Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
вобраза Спарыша ляжаць язычніцкія ўяўленні аб продках, ад якіх залежаў дабрабыт земляроба, і аб змеі як універсальным сімвале ўрадлівасці. Хрысціянства значна «адкарэктавала» падобныя вераванні, аднёсшы змей і продкаў да ніжэйшых хтанічных істот. Але ў народнай свядомасці застаўся побач з вельмі «непапулярным» спарышом-чортам Бог Спарыш — Бог дастатку і ўрадлівасці. А падобная амбівалентнасць хтанічнага боства з’яўляецца наглядным прыкладам дуалізму язычніцкіх уяўленняў. Разам з тым у народным светаўспрыманні XIX—XX стагоддзяў Спарыш фігуруе ў непадзельнай знітаванасці з хрысціянскім Богам, уяўляючы сабой добрага заступніка і гаспадара жыцця.
«РАЁК»
Семантычна і функцыянальна да «спарышовых» песень набліжаны так званыя райкі, раёк — песні, якія таксама выконваліся на шляху талачан да гаспадара. Гэтыя песні практычна ўсе ўяўляюць сабой даволі строга вытрыманую структуру, якая складаецца з трох асноўных звёнаў.
Першае звяно ўключае ў сябе пачатковы радок, фактычна аднолькавы ва ўсіх песнях: ішоў (хадзіў) Раёк дарогаю (па вуліцы). Другое звяно ўказвае на невыпадковасць наведвання Райком таго ці іншага гаспадара: «Ніхто Раю ў хату не просіць, абазваўся адзін Васечка». I трэцяе — прадстаўляе запрашэнне Рая гаспадаром да сябе ў двор з наступным пералічэннем вартасцей гаспадаркі:
Проша. Раю. раю-раю, у маю хатку!
У маёй хатцы. раю-раю. усе ў парадку:
Сталы накрыты. раю-раю, кубкі наліты, Mae абрусы. раю-раю. бялёвыя.
Mae кубкі, раю-раю. залатыя, Віном-мёдам, раю-раю. налітыя.
(Жн„ с. 470)
Заканамерна ўзнікае пытанне: хто гэта — Рай і якім чынам ён звязаны з дажынкавай абраднасцю? Першапачатковае значэнне набывае праблема генезісу вобраза.
У раёнах паўночнай Беларусі дастаткова пашырана назва апошніх нязжатых каласоў — «раёк»: «Раёк — пучок нязжатага жыта на полі, убраны кветкамі»111. Варыянтная назва — «рай»: «Добрую жменю жыта нізжатага кініш і нітачкай
111 Слоўнік беларускіх гаворак... Т. 4. С. 243.
звяжаш, красак наторкаіш у гэты рай і калочак пасярэдзіне прывяжаш»112. Зрэдку апошнія каласы тут носяць назву «барады», але барады, якая належыць нейкаму міфічнаму «рою».
Прымаючы тэзіс, што ў дажынкавым абрадзе цэнтральная, дамінуючая роля адведзена рытуалу з апошнімі каласамі, сама назва гэтых каласоў становіцца як бы арганізуючай, першаснай у адносінах да назваў іншых рытуальных сімвалаў. Можна дапусціць, што менавіта лексема «раёк» у якасці наймення спецыяльна пакінутых каласоў з’яўляецца асноўнай, першаснай для другіх значэнняў гэтага слова. Так, «райком» сталі называцца абрадавыя дзеянні ці прадметныя сімвалы ў суправаджаючых асноўны рытуал звычаях. Назву «раёк» набываюць хлеб-соль: «У дзень дажынак гаспадыня пасылае на поле краюшку хлеба з соллю, што называюцца райком, які кладуць у апошні сноп ці капу»113 і песні з тыповым зачынам «Хадзіў Рай па вуліцы».
У традыцыйнай народнай культуры існуе заканамернасць называць увесь абрад па найменню яго асноўнага абрадавага сімвала ці дзеяння (параўн.: абавязковасць прыгатавання куцці выклікае назвы калядных вечароў — першая куцця, багатая куцця і г. д.). Так дажынкавы абрад у асобных мясцовасцях набывае назву «раёк». Гэтак жа пачынаюць называцца і самі ўдзельнікі абраду. На ўстойлівай метафары «жнеі — раёк» пабудаваны многія песні:
Ніхто раск у двор ня просіць, Толькі папрасіў раёчка ў двор Адзін пан Купрыян...
