Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
АКАДЭМІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ
Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору
Т.В.Валодзіна
Ў СІСТЭМЕ
ДУХОЎНАЙ КУЛЬТУРЫ
МІНСК
«БЕЛАРУСКАЯ НАВУКА» 1997
УДК 398.3(=826)
ББК 82.3(4Бен)
В 15
Навуковырэдактар доктар філалагічных навук A. С. Ліс
Р э ц э н з с н т ы: кандыдат філалагічных навук М. П. Антропаў. кандыдат філалагічных навук I. 1. Крук
Валодзіна Т. В.
В 15 Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў / Акад. навук Беларусі. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору.—Мн.: Беларуская навука, 1997.—135 с.
ISBN 985-08-0033-Х.
Упсршыню абагульняюцца друкаваныя і архіўныя матэрыялы. a таксама палявыя назіранні над традыцыяй талакі і яе песснь на Беларусі. Асаблівая ўвага надасцца структуры талочнай абраднасці і яс сувязям з міфапаэтычнымі ўяўлсннямі продкаў. Аналіз талочных звычаяў і песень дае магчымасць больш глыбока вывучыць асобныя аспекты традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў, а таксама садзейнічае асвятленню праблем этнічнай гісторыі беларускага народа.
Разлічана на фалькларыстаў. этнолагаў. на ўсіх. хто цікавіцца праблемамі духоўнай культуры беларускага народа.
ББК 823(4Бен)
ISBN 985-08-0033-Х © Т. В. Валодзіна. 1997
У В О Д 3 I н ы
У кантэксце нацыянальнага Адраджэння, станаўлення беларускай дзяржаўнасці асаблівую важнасць набывае выяўленне механізмаў захавання традыцыйных культурных каштоўнасцяў, накіраванае ў канчатковым выніку на самазахаванне этнічнай свядомасці. У сувязі з гэтым актуалізуецца вывучэнне, спасціжэнне духоўнай культуры народа, арганічнай часткай якой з’яўляецца каляндарна-абрадавы фальклор. Пры сваёй сезонна-земляробчай накіраванасці абраднасць разам з тым рэгулюе адносіны як у межах соцыума, так і ў сістэме «Космас — чалавек». Сэнс звычаяў і вераванняў беларусаў у пэўнай ступені і можа быць раскрыты праз рэканструкцыю міфапаэтычнай карціны свету, якая цалкам і не ўсведамляецца ў штодзённым жыцці і ў рэальных правілах паводзін.
«Без талакі — як без рукі» — так вобразна ахарактарызаваў народ неабходнасць і значнасць узаемадапамогі ў беларускай вёсцы XIX — пачатку XX стагоддзя. Выкліканая да жыцця неабходнасцю задавальнення пэўных эканамічных і сацыяльных патрабаванняў талака разам з тым надавала своеасаблівую прывабнасць і адметнасць гаспадарчай дзейнасці і быту. У ёй сацыяльная актыўнасць, жыццёвая практыка арганічна зліваліся са станоўчым пачаткам у народнай душы. Шчырасць і спагада заўсёды вылучалі беларускага селяніна. Узаемавыручка, калектыўнасць, цесныя суседскія і гаспадарчыя сувязі забяспечвалі адзінства вёскі і нацыі ў цэлым.
Асноўны сэнс талочных абрадаў — выкананне пэўнай гаспадарчай працы грамадой у адным з сялянскіх двароў — знайшоў выражэнне ў цэлым шэрагу утылітарных і магіка-сімвалічных дзеянняў, прызначэнне якіх заключалася ў забеспя-
чэнні як усёй талацэ, так і кожнаму яе члену гаспадарчага дастатку, урадлівасці глебы, здароўя і дабрабыту.
Калі разумець уласна пад талакой асаблівага роду абмен рэчамі і дзейнасцю, відавочна, што яе не магло быць у родавым грамадстве. Такія эканамічныя адносіны магчымы паміж ячэйкамі абмежаванай уласнасці, г. зн. паміж сялянскімі падвор’ямі. Члены ж першабытнай камуны ўсе разам былі поўнымі ўласнікамі сродкаў вытворчасці і прадуктаў, таму між імі маглі быць адносіны размеркавання, а не абмену. Такім чынам, у родавым грамадстве, першабытнай камуне можна шукаць толькі карані ўзаемадапамогі. Сама ж талака ёсць параджэнне суседскай абшчыны; гэта грамадскі інстытут, закліканы забяспечыць нармальнае функцыяніраванне дробных сялянскіх гаспадарак.
