Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
Ой, козле, мой козлс,
Да хто ж табе жыта пожне?
Ці баран, ш авсчка.
Ці малада паненачка?27
Ой, козо-козо, козо нсбогато, Поскачн менн трохн нсмного. Првдн, козонько, пшеннці жатя, He забудь, козонько, ссрпнка взятн.28
На зажынках спявалі гаспадару, які стаяў на сваёй паласе: «Стаіць казёл на гарэ, П Дзівуецца ў барадзе. // Дзіва, дзіва. // Ён барадою патрасе, // Нам гарэлкі прынясе»29.
Сувязь казы ці яе хваста з горшай жняёй, з адставаннем у працы шырока распаўсюджана ў беларускім фальклоры і замацавалася ў асобных фразеалагічных злучэннях тыпу «казе хвост урэзаць» — падразаць пакінутыя каласы; «застацца ў Kase» — спазніцца: «Я думала — зажалася, аж зноў з хвастом засталася». Гл. таксама песенныя тэксты:
Ой, каза біла, дэ рожкі діла?
Палажыла на паліцы, да ўкралі молодыцы.
(в. Адрыжын Іванаўскаіа р-на)
Манька казу пыплець, А каза нс ідзе — булкі сыплець.
(АІМЭФ. 2/2)
Лексема «каза» ў якасці апошніх пакінутых каласоў можа абапіраода як на пэўныя міфалагічныя ўяўленні, так і на адно
27 Шырма Р. Беларускія народныя песні. Мн., 1962, Т. 3. С. 200.
28 Бондарснко Г. Б. Трудовая основа украннской калсндарной обрядностн (ссрсднна XIX—XX в.). Кнев, 1983. С. 85.
29 АІМЭФ. ф. 8, воп. 89, спр. 241. сш. 2, с. 17.
са сваіх дадатковых значэнняў — «незнарок прапушчаныя каласы, агрэх у час працы», якое ўзыходзіць да праславянскага *grexb — «псаваць, дэфармаваць»30.
Суадносяць «бараду» ■— апошнія каласы — з барадой міфічнага казла і песенныя тэксты:
Сядзіць казёл на капе ды дзівіцца барадзе:
Дзіва, дзіва мне маей барадзе!
(Жн„ № 406)
Дзівавалася каза. Што балтаецца ў казла. Дзіва барада! Дзіва барада! — А ты, козінька-казёл, Пакажы мнс свой хахол. Дзіва барада! Дзіва барада!
(Жн.. № 304в)
Менавіта з казлом звязаны ўяўленні аб духу поля, заснаваныя ў першую чаргу на сувязі гэтай жывёлы з ідэяй урадлівасці. Тут М. М. Нікольскі дапускае аналогію: у казла гэткая доўгая і густая поўсць, якім павінна быць жыта31; магчыма, сваю ролю адыграла і старажытнае апатрапеічнае значэнне казла, бо яго «не любяць» і баяцца чэрці, а поўсць выкарыстоўваецца як магічны сродак для абароны ад варожых уплываў. Заснаваная на рэальных уяўленнях аб асаблівай сексуальнай сіле казла («каза ў двары, дык казёл цераз тын глядзіць») вера ў магічныя яго здольнасці ўплываць на ўрадлівасць зямлі («дзе каза ходзіць, там жыта родзіць») выклікала да жыцця шэраг магічных рытуальных дзеянняў. Так, казла і казу пускалі ўвесну на поле, каб быў добры ўраджай32. У заходніх славян казу маглі прыводзіць у дзень сканчэння жніва ў хату гаспадара.
Магічныя здольнасці гэтых жывёл уплываць на ўрадлівасць, такім чынам, заснаваны на іх асаблівай юрлівасці, а таксама на магчымай сувязі з «іншым» светам, з продкамі. На
30 Старостснко Н. А. Полесско-славянская коза — «іюследннй сноп нлн горсть колосьев» н коза — «огрех прв полсвых работах» П Полесье н этногенез славян. М.. 1983. С. 91.
31 Нікольскі М. М. Жывёлы ў звычаях. абрадах і вераваннях беларускага сялянства. Мн.. 1933. С. 42.
32 Там жа.
думку Р. М. Кавалёвай, аб суаднясенні казы з продкамі сведчаць яе адзнака як «залатой казы», тое, што яна «не баіцца ні стралкоў, ні лаўцоў, а толькі старога дзеда», ды свае казачныя магчымасці ўплываць на ўраджай набывае пасля ўваскрэсення: «устаў наш казёл ды пайшоў... у чыстае поле караля шукаці, жыта зараджаці»33.
