Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
Так, абліванне можна суаднесці як з імітатыўнай магіяй (калі вада прыпадабняецца дажджу), так і з прадуцыравальнай (калі вада палівае і забяспечвае ўрадлівасць).
Звышнатуральная, апладняючая сіла вады заснавана, папершае, на яе рэальных уласцівасцях як ачьппчальнай сілы і ўмовы, неабходнай для ўрадлівасці. На гэтыя апатрапеічныя і прадуцыравальна-стымулюючыя функцыі абапіраецца цэлы шэраг абрадаў урадлівасці, вядомых усім славянам.
Звяртае на сябе ўвагу падабенства абраду «куста», паўднё-
35 Камннскнй В. Белорусы Ново-Александровского уезда: Поверья. обряды н обычан Н Фнлологнческне запнскн. Воронеж, 1910. Вып. 5. С. 767—768.
ва-славянскіх ваджэнняў «дадолы», «пеперуды» з рытуальным абліваннем на талоках, асабліва ў час дажынак. Адметна, што ў адным і ў другім выпадку абліваюць галоўную выканаўцу абраду.
Пры абліванні дзяўчыны, якая несла вянок, актуалізуецца менавіта абліванне вянка: «Ваду ліюць на галаву дзяўчыне, што нясе вянок»36. Аднафункцыянальны гэтаму і дажынкавы рытуал у чарнігаўскіх беларусаў: гаспадар налівае чарку гарэлкі, але замест таго, каб выпіць, вылівае на вянок, які ляжыць на хлебе ў драўлянай місцы, і кажа: «Треба жыто полытн, шоб родыло». .Жнеі таксама сваю першую чарку выліваюць на вянок37.
Такім чынам, абліванне вянка, дзяўчыны ў вянку ў першую чаргу мае на мэце забеспячэнне ўраджаю на наступны год. Стасуецца з гэтым па асноўнай сваёй функцыі клопату аб ураджаі і шырока распаўсюджанае паліванне «барады» і мыццё рук над апошнімі каласамі, «каб налета было чыстае жыта»38, а таксама палескі варыянт абраду: «Аполеш «бараду», адна з быстрэйшых качаецца: «А я пакачуся-павалюся, шоб на тэй год бальшэй ураднла». А на яе вады аблнваюць»39. Своеасаблівы варыянт аблівання зафіксаваны і ў Гродзенскай вобласці: «Жнеі з песняй ідуць дамоў. Хто першы сустрэне іх на дарозе і абалье вадой, т а м у (разрадка наша. — Т.В.} будзе добра радзіць жыта»40.
Акрамя таго, практыка «палівання барады» змяшчае ў сабе і рэшткі вераванняў аб паліванні як своеасаблівай ахвяры (даволі ўстойлівыя паралелі з «кармленнем» нябожчыкаў і чыненымі ў іх гонар узліяннямі). I ў жніўнай абраднасці «калі вада ці квас заставаліся, то вылівалі на мяжу ці дарогу на гасцінец палевіку»41. У далейшым уяўленні аб паліванні як ахвяры зліліся з культавым ачышчальным значэннем вады наогул і гэтым пашырыліся функцыянальныя адценні вады ў народнай культуры.
36 Шейн П. В. Матсрналы для нзучсння быта н языка русского насслення Северо-Западного края. СПб.. 1887. Т. 1. ч. 1. С. 255.
37 Танскнй М. Село Локоткн // Запнскн Черннговского губернского статіістнческого комнтета. 1866. Кн. 1. С. 185.
38 Романов Е. Бслорусскнй сборннк. Внльна, 1912. Вып. 8. С. 262.
39 Полссскнй этноліінгвнстнческнй сборннк. М„ 1983. С. 99.
40 Дажалі жыта Н Ніва. 1953. № 34.
41 Сержпутоўскі А. Прымхі і забабоны беларусаў-палсшукоў. С. 70.
КАЧАННЕ/КУЛЯННЕ
Для аднаасобных і ў болыпай ступені для талочных дажынак характэрна качанне/кулянне па ніве, распаўсюджанае па ўсёй тэрыторыі Беларусі. Гэты звычай, па-першае, прадстаўлены шырокім кругам варыянтаў і, па-другое, стаіць у адным радзе з качаннем у іншых каляндарных цыклах. Дарэчы, па-за рытуалам, у будзённым жыцці, існавала строгая забарона ляжаць на зямлі ніц. У адным са старажытнарускіх епітымнікаў гаворыцца: «Агце отцю нлн матерн лаял ллн бнл нлн на земле нпц как на жене нграл, пятнадцать днн еіштнмнн»42.