Толькі просіць Купрыян Жнеячкаў у двор...114
Шырокі светапоглядны кантэкст ляжыць у аснове ўзнікнення абагульненага антрапаморфнага вобліка Рая / Райка. «Рай — гэта такі дэман, які апякуе галоўным чынам толькі зжатае збожжа, бывае прывезены да стадолы, дзе прабывае датуль, пакуль не будзе ўсё змалочана. Пажадана, каб Рай узяў пад сваю апеку ўсю стадолу. Кожны, хто яшчэ не пачаў вазіць,
112 Слоўнік бсларускіх гаворак... Т. 4. С. 264.
113 Сахараў С. П. Рукапісныя матэрыялы // Аддзсл рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ АНБ.
114 Камннскнй В. Бслорусы Ново-Александровского уезда Ковенской губсрннн в нх песнях. обрядах н обычаях // Фнлологвческнс запнскв. Воронсж. 1910. Вып. 5. С. 74.
як убачыць першы раз воз са снапамі, запрашае да сябе, тройчы паўтараючы: «Рай, рай, ідзі к нам»115.
Вучоныя па-рознаму трактавалі імя Рая. A. А. Патабня116, а ўслед за ім і Я. Карскі лічылі рай у жніўных песнях эпітэтам вянка з каласоў117. Доказы A. А. Патабні грунтаваліся на дапушчэнні, што рай можа выступаць эпітэтам вясельнага каравая: «Караваю, мой раю, я цябе прыбіраю». «Райчыкам» становіцца нават заяц, які нясе для каравая ніткі: «Ды бяжыць райчык-зайчык, П Да нясе ў зубах ніці. П А нашто тыя ніці? II Каравай упавіці».
Вянок як атрыбут Рая прызнае і П. В. Шэйн, толькі Рай, згодна з яго гіпотэзай, — «ужо бог жніва ў яго канчатковым выніку»118. Даследчык лічыць, што Рай з’яўляецца нам ва ўвасобленым вобразе квітнеючай маладосці і асноўная задача яго — «сеяць прыбытак, спор». Богам, духам лічаць Рая і другія даследчыкі. М. Ф. Сумцоў бачыць у Раі «старажытнага бога ўрадлівасці Белабога ці Белуна»119, I. Мандэлылтам — «духа расліннасці, якому трэба ахвяраваць ежу і піццё»120. Я. I. Руднеў пашырае функцыі Рая і лічыць яго богам «дабра і дастатку»121, Д. Краўчанка звязвае імя Рая з імем аднаго з хрысціянскіх святых — Юрыя122. Трэба прызнаць, што гіпотэза гэтая абапіраецца на ўяўленні аб Юрыю як апекуну селяніна ў розных галінах сельскай гаспадаркі, як падаўцу плёну і дабрабыту. Адметна, што Юрый і Рай сутыкаюцца ў асноўнай сваёй функцыі — забеспячзчні багатага ўраджаю. Магчыма, іх імёны маюць агульнае паходжанне і на глыбінным узроўні перасякаюцца з ідэалагічным комплексам Велеса.
Сучасныя даследчыкі больш схільныя тлумачыць імя Рай як вытворнае ад слова «рай» у функцыі абазначэння міфічнага (сусветнага) і рытуальнага дрэва123.
115 Pietkiewicz Cz. Kultura duchowa... S. 186.
116 Потебня A. A. Слово н мнф. M., 1989.
117 Карскнй Е. Белорусы. М.. 1916. Т. 3. Ч. 1. С. 205.
118 Шейн П. В. Белорусскне народныс песнн... С. 523.
119 Сумцов Н. Ф. Хлеб в обрядах н псснях. Харьков. 1885. С. 117.
120 Манделыптам Н. Опыт обьяснення обычаев нндосвропейскнх народов, созданных под влнянвем мнфа. СПб.. 1882. С. 240.
121 Руднев Я. Н. Белорусско-лнтовское Полесье. М.. 1898. С. 184.
122 Кравченко Д. О новонспсчснном славянском боге Рае П Кневская старнна. 1886. № 9.
123 йванов Вяч. Вс., Топоров В. Н. Нсследовання в областн славянскнх древностей. С. 246.
Даволі пашыраны прыпеў жніўных песень «раю, мой раю», асобныя тэксты часам дазваляюць убачыць у лексеме «рай» яго найбольш відавочнае значэннс — «месца пражывання душ памёршых, неба, дзівосны сад»: «Краю дажнёмся, раю-раю, П Раю дажджомся, раю-раю» (АІМЭФ, 1/2). Прычым на пытанне: «Якога раю дачакаемся?» — інфарманты здзіўлена адказвалі: «Ведама якога — хлеба будзець многа».