Як перажытак родавага строю можна разглядаць толькі дабрачынную талаку, калі род дапамагаў аднаму з членаў у экстрэмальных выпадках. Пры прыватным землеўладанні найбольш ранняй стала талака, калі ні адзін, ні другі бок не бралі на сябе абавязацельстваў, але па няпісанаму маральнаму закону той, хто атрымаў дапамогу, пры неабходнасці павінен быў адказаць гэтым жа. Потым за працу ў талацэ з’явілася частаванне, а затым і своеасаблівая дамоўленасць аб дапамозе адзін аднаму (адна з назваў талакі — «адробка»). На Украіне і Беларусі існавала так званая супрага — адробка пры апрацоўцы зямлі плугам, калі сяляне аб’ядноўвалі валоў і вупраж і па чарзе працавалі на кожным надзеле.
Асноўнай прычынай склікання талакі было патрабаванне хутчэй выканаць пэўную працу, асабліва калі не хапала рабочых рук і існавала небяспека не паспець у час. Гэта вымушала гаспадара звяртацца за паслугай да аднавяскоўцаў. Другая прычына — працяглая адсутнасць працаздольнага члена сям’і, яго хвароба, смерць, адпраўленне ў салдаты. Такім чынам, асноўнай перадумовай склікання талакі з’яўлялася вострая неабходнасць у рабочых руках. Плата ажыццяўлялася ў асноўным той жа працай (трэба мець на ўвазе, што дапамога аказвалася не толькі праз працу, але магла ўключаць у сябс і абмен прадуктамі).
Большая частка зямлі належала беднаму і сярэдняму сялянству, якое і з’явілася сацыяльнай базай працоўнай узаемадапамогі. Збядненне і расслаенне сялян спрыялі больш частаму скліканню талакі. Адзіным выйсцем для многіх было аб’яднанне, абмен працай, а некаторыя разлічвалі і на бязвыплатную дапамогу. Характар сельскай гаспадаркі ў эпоху капіта-
лізму ствараў рэальную аснову патрабаванняў у аб’яднанні і арганізацыі намаганняў пры завяршэнні гаспадарчых работ. Гэтыя патрабаванні і выклікалі талаку як неабходнасць самой зямельнай вытворчасці. Наяўнасць палёў агульнага карыстання забяспечвала практыку калектыўнага выканання асобных сельскагаспадарчых прац. Часам касілі, да прыкладу, «па шнурах», а часам усёй вёскай, а потым дзялілі сена адпаведна працоўнаму ўдзелу.
Традыцыі сумеснага гаспадарання на паіпнях надалей захаваліся ў суседска-роднасных мікраабшчынах «сябрыннага» паходжання.
Важнай рысай талакі становіцца тое, што праз яе формы сяляне аказвалі адзін аднаму ўзаемавыгадныя паслугі. Усталёўваліся адносіны ўзаемнага ўлічвання інтарэсаў без слядоў эксплуатацыі.
Пры адпадзенні асноўнага прынцыпу ўзаемадапамогі — дабравольнасці ■— формы талакі пачынаюць выступаць як формы эксплуатацыі. Народны звычай патрабаваў не адмаўляцца ад запрашэння на талаку, бо ў адваротным выпадку той, хто адмовіў, мог не атрымаць дапамогі сам. Гэта аказвалася выгадным прадстаўнікам пануючых класаў, бо было куды эканомней справіць вячэру, чым плаціць кожнаму нанятаму селяніну, прычым талака давала магчымасць справіцца за адзін дзень з неадкладнай працай. Удзел у панскіх талоках становіцца фактычна прымусовым. Прыказка сцвярджала: «Казаў пан на талаку, а не пойдзеш — і за лоб павалаку».
Шырока выкарыстоўвалі формы талакі і царкоўнікі, спасылаючыся на тое, што працаваць на сябе ў святы лічылася грахом, а на папа — добрай справай. Украінцы нават празвалі такія святы «папоўскімі». У Чарнамор’і ў народнай мове само слова «талака» згубілася, змяніўшыся выразам «попівськн празннк»1.
У былой Віленскай губерні сялян акрамя паншчыны склікалі на так званыя гвалты і ласкі2 — тыя ж талокі пад выглядам добраахвотнай працы, ад якіх і адмовіцца было нельга. Інакш прымусовыя талокі называлі «дарэмшчынай».
Як практычная з’ява талака ўключае ў сябе працоўную
1 Шербнна Ф. Очеркн южно-русскнх артслей н обіцннно-артельных форм. Одесса, 1880. С. 249.
