Таямніцы старажытных сховішчаў
Адам Мальдзіс
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 176с.
Мінск 1974
«Пісьмо да народа» пачыпаецца з рытарычпага звароту да таго, хто зпосіць «цяжар закопаў», «даруе Айчыне крывавую працу». Гэта — працоўпы люд. Ён адзіп заслугоўвае права на тое, каб звацца вялікім, каб яго «адкрыць» для сучаснікаў і патомкаў. Магнаты, па думку аўтара, здолыіы толькі губіць і растрачваць «плод зямлі». Усе ж матэрыяльпыя даброты стварае народ. Яго плуг і барапа ў эстэтычным сэпсе куды больш вартьтя, чым «пышныя арпаменты».
Усё «Пісьмо да парода» пабудавана на супрацьпастаўленпі багатых і бедных — «Крэзаў, змораных пудой у палацах», і простых людзей, што «ўмеюць жыць і памерці годна». Просты чалавек мае чысцішо нораваў, якой пе зпойдзеш сярод арыстакратаў. Як прыхільнік сентыменталізму, невядомы пам аўтар сцвярджае, што сапраўдная цпатлівасць захавалася толькі ў вёсцы, удалечыні ад разбэшчапага горада.
Такія ж перадавыя для свайго часу ідэі ярка выражапы ў другім зборпіку «Слонімскага грамадзяпіна» — «Байках і не-байках». Тут асабліва вылучаецца вершаванае лібрэта «Сілы свету». Побач з Прыродай, Прыгажосцю, Любоўю і Часам у ім дзейнічае Розум. Ён абвяшчаецца самай значнай філасофска-эстэтычпай катэгорыяй. Веды і праца — вось, па думку аўтара, крыніца чалавечага багацця і шчасця.
Хто ж хаваецца пад таямпічым «Слонімскім грамадзянінам»? Гэтае пытанне мучыла мяпо пекалькі дзён.
Праўда, вядомая бібліяграфія К. Эстрэйхера сцвярджала, што абодва зборнікі напісаў славуты кампазітар МіхалКлеафас Агінскі. Але ж я ведаў, что ў Слопіме ёп жыў толькі ў дзяцііістве, а ў час, калі выдаваліся зборнікі, быў яшчэ занадта юны. Тады, можа, дзядзька кампазітара вялікі гетман літоўскі Міхал-Казімір Агінскі? Ён доўга пражываў у Слоніме, акружаў сябе музамі. На слонімскага магната ўказвае і бібліяграфічны даведнік «Новы Корбут». Да таго ж у рукапісным аддзеле Нацыяпальнай бібліятэкі мне трапіліся «Песні папа Міхала графа Агіпскага, гетмана Вялікага кпяства Літоўскага, укладзеныя ў вераспі 1770 г. у Слоніме». Многія вершы з таго рукапісу былі... у «Байках і пе-байках».
Але... Тут усплыў у памяці партрэт, бачаны ў Віляпове. Слабавольны і спешчаны твар... 3 мемуарных крыпіц я ведаў, што такім гетман быў у жыцці. He меў сілы волі, каб пастаяць за сябе пават перад жоякай. Цешыў сябе музыкай нават тады, калі войска, якім ён камандаваў, ішло ў смяротны бой пад Сталовічамі. Насцярожвала і іншае. У рукапісных «Песнях» былі толькі вершыкі пра бясхмарнае кахантіе на ўлонні прыроды — звычайпае септыменталісцкае сюсюканне. Зноў жа: у зборніках «Слонімскага грамадзяпіна» некалькі разоў ідзе гаворка пра гетмана як... пра трэцюю, адсутную на дапы момант у Слоніме асобу...
Дык ці мог бесхарактарны і асцярожны эстэт папісаць такі рэвалюцыйны твор, як «Пісьмо да народа»?
He, не мог! Прынамсі, так мяркуе Апджэй Цехапавецкі, які дасканала праштудзіраваў архіў Агінскіх, што зпаходзіцца ў зборах Чартарыскіх у Кракаво. У 1961 годзе ён выдаў у Кёльпе на нямецкай мове кніжку «МіхалКазімір Агінскі і музы пры яго двары ў Слопіме». Там звяртаецца ўвага па 144 старопку «Гістарычпых і маралыіых аповесцей». Павучаючы сыпа, Скандэрбег раіць яму мужней змагацца, «быць часцей на капі, чым у сваім ложку», менш давяраць міпістрам і куртызанкам, бо інакш... лёгка можна страціць уладу. Цеханавецкі слушпа падкрэслівае, што гэтыя радкі маглі ўспрымацца як яўны памёк на слабавольпага польскага караля Стапіслава-Аўгуста. I такі намёк гетман мог сабе дазволіць, бо ў асобе караля ён бачьтў асабістага капкурэпта.
Але... парады Скандэрбега рыкашэтам білі па падзеленаму тымі ж недахопамі Агінскаму. Таму ён, заключае Цеханавецкі, не мог напісаць «Аповесці» па «псіхалагічнай несумяшчальнасці», не мог высмеяць самога сябе.