Даследчыкі па-рознаму тлумачылі гэты звычай. Міфолагі з боку сваёй тэорыі аб духах расліннасці лічылі, што той, хто качаецца, уяўляе сабой гэткага духа, які перадае сваю сілу зямлі. Дж. Фрэзер разглядае качанне як водгаласак зносін мужчыны і жанчыны з мэтай магічнага забеспячэння ўрадлівасці. Безумоўна адно: рытуал качання — адзін з прыёмаў земляробчай магіі. Менавіта з такога пункту гледжання падышоў да яго Д. К. Зяленін у сваім артыкуле «Усходнеславянскія хлебаробскія абрады качання і куляння па зямлі».
На аснове дажынкавага і веснавога качання тыпу: «У Смаленскай губерні, калі свяшчэннік ходзіць на велікодным тыдні з абразом па полі, служыць малебен і потым качаецца, усе прыказвалі: «Уродн, Боже, хлеб покотом» Д. К. Зяленін робіць вывад: «Абрадавае качанне па зямлі калісь было актам фізічнага насілля над ёй, і ад яе чалавек, які качаўся з боку на бок, вымагаў, выціскаў усім сваім целам у адным выпадку жыватворныя сілы для раслін, у другім — фізічныя сілы і працаздольнасць для сябе асабіста. Стомленасць працаўніка разам з тым перадавалася зямлі, датыкаючыся да яе, ён адцаваў сваю стому і знемажэнне»43.
Самі выканаўцы рытуалу дастаткова ясна ўсведамлялі мэту качання: «Кладуцца на зямлю, каб на будучы год жыта добрае было і калоссе гнулася да зямлі»44, у Лепельскім раёне, «качаючы бараду», прыгаворвалі: «Мы пакоцімся гурбой, каб кацілася жыта трубой» (АІМЭФ, 1/5), у Вілейскім: «Каб трубой кацілася, а стогам расло» (ПЭЛА), на Палессі: «Ляжэм
42 Байбурнн A. К.. Топорков А. Л. У нстоков этнкета. М., 1990. С. 85.
43 Зеленнн Д. К. Східньослов’янські хліборобські обрядн качання й перекндання по землн // Етнографічннй вісннк. 1927. Кн. 5. С. 5.
44 Романов Е. Белорусскнй сборннк. С. 263.
калодэю, каб на той год жыта калодэю было» (ПЭЛА: в. Жолкіна Пінскага р-на).
Ой, каціся, сям’я, каціся,
Ой. пладзіся. зямслька, пладзіся.
Ой, наша сем’ечка За стог закацілася. Ой, наша нівачка Багата ўрадзілася. (ПЭЛА)
Мэта забеспячэння ўраджаю коратка і аб’ёмна ўвасобілася пры качанні ў прыгаворах у вёсках Мядзельскага раёна: «Спарня, спарняку!» (ПЭЛА).
Як бачна, у асноўным замовы, якія суправаджалі качанне, пабудаваны паводле законаў імітатыўнай магіі «як мы — каб тое». На той жа схеме заснаваны замовы і пры веснавым качаннў «на святы тыдзень моладзь качаецца па жыце, прыгаворваючы: «Дай Бог, каб снапы так качаліся»45. Разам з тым сустракаюцца цікавыя прыклады качання, калі прадугледжваецца імітацыя не дзеяння (мы пакоцімся — жыта пакоціцца), а супастаўляюцца самі выканаўцы абраду і будучы ўраджай: «качаюцца з той тоўстай бабай (разрадка наша. — Т. В.), што куклу закручвала, каб жыта было добрае» (ПЭЛА), «дужыя мужукі і бабы качаліся» (ПЭЛА), «выберуць увіхнейшу, катора лепш жала, каб катнулася разоў колькі па зямлі» (ПЭЛА). Качанне з тлумачэннем такога тыпу больш суадносіцца з веснавым качаннем, якое сімвалізуе максімальнае зліццё з зямлёй і стымулюе паспяховы рост збожжа, аддачу зямлі сваёй сілы і атрыманне такой жа ад яе.
Калі вышэй разгледжаныя прыклады качання з яўна аграрнай мэтай аб’яднаць у адну групу, другую складзе качанне з прафілактычнымі запабегамі прадухілення звязанай са жнівом хваробы і вяртання патрачанай сілы. Падзел на такія групы, аднак, умоўны, бо існуе шэраг суправаджальных качанню замоў, якія аб’ядноўваюць аграрны і прафілактычны матывы. Напрыклад: «Раллд, хлеба нам дай, а сілу аддай»46. У другіх выпадках качанне з мэтай забеспячэння ўраджаю суправаджалася замовай з клопатам аб здароўі: «Бабы абшчэпюцца ўдзвюх і пакоцюцца, каб жыта ў трубы вілося: «Ніўка, ніўка. II А мая
45 Неверовнч В. О праздннках, поверьях н обычаях у крестьян белорусского племснв, населяюіцнх Смоленскую губернню // Памятная кннжка Смоленской губсрннн. Смоленск. 1859. С. 137.