Зыходзячы з тэкстаў песень, міфічны Рай — істота, надзеленая антрапаморфнымі рысамі: ён можа хадзіць, пытацца дарогі, размаўляць з дзяўчатамі: «Хадзіў Раю па вуліцы, па вуліцы, П Прасіў дзевак, прасіў дзевак на вуліцу: Н — Ой, вы. дзеўкі, ой, вы, дзеўкі, выхадзіця, // Жменьку жыта вынасіця» (АІМЭФ, 1/5). Аднак уяўляецца загадкавай зааморфная выява рою:
Ай. рой. рой да па мору плывець.
Пойдзем мы рою глядзсць ды.
Віцсчка ды мой мужычочак.
Віцсчка, мой гаспадарочак, Ёсць жа ў нас дробныя дзсці, Хай ідуць рою глядзсці.
Разам з тым некаторыя варыянты райка даюць падставы для суаднясення яго з пчаліным роем: «Хадзі, раю, ка мне ў хатку, // У маёй хатцы раёк уецца...»; «Ляцеў рой дарогаю, // Дарогаю шырокаю...»; «Ішоў раёк дарожухнай, // He знаець раёк, дзе абмятаціся» і інш.
В. Цярноўская ў сваім артыкуле «Матыў пчол як адзін са структурыруючых фактараў беларускага жніва»124 пераканаўча даказала невыпадковасць наяўнасці ў райка значэння «пчаліны рой». Даследчыца даволі падрабязна спынясцца на адлюстравапні ў жніўнай паэзіі папулярнага супастаўлення жней з пчоламі, жніва са зборам мёду:
Іванавы пчолкі па полі ляталі.
Па полі ляталі, мядок сабіралі.
Мядок сабіралі. у кубкі налівалі...
Калі ўлічыць, што апошнія пакінутыя каласы, «барада» называліся райком, асабліва цікавае сведчанне У. Даля: «Барада — пасад пчол, калі яны сядзяць на вулеі і не працуюць»’25.
124 Гл.: Фольклор. Проблемы сохрансння. взучсння. пропаганды. М., 1988.
125 Даль В. Н. Толковый словарь жнвого вслнкорусского языка. М.. 1980.
Т. 4. С. 283.
Вядома, што і рой — гэта тая ж куча пчол, якія не працуюць. Відавочна, такое супадзенне не можа быць выпадковым.
Але ўсё ж узнікае пытанне аб неабходнасці і матываванасці вобразаў пчол у жніўнай абраднасці. Даць адказ можна толькі разглядаючы матыў пчол у традыцыйнай культуры беларусаў наогул. Па-першае, неабходна адзначыць вялікую ролю бортніцтва на Беларусі, павагу да гаспадароў, якія вадзілі пчол, а па-другое, сам міфапаэтычны матыў пчол як насельнікаў верхняга яруса сусветнага дрэва, пчол як пасрэднікаў між светамі, якія знаходзяцца бліжэй да неба, верху і таму ў стане прыносіць адтуль дабро і багацце. Матыў набыцця пчол у абрадавай паэзіі дэшыфраваўся як знак божага дару, нездарма да гаспадара «сама Прачыста ідзе і роікі вядзе». Аб царыцы пчол нават казалі, што яна — «божая матка»126. Надзяленне гаспадара пчоламі атаясамлівалася ў калядках з пажаданнем не толькі багацця, але і шчасця наогул: «Прачыста ідзе, роікі вядзе, // Вядзе роікі, рассыпаючы, // Шчасцем, здароўем надзяляючы».
У народных вераваннях рой азначаў не толькі пчаліны рой, а і ўсялякі прыбытак. У вясельных песнях рой з’яўляецца паэтычным эквівалентам нявесты і жаніха — своеасаблівых «прыбыткаў» у сям’і:
Звіўся раёчак над гумном.
А любая нявехна грым на двор.
А не нам раёчак аграбаць, А нс нам пявехну пераймаць...
(АІМЭФ. 2/13)
Сабрався раёчак да ў цёмны куточак, Хочсць палнцець на іцнрыя бары, на жовтые цвяты, На салодкне мяды.
Сабрався Нванечка са сваёй дружннаю, Хочець ён паехаць, Таценьку зваюваць.127
Беларусы таксама сімвалічна атаясамлівалі з роем дзіця, якое толькі нарадзілася: «рой абгрэсці — прыняць новароджанага»128. Бачанне рою ў сне ўспрымалася як знак хуткага нараджэння дзіцяці (АІМЭФ, 1/2). Акрамя таго, дыялектны
126 Архіў Дзяржаўнага музея этнаграфіі народаў СССР. ф. 1, воп. 2, № 574.
КНІГІ ОНЛАЙН