Паводле Цехапавецкага, пад псеўданімам «Слонімскі грамадзянін» скрываўся набліжаны гетмапа Ігнат Ляхніцкі. Па заданню Агінскага ў 1780 годзе ён пераклаў на польскую мову і выдаў «Альзіру» Вальтэра. Потым, у 1815 годзе, апублікаваў «Біяграфію селяніна, што жыве над берагамі Нёмана, вышэй Ласосны».
Але — хацелася запярэчыць Цеханавецкаму — мы не ведаем нават, ці пісаў Ляхніцкі вершы...
Хто ж пісаў вершы ў акружэнні гетмана, у тагачасным Слоніме?
А што, калі паглядзець мемуары зарубежных падарожнікаў, якія наведвалі тагачасную Беларусь? Скажам, мемуары К. Г. Гейкінга...
Праз дзень на стол кладзецца заказаная кніга.
Па дарозе з Гродна ў Мінск Гейкінг сапраўды «зачапіў» за Слонім. Баляваў тут, глядзеў прадстаўлепні. Але да гетмана ўсё ж ставіўся дужа скептычна. I, што самае важнае, сведчыў, што гетман... прысвойваў чужую літаратурпую працу: «3 дапамогай італьянскага майстра кампанаваў ён оперы, з дапамогай Хамінскага складаў па-польску вершы... У сапраўднасці ж не вызначаўся ні густам, ні ведамі...»
Чарговая загадка — хто ж такі Хамінскі? — вырашалася даволі проста. «Новы Корбут» паведаміў мне, што гэты літаратар другой паловы XVIII ст. сапраўды валодаў «густам і ведамі», якія адчуваюцца ў абодвух зборніках «Слонімскага грамадзяніна». Мсціслаўскі ваявода, а потым маршалак шляхты Мінскай губерні, Ф.-К. Хамінскі быў знаёмы з фрапцузскай асвотніцкай думкай, перакладаў па польскую мову вершы Гарацыя, Расіна, Дэліля, Карнеля. Як перадавы для свайго часу чалавек ён выступаў за буржуазна-дэмакратычныя свабоды, за прыпяцце канстытуцыі 1791 г. У 70-я гады Хаміпскі жыў у Слоніме, быў даверанай асобай гетмана. Праўда, потым, у 80-х гадах, прабываў у Піпску, займаў там пасаду старасты. Але ж Піпск ад Слоніма недалёка. Ранейшае
«супрацоўніцтва» магло працягвацца. Значыць, хутчэй за ўсё, Хамінскі пісаў за Агіпскага вершы, лібрэта опер. У тым ліку — і «Пісьмо да народа».
15 ЛІСТАПАДА, АБО «АГАТКА»
У 1784 годзе, калі ў Нясвіж прыязджаў польскі кароль Станіслаў-Аўгуст, мясцовы тэатр паказаў у яго гонар аперэтку «Агатка». Музыку да яе напісаў Ян-Давід Голанд — тады кіраўнік нясвіжскага аркестра, а польскі вершаваны тэкст — Мацей Радзівіл. Сам спектакль даволі падрабязпа апісаны ў «Дыярыушы» каралеўскага падарожжа, але пра змест аперэты там гаворыцца вельмі прыблізна.
I вось — рукапіс «Агаткі», які захоўваецца ў Нацыяналыіай бібліятэцы. Падзеі адбываюцца ў вёсцы. Галоўная гераіня — сялянская дзяўчына Агатка. Яна кахае Антона Цалку. Але падстараста Піяшка хоча разладзіць шлюб і выдаць яе за Антона Гайдака (усе непаразуменні адбываюцца з-за таго, што ў абодвух хлопцаў адполькавыя імёны). Здаецца, нішто не можа выратаваць закаханых. Але ў вёску якраз вяртаецца добры пап. Даведаўшыся ад аканома Дбальскага аб злоўжываннях Піяшкі, ён зволы-ііў дрэнпага слугу і дазволіў Агатцы выйсці замуж за таго Антона, якога япа пакахала.
Што ж, скажа чытач, звычайная саладжавая гісторыя ў сентыменталісцкім гусце... Яно-то было б так, калі б пе даволі моцныя... аптыпрыгонніцкія акцэнты. Песцячы птушанят, Агатка спявае арыю аб цяжкім жыцці прыгонных, якія церпяць здзекі ад злога пана-«тырана». У ішпай арыі гаворыцца, што сяляне — карміцелі паноў, што «крывавай працай сялянскіх рук жывяцца ўсе саслоўі». Антак кажа Піяшку, што толькі сярод паноў модна гандляваць каханпем. А ў той час такія радкі мог напісаць толькі чалавек перадавых поглядаў, прыхільнік ідэй Русо.
Значыць, як і Мураўёвы, Радзівілы былі розныя... Пра Мацея Радзівіла ўдалося ўстанавіць толькі тое, што парадзіўся ён у 1749 і памёр у 1800 годзе, сябраваў з заснавальпікам польскага сентыменталізму Ф. Карпіпскім.
