
Міхась Хмялеўскі, старшыпя таварыства, і Янка Зепюк, яго сакратар, удала спланавалі маршрут: Беласток — Міхалова — Белавежа — Бельск — Орля — Беласток. Усюды якраз праходзілі ўрачыстыя сходы, прысвечаныя гадавіпе Кастрычніцкай рэвалюцыі. Прыемна было прымаць у іх удзел, расказваць аб традыцыях польска-беларускай дружбы, пашых культурных і літаратурных сувязях, а потым слухаць польскія, беларускія, рускія і ўкраінскія песпі і вершы ў выкананні мастацкай самадзейнасці. Асабліва запомнілася сустрэча ў Бельскім беларускім ліцэі імя Б. Тарашкевіча. Густоўна аформлены кабіпет беларускай мовы. Удумлівыя педагогі, якім прыходзіцца працаваць у складаных умовах беларуска-польскага моўнага пагранічча. Вучні, што з захаплешіем дэкламавалі вершы Купалы і Коласа...
Уразіў Беларускі рэгіяналыіы музей імя К. Каліноўскага ў Белавежы. Ён працуе з 1966 г. Мясцовыя сяляне падаравалі музею каля тысячы экспанатаў — узоры ткацтва, ганчарныя, кавальскія і бандарпыя вырабы, прылады земляробства, рыбалоўства, пчалаводства. Многа унікалыіых рэчаў. Нідзе я не бачыў такіх пляцёнак з бярозавай і дубовай кары, такіх кросенцаў для ткання сітаў з лыка і копскага воласу, такой прылады для нацягвання на колы абручоў. Сіне-чорна-белым бляскам пераліваюцца «сівакі» — посуд, які вырабляюць з гліны ў Кляшчэлях ля Гайпаўкі. Вокіс жалеза надае яму непаўторны сівы колер.
8 ЛІСТАПАДА,
АБО ПОЛЬСКІ ПРЫХІЛЫІІК «ТАРАСА НА ПАРНАСЕ»
Выдатпая польская пісьменніца Эліза Ажэшка была цесна звязана з беларускай зямлёй, беларускім фальклорам, сябравала з Ф. Багушэвічам. Таму рашыў заказаць рэдкую кнігу «Як журавы, што ляцяць у вырай». Выйпіла япа ў 1906 годзе па польскай мове ў Пецярбургу. Зборпік быў прысвечаны творчаму юбілею пісьменніцы.
У кнізе аказаўся нсвядомы беларускаму літаратуразпаўству артыкул Уладзіслава Калашэўскага «Тарас на Парнасе». Аўтар пераказвае змест паэмьт, цытуе ў арыгінале радкі аб народных стравах. «У другой частцы твора,— сцвярджаецца ў артыкуле,— у алегарычнай форме прадстаўлспы абразок з жыцця заможнага беларуса. Палац Юпітэра — гэта заможпая беларуская хата...»
9 ЛІСТАПАДА,
АБО БЕЛАРУСКІ СЛОУШЧАК В. КАРАТЫНСКАГА
Знайшоўся беларускі слоўпічак Вінцэся Каратыпскага, пра які нядаўпа ішла гаворка ў ягонага ўнука. Гэты «Слоўнічак менш зразумелых беларускіх слоў» апублікаваны ў другім томе «Бібліятэкі Ардынацыі Красінскіх» за 1876 год. Як відаць з падзякі, выказапай у прадмове выдаўцом В. Хамяптоўскім, Вінцэсь Каратынскі вёў карэктуру змешчаных у томе інвептароў вёсак Глыбокае, Радамысль і Пенькава, а потым дадаў да інвентароў тлумачальны слоўнік, бо пісаліся яны на беларускай мове XVI стагоддзя.
Некаторыя словы, прыведзеныя Каратынскім, сёння ўжо пе ўжываюцца або ўжываюцца ў іншым значэнні. Грыдня, папрыклад, у XVI стагоддзі абазпачала пакой для чэлядзі; нівішча — поле, якое ляжыць аблогай; раз — скібу зямлі, загон; свірэп — неаб’езджаную кабылу; жываціпнік — хлеў для жывёлы.
10 — 14 ЛІСТАПЛДЛ,
АБО ХТО ТАКІ «СЛОШМСКІ ГРАМАДЗЯНІН»?
У 1782 і 1788 гадах у Варшаве былі выдадзены два польскія вершаваныя зборпікі, на вокладцы якіх замест прозвішча аўтара стаяў іптрыгуючы для мяпе псеўданім — «Слонімскі грамадзяпін». У псршым са зборнікаў, «Гістарычных і маральных аповесцях», змешчана вершаванае «Пісьмо да народа». Як відаць з гэтага выдатнага помніка асветніцкай думкі XVIII стагоддзя, яго аўтар быў перадавым для свайго часу чалавекам. Ён лічыў працоўпы парод асноўпай рухагочай сілай гістарычпага прагрэсу, смуткаваў, што гэты народ пазбаўлены элемсптарпых умоў для існавапня, «гібее ў пагардзе».
КНІГІ ОНЛАЙН