46 Романов Е. Белорусскнй сборняк. С. 262.
сілка. // А я цябе жала, сілку пацірала. // А на нівычку гнаёк, а ны мяне, мыладу, лаёк»47. Дарэчы, замовы такога тыпу часта ўяўляюць сабой разгорнутыя паэтычныя творы, якія як бы пасрэднічаюць паміж магічнай формулай і песняй:
Ніўка, ніўка, аддай маю сілку На другую ніўку.
На конікі лой, на ніўку і ной, а мне здароўя. Судзі, Божа, налета жаці Ядрансйшае і іусцейшас.48
Замовы такога тыпу, іх структура даволі падрабязна і грунтоўна разгледжаны В. Цярноўскай у яе працы «Да артыкула Д. К. Зяленіна «Усходнеславянскія хлебаробскія абрады качання і куляння па зямлі»49.
Аб’ядналі ў сабе аграрную і прафілактычную мэту, хаця і выконваюцца без суправаджальных замоў, качанні/кулянні пры другіх восеньскіх гаспадарчых работах: «як лён ірвуць — куляліся» (АІМЭФ, 1/16), «як бульбу дакопае, боком ляжэ, каб на той год здаровы буў» (Пінскі р-н), «як бульбу кончаць копаць — бабу повалочаць па полю» (в. Велута Лунінецкага р-на). Маючы на ўвазе тое, што завяршаліся гаспадарчыя работы часцей гуртам, талакою, страчваліся абрадавыя вытокі, на магічныя запабегі напластоўваліся больш «жыццёвыя», жартаўлівыя выявы, задавальненне скончанай працай: «бабу паваляць і цягаюць па полі, каб гарэлкі дала» (АІМЭФ, 1/7), «у пераверты гралн: тн деўку, тн бабу — та за рукн, та за ногн, та кальішам. Расшугаем. Тую туды катнуть, тую туды. Як маленькая — у мяшок н качають. Курдыкаюцца адна цераз другу»50. Відаць, па аналогіі з куляннем пры заканчэнні палявых работ перайшоў гэты звычай і ў гумно — «як малацілі, куляліся па снапах, закапывалі адзін аднаго ў салому» (АІМЭФ, 1/11).
Цікавы для прыгавораў, якія суправаджалі кулянне, матыў саперніцтва, што наогул характэрны для дажынкавых талок:
Ніўка. ніўка. аддай маю сілку На другую ніўку.
Госпадзе Божа. памажы мне.
47 Гарэцкі М., Ягораў А. Народныя песьні з мэлёдыямі. С. 99.
48 Романов Е. Белорусскнй сборннк. С. 263.
49 У кн.: Проблсмы славянской этнографнн. Л.. 1979.
50Полесскнй этнолннгвнстнческнй сборннк. С. 99.
Хто ўперадзе ўхапіўся.
Штоб ён заваліўся.51
Як пачыналі жаць, прымаўлялі:
Святы Лявонька.
Каб было жаць лягонька. А хто першы пачаў, Каб у хвасце тарчаў.52
Аднафункцыянальным качанню/кулянню па зжатаму полю можна лічыць і працягванне па ніве гаспадара: «хазяіна цягалі па зжатаму жыту» (Навагрудскі р-н); гаспадара вязалі перавяслам, а потым крычалі: «Злапалі перапёлку» і баранавалі ім поле53. Асабліва цікавыя выпадкі качання са снапом ці нават у абдымку з гаспадаром. Наўрад ці можна разглядаць іх як адгалоскі нейкіх эратычных культаў (хаця нельга і абсалютна выключаць гэтага матыву). Хутчэй за ўсё тут імкненне ўзмацніць магічны ўплыў на зямлю, тым больш што ў асобных выпадках чалавек, выканаўца абраду, мог выконваць адны функцыі з рытуальным сімвалам.
Разам з тым існуе некалькі прыкладаў дажынкавага качання і куляння, якія ўказваюць на непасрэдную сувязь гэтага рытуальнага дзеяння са шлюбна-эратычнай тэматыкай. У в. Стайск Лепельскага раёна качанне лічылася абавязковым для дзяўчат: «бабы загадваюць дзеўкам качацца, каб прыязджалі сваты» (АІМЭФ, 1/8). Па тым, як хто качаўся ці куляўся, меркавалі аб будучым замужжы. Хто далей пракоціцца па «барадзе», той далей пойдзе замуж (АІМЭФ, 1/8), а мужа чакалі з той вёскі, у бок якой кульнешся галавой. Смаленскія дзяўчаты качаліся па «барадзе», каб у гэтым годзе выйсці замуж54.
КНІГІ ОНЛАЙН