Апрача «Агаткі» напісаў лібрэта аперэты «Войт альбанскага сялення» (прыгадаем, што Альба — прыгарад Нясвіжа).
16 — 17 ЛІСТАІІАДА, АБО СЯРОД РЭДКІХ КНІГ
У Нацыяналыіай бібліятэцы працягваў пошукі рэдкіх кніг, выдадзеных на тэрыторыі Беларусі ў XVIII стагоддзі. Сёпня трапляліся пераважна польскія. Адзначаю найболып цікавыя.
«Баечкі і забаўкі прозай і вершам» Станіслава Кубліцкага. Выйшлі яны ў Гродне ў 1785 годзе. Мала вядомы пам аўтар займаўся і эстэтыкай. У «Асобных думках аб прыгожым» ён разважаў аб суадносінах этычнага і эстэтычнага, прыгажосці фізічнай і маральнай.
«Ахвяра Мінервы» — «міфічна-гістарычная» трагедыя Міхала Бончы-Тамашэўскага. Выдадзена ў Гродне каля 1798 г. ва ўласнай друкаряі аўтара, які ў пасляслоўі абяцае выдаць і наступііыя свае творы.
Некалькі перакладных кніг. «Індыйскія аповесці»: «Падарожжа, пачатае дзеля каханых дзяўчат» і «Птах, што гаворыць, ды дрэва, што спявае» А. Галанда. Абедзве выйшлі ў Гродне ў друкарні Яяа Ясенскага. Падзеі аповесцей адбываюцца дзесьці на мусульманскім Усходзе. Цяга да ўсходняй экзотыкі тады была значная. Аб ёй сведчыць і «Любоў, заснаваная на вопыце». Пераклала яе з французскай на польскую мову нейкая паненка Б. 0. В. К. Выйшла ж аповесць у Мінску ў 1797 годзе.
18 — 19 ЛІСТАПАДА, АБО АГАД
АГАД — гэта скарочаная польская назва Дзяржаўнага архіва старажытных актаў. У ім для мяне найболып цікавы фонд Прозараў і Ельскіх. Скамплектаваў яго беларускі пісьменнік-ліберал Аляксандр Ельскі. Жывучы ў Замосці пад Мінскам, ёп збіраў беларускія старажытнасці, выкупіў у Міпску паперы сваёй бабкі — Розы з Прозараў Ельскай (частка яе яапераў праз букініста Ігеля павандравала ў Львоў).
У фондзе пераряжаюць маёмасныя і генеалагічныя дакументы. Але ёсць і матэрыялы па гісторыі беларускай літаратуры — творы сялянскага паэта з Навагрудчыны Мікалая Марозіка, верш «Пазнаў праўду» невядомага паэта з Івянца, цікавае пісьмо Р. Зямкевіча, які паведамляў Ельскаму, што пасылае яму копію беларускага веріпа 1794 года. А вось і сам Зямкевіч. Ён стаіць па фота варшаўскага «Беларускага гуртка» ў чыгуначным мундзіры, з вусамі. Ва ўсёіі постаці вядомага бібліяфіла, які не толькі збіраў беларускія рукапісы, але і краў іх, дзе толькі мог, адчуваецца нейкая поза, бравада.
Я разумеў, што перада мпой толькі пязпачная частка багатага архіва Аляксандра Ельскага, у якім павінны быць невядомыя творы Дупіна-Марцінкевіча і іншых беларускіх пісьменнікаў XIX ст. Але дзе шукаць асноўную частку архіва? У Мінску, у архіве літаратуры і мастацтва, з калекцый Ельскага засталося толькі некалькі аўтографаў. He раз даводзілася чуць, што нашчадкі Ельскага вывезлі яго паперы ажпо ў Італію...
20 — 21 ЛІСТАПАДА,
АБО ПРА КАРЫСЦЬ ПЕРАЧЫТВАЦЬ «ВЯДОМЫЯ» КРЫНІЦЫ
Прызнаюся ў смяротпым граху: пеяк у адной працы мпе трэба было спаслацца на артыкул «Пісьмо Адама Плуга да Фелікса Пяткевіча, некалькі ўражаппяў з падарожжа па Літве», у якім давалася ацэнка беларускай творчасці Дуніна-Марцінкевіча, расказвалася аб вочары на яго кватэры з удзелам Манюшкі і Копцкага. Але паколькі 265 і 267 нумараў газеты «Кропіка вядомосьці краёвых і загранічных» за 1858 год, дзе быў надрукаваны той артыкул, пе аказалася пі ў Мінску, ні ў Вільнюсе, пі ў Львове, часова прыйшлося ўзяць патрэбную цытату з кнігі Ю. Галомбака «Віпцэнт Дуніп-Марцінкевіч». Думалася: зверу цытату ў карэктуры. Потым аказалася: позна...
КНІГІ ОНЛАЙН