* * *
Апошнія нязжатыя каласы — адзін з асноўных прадметных дажынкавых сімвалаў — павінны былі садзейнічаць адраджэнню прадукцыйных сіл зямлі і ў той жа час неслі ахоўныя і абарончыя функцыі. Звычайна на гэтыя, такія неабходныя ў пачатку і канцы земляробчага цыкла (якім і з’яўляліся дажынкі) функцыі не звярталася асаблівай увагі, хаця яшчэ ў 1808 г. Л. Лежэ заўважаў: «Барада засцерагае жніво ад рознага роду чарадзейства, яна лічылася свяшчэннай, ніхто не мог да яе дакрануцца»34. Адметна, што рытуальныя дзеянні з каласамі, аналагічныя дажынкавым, выконваліся ўвесну выключна з прафілактычнымі мэтамі: «Жыта, калі выкаласіцца, на канцы паласы старыя бабы завязвалі ў пучок новай каляровай стужкай і ў сярэдзіну пучка клалі пасолены кавалак хлеба. Гэта рабілася ад русалак, інакш яны жыта пакруцяць і ў жанчын аднімуць сілу ў час жніва»35.
3 той жа мэтай засцярогі ад шкодных уплываў у дажынкавай абраднасці актуалізавалася афармленне апошніх каласоў у форме круга. У традыцыйных уяўленнях наогул прастора ў выглядзе замкнутага круга робіцца недасягальнай для злых духаў, адыгрывае ролю абярэга. «Пакідаецца невялікі кавалак збожжа, ён павінен быць абавязкова круглым»36, «пакідаюць невялікі круг нязжатага жыта».
Аднафункцыянальныя дзеянням, якія надаюць каласам круглую форму, і кругавыя абходы «барады» жнеямі: «Усе жнеі абыходзяць вакол недажатага месца і патроху дажы-
33 Ковалсва Р. М. Календарно-обрядовая песня в контексте ранннх форм нскусства // Славянскне культуры н мнровой культурный процесс. Мн.. 1985. С. 48.
34 Леже Л. Славянская мнфологяя. Воронеж, 1908. С. 97.
35 Архіў РАН (СПб.), ф. 849, вон. 1, № 193.
36 Шлюбскі А. Матэрыялы для вывучэння фальклору і мовы Віцебшчыны. Ч. І.С. 140.
наюць»37; «жнеі ходзяць кругом, завязваючы бараду тры разы вузлом» (АІМЭФ, 1/3). Цікава, што «бараду» нават змяшчалі ў «матэрыяльны» круг: «бараду абложаць камушкамі кругом вяночкам»38.
У рускіх Еўрапейскай Поўначы, завязваючы «бараду», імкнуліся хутчэй выкрыкнуць імя, каб жыццёвая сіла (мана) засталася ім, а не чарадзеям39. Апатрапеічныя функцыі «барады» сцвярджаюць і наступныя беларускія запісы: жанчыны вёскі Ноўка Віцебскага раёна мэту завівання «барады» бачылі ў засцераганні ад заломаў (АІМЭФ, 2/2), а ў вёсках Ушацкага раёна «бараду прыносілі ў хату і хавалі, бо памагае ад ведзьмаў».
Такім чынам, «барада» выступала ў функцыі засцярогі, абярэга ад шкодных уплываў і сіл. Але ж вядома, што лексема «барада» мае і сваё асноўнае, акрамя «апошнія нязжатыя каласы», значэнне — «валасяное пакрыццё ніжняй часткі твару чалавека». Выключна цікава, што і чалавечая барада мела тыя ж ахоўныя функцыі: «Пастух ад першага дня сваёй працы да Дзядоў мусіў не галіцца, бо быццам бы ягоная барада была нейкай засцярогай ад ваўкоў і іншых няшчасцяў пры ягонай працы. А пастух шкарада, II Чарвівая барада. // Чаму барады не голіш, // Чаму ў поле не гоніш?»40
Узнікае заканамернае пытанне: ці ёсць якая сувязь паміж барадой чалавека і «барадой» жытняй?
Па-першае, даволі пашырана ўсведамленне апошніх пакінутых каласоў як барады гаспадара, у якога склікалася дажынкавая талака. Аб тым сведчыць і назва каласоў — «чуб-барада». Па-другое, у дажынкавых і наогул у талочных песнях часта сустракаецца матыў барады ці, шырэй, валасоў гаспадара:
А хто ж у нас з барадой, I з шырокай, з даўгой? Наш Антонька з барадой. 1 з іпырокай. і з даўгой.