2 Кнркор А. Этнографнчсскнй взгляд на Внлснскую губсрнню П Этнографяческнй сборннк. СПб., 1858. Вьш. 3. С. 174.
дзейнасць і адносіны, якія ўстанаўліваюцца ў працэсе гэтай дзейнасці. Узаемадапамога — спецыфічны культурны механізм, які спалучае ў сабе дзейнасць, сацыяльныя адносіны, звычаёвыя нормы, народныя ўяўленні і маральныя прынцыпы.
Няпісаныя, але цвёрда замацаваныя ў свядомасці народа нарматыўныя прадпісанні накіроўваюць зносіны паміж удзельнікамі талакі. Гэтыя нормы рэгулююць адносіны на некалькіх узроўнях: адны прадпісваюць паводзіны на маральнай аснове, другія закранаюць сацыяльныя аспекты, якія ўстанаўліваюцца паміж тымі, хто атрымліваў дапамогу, і тымі, хто дапамагаў. Нарматыўныя прадпісанні закранаюць зносіны паміж моладдзю ў перадшлюбным узросце і, вядома, звязаны з паводзінамі пры выкананні пэўнай працы.
Маральныя прынцыпы, на якіх засноўвалася талака, былі ўключаны ў агульнапрынятыя правілы, якія выконваліся добраахвотна; дапамогу мог атрымаць кожны, хто лічыўся членам вясковай супольнасці, абшчьіны. Магчымасць праз талаку выкарыстоўваць бясплатную працу адпавядала патрэбнасцям усіх сялян, таму рэдка хто адмаўляўся ад запрашэння, якое ў народнай свядомасці ўспрымалася як аказаная чэсць.
Паўней зразумець талаку як з’яву грамадскага народнага побыту ва ўсёй разнастайнасці і характары яе праяўлення, а тым самым і ідэйна-вобразную своеасаблівасць песень, што ёй спадарожнічаюць, дапамагае фальклорна-этнаграфічная літаратура, прысвечаная гэтай старадаўняй народнай традыцыі, хаця абагульняючых прац аб талацэ не існуе. 3 другога боку, амаль за два стагоддзі сабрана значная колькасць апісанняў талакі і яе песень.
Адно з першых упамінанняў талакі ў сістэме беларускіх каляндарна-гаспадарчых звычаяў і абрадаў адносіцца да 1828 года. Гэта беглая заўвага аб тым, «што між Янам і Пятром спраўляюць гноевыя талокі»3. Упамінанне зроблена па матэрыялах Віцебска-Полацкага рэгіёна, дзе традыцыі талакі і талочныя песні жывуць у памяці старэйшага пакалення і па сённяшні дзень.
Асобна артыкул аб талацэ ў ліку іншых, прысвечаных народным абрадам, апублікаваў у 1846 годзе П. М. Шпілеўскі4.
3 Фалютннскнй К. Народныс праздннкв. увеселсмня, поверья н суеверные обряды жнтслсй Бслорусснн // Вестнвк Европы. М.. 1828. Март—апрсль. С. 84.
4 Древлянсквй П. Белорусскнс народныс поверья // Прнбавленнс к Журналу народного просвсіцення. СПб., 1846. С. 111.
Паўнейшае ўяўленне аб гэтым старажытным звычаі, які адыгрываў значную ролю ў жыцці, у працоўным побыце народа, дае праца М. Анімеле «Быт беларускіх сялян»5. «Этнаграфічны зборнік», у якім яна была змешчана, а таксама іншыя краязнаўчыя часопісы шмат увагі ўдзялялі земляробчаму календару і яго песням, у тым ліку і талочным звычаям. 3 найбольш важкіх публікацый такога тыпу можна назваць працу М. М. Косіч «Ліцвіны-беларусы Чарнігаўскай губерні, іх быт і песні»6, апісанне вёскі Лакаткі Чарнігаўскай губерні, зробленае I. Танскім7 (дарэчы, адзінае адносна поўнае апавяданне аб сенакоснай талацэ), прыкметы, якія тычуцца талакі, знаходзім у У. У. Іванова «Прыкметы і павер’і сялян Віцебскага раёна Віцсбскай губерні»8, ну і, вядома, апублікаваны ў «Жывой старыне» нарыс A. К. Сержпутоўскага «Талака»9, дзе ўпершыню раскрываліся сацыяльна-бытавыя нюансы гэтага звычаю.
КНІГІ ОНЛАЙН