(АІМЭФ. 1/17)
37 Зеленнн Д. К. Опмсанпе рукопнссй Учсного Архнва Нмпсраторского Русского Географнчсского Обвдества. Прага. 1915. Т. 2. С. 636.
38 Слоўнік беларускіх гаворак... Т. 1. С. 167.
39 Дмнтрнева С. Н. Фольклор н народнос нскусство русскнх Европейского Ссвсра. М., 1988. С. 46.
40 Варлыга А. Чатыры ўрачыстасці. Нью-Йорк, 1970. С. 36—37.
У наіпага гаспадара курчавая галава, Курчавая галава. іпаўковая барада. Ён кудзеркамі патрасець, Нам гарэлкі прынясець-
(Жн.. № 367а)
I па-трэцяе, «барада» лічылася неабходным атрыбутам палявых духаў, духаў і багоў урадлівасці, а таксама часткова пераняўшых іх функцыі хрысціянскіх святых. У беларусаў палявік, які жыў на межах, уяўляўся гаспадаром поля ў выглядзе старога з барадой з каласоў, а Спарыш — увасабленне ўрадлівасці — прадстае бялявым кучаравым чалавекам, які ходзіць па полі. Цікава, што такія тыпова жаночыя багіні, як вавілонска-асірыйская багіпя кахання Іштар і грэчаская багіня кахання Афрадыта, выяўляліся часам з барадой41. Гэта можна растлумачыць толькі тым, што ў названых багінь былі больш шырокія функцыі — яны з’яўляліся багінямі ўрадлівасці. Пэўныя звесткі даюць назвы «барады» як Міколінай, Велесавай. «Асаблівае магічнае значэнне мела барада Грамаўніка, што ўскосна адлюстравалася ў фальклорных формулах, якія адносяцца да «барады Іллі», вобраз якога замяніў Перуна ў час хрысціянства»42.
Рытуальныя ж дзеянні з валасамі, калі іх змясціць у больш глыбокую перспектыву і разглядаць у межах параўнальна-гістарычнага матэрыялу, дазваляюць убачыць у іх не толькі перажыткі ці магічныя дзеянні. якія адносяцца да архаічных абрадаў, а і праяўленне асаблівай сімволікі старажытнага мыслення.
Ва ўсіх народаў свету валасы ўваходзілі ў культ пакланення боству і галоўным чынам як адзін з прадметаў ахвярапрынашэння.
Мноства валасоў лічылася шчаслівай прыкметай, бачным сімвалам прыхільнасці боства. Асабліва паказальныя ў дадзеным кантэксце запісы У. Дабравольскага: «На курчавой хозянна бороде П Рон роятся, меды плодятся»43; «Головушка кудрявая, на головушке рон ронлнся»44. Смаленскія беларусы наогул звязвалі мноства валасоў з багаццем. «Звер космат — ему тепло, мужнк богат — ему добро»; «Косматость — снмвол
41 Донннн А. Людн. вдолы н богн. М., 1966. С. 18.
42 Мнхневвч В. Нсторнческне этюды русской жвзнн. СПб.. 1881. Т. 2. С. 46.
43 Добровольскнй В. Поэтнческве воззрення на првроду в смоленскнх обрядовых песнях // Аддзсл рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ АНБ. Фр. 262.
44 Добровольскнй В. Смолснскнй областной словарь. С. 121.
богатства, урожая. Еслн у жука-гречншннка ногн косматые — прнзнак урожая гречнхн»45.
Акрамя таго, валасы ў многіх народаў свету разумеліся як месца знаходжання душы, жыццёвай сілы (як і ногці з іх здольнасцю да «ўзраджэння») і ўспрымаліся як засяроджанне жыццёвай энергіі чалавека. Расліннасць на твары звязвалася ў першабытным мысленні з расліннасцю ў прыродзе і, як вынікае, з ідэяй урадлівасці зямлі. Таму натуральнае супастаўленне прынясення ў ахвяру сваіх валасоў грэчаскімі юнакамі і прынясенне валасоў боству згодна сведчанням Арыстоцеля і Парфірыя46. К. Бальмонт пісаў: «Волосы дыбом прнподнял ячмень», а рускія сялянкі, расплятаючы касу маладой, спявалі: «Ой, вы, семена, семена, // Вас немножечко насеяно-напахано, II Много вас уроднлося»47. А на Беларусі на Юр’я жанчыны адна ў другой зрывалі хусткі з галоў, тузалі адна адну за валасы, прыгаворваючы: «Каб у гаспадара жыта было рослае і густое, як валасы»48.
КНІГІ ОНЛАЙН
