Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
64 Романов Е. Белорусскнй сборннк. Внльна. 1912. Вып. 8. С. 265.
65 Танскнй Н. Ссло Локоткн II Запнскм Чсрншовского губернского статнстнческого комнтета. Черннгов. 1866. Кн. 1. С. 184.
адзначыць, што прафілактычныя акты займаюць у дажынкавых абрадах не апошняе месца, бо ўжо само «завіванне барады» часам лічылася справай не зусім бяспечнай.
Цікава, і сам хлеб можа выступаць з прафілактычнымі мэтамі, што на глыбінным узроўні магло адпавядаць ачышчальнай ахвяры. Шырока распаўсюджаны звычай на памінках класці на месца труны хлеб ці нават кідаць хлебам услед пахавальнай працэсіі можа быць «прачытаны» ў гэтым жа кантэксце. Магчыма, калі ўлічыць сувязь апошніх каласоў з «тым» светам, паміж пахавальнымі звычаямі і ўкладаннем хлеба ў «бараду» на даволі архаічным узроўні можна было б правесці паралелі.
Апошнія каласы ў сілу сваёй рытуальнай адзначанасці і сакралыіасці, паўсюднай распаўсюджанасці і абавязковасці ў адпаведных рытуалах набылі ў традыцыйнай культуры цэлы іпэраг абрадавых значэнняў і іх адценняў, якія знайшлі сваё выражэнне ў тыпалагічных і лакальных варыянтах абраду і вераваннях, з імі звязаных. Абрадавыя значэнні пакінутых каласоў ўтвараюць іерархічную структуру, якая адлюстроўвае групы міфалагічных, рытуальна-абрадавых, сацыяльна-псіхалагічных, рэальна-бытавых адценняў.
Рытуал з апошнімі каласамі меў асноўную абрадавую функцыю — забеспячэнне ўраджаю на наступны год. «Барада» ў народнай свядомасці павінна была захаваць прадукцыйную сілу зямлі, якая, перайшоўшы ў каласы, праз іх перадавалася зямлі назад ці (у варыянтах прынясення «барады» дадому) усёй гаспадарцы. Паўсюднае звязванне каласоў ніткамі, вузламі, сцяблінамі было выклікана імкненнем болып надзейна захаваць гэтую сілу (параўн.: «вузельчык на памяць»). Зярнятамі з прынесенай дадому «барады» періпымі засявалі ўвосень ці імкнуліся засеяць іх тут жа, у час дажынак. «Барада» сваімі каранямі звязана з сённяшнім ураджаем, а каласамі дае пачатак наступнаму»66.
Такім чынам, апошнія каласы ў дажынкавай абраднасці выступаюць як прадмет, сімвал-сродак дасягнення рытуальнай мэты. Гэта асноўнае абрадавае прызначэнне рэалізуецца ў наступных больш-менш значных, часам ускосных, універсальных і лакальных сэнсах:
1) носьбіт сілы, здольнай забяспечыць ураджай на наступны год;
66 Зеленнн Д. К. «Спасова борода»... С. 15.
2) носьбіт сілы, накіраванай на заклінанне дабрабыту: у вёсцы — вешалі на крыж перад вёскай (в. Шышчыцы Слуцкага р-на), што, магчыма, сімвалізавала і паспяховае сканчэнне жніва вясковай супольнасцю; у хаце — прыносілі «бараду» дадому, ставілі на кут, клалі за абразы, вешалі на франтон хаты (в. Падбадоцце Пінскага р-на), сплецены з «барады» вянок клалі на жорны (в. Бездзеж Драгічынскага р-на), прьшосілі на кут у час каляднай вячэры, «на водяну коляду тэмн колосочкамн светят всн хоромы» (в. Смаляны Пружанскага р-на); а таксама на заклінанне багацця ў гаспадарчых пабудовах — клалі ў свірны, гумны, сплецены з дажынкавых каласоў вянок вешалі ў стадоле;
3) сродак імітатыўнай магіі, накіраваны на забеспячэнне пасеваў вільгаццю: «бараду» палівалі, над ёй мылі рукі;
4) сродак прафілактычнай магіі для засцярогі ад грому і навальніцы: «ад гразы за ікону хавалі» (в. Свядзіца Іванаўскага р-на);
5) сродак далучэння да свету памёршых, кантакту з продкамі, медыятар паміж зямным і «іншым» светам;
6) носьбіт эратычнага сэнсу, увасабленне мужчынскага пачатку;
7) носьбіт апатрапеічнай сілы, здольнай ахоўваць ад зла, варожых уплываў;
8) сродак засцярогі ад псавання хлеба мышамі — у варыянтах укладання хлеба ў апошнія каласы для мышэй;
9) сродак мантычнай магіі;
10) засяроджанне станоўчага, жыццядайнага пачатку — выкарыстанне ў народнай медыцыне: «абкурвалі тымі каласамі дзіця ад пуду» (в. Спорава Бярозаўскага р-на); у народнай ветэрынарыі — «калі карова дрэнна расцельваецца, давалі піць з дажынкавых каласоў» (АІМЭФ, 2/12).
Семантычна і функцыянальна з «барадой» як семантычным сродкам дасягнення мэты стасуюцца ўяўленні аб апошніх каласах як прасторы рытуальнага дзеяння:
1) месцазнаходжанне апошніх каласоў як сакральная прастора забеспячэння плёну на наступны год;
2) маргінальнасць зямлі пад «барадой»;
3) «прытулак» гаспадара, духа поля, духа збожжа, палевіка;
4) прастора прадуцыравальнай і прафілактычнай магіі ў рытуалах качання/куляння;
5) месца для ахвярапрынашэнняў;
6) месца для рытуальнай ежы.
Выступленне апошніх каласоў, «барады» ў якасці атрыбута асобы, у дадзеным выпадку гаспадара, лакальна абмежаванае і з’яўляецца другасным у адносінах да іх расліннага паходжання.
Такім чынам, асноўнай функцыяй апошніх каласоў з’яўляецца медытацыя, абумоўленая іх месцазнаходжаннем на граніцы знешняй і ўнутранай прасторы. У якасці медыятара «барада» можа пераходзіць з чужога свету ў свой, ажыццяўляючы такім чынам кантакт паміж жывымі і памёршымі, людзьмі і дэманамі, чалавекам і прыродай. Так апошнія каласы выяўляюць у структуры сваіх традыцыйных сэнсаў два пранізваючыя «восевыя пачаткі»: дабрабыт свайго і іншасветнасць.
Цікава таксама разгледзець сімвалічнасць апошніх каласоў, суадносячы іх з прапанаваным A. К. Байбурыным падзелам абрадавых тэкстаў адносна катэгорыі завершанасці/незавершанасці. На думку даследчыка, «да адной групы тэкстаў прад’яўляюцца патрабаванні абавязковай завершанасці, а ў той жа час да другіх — такой жа абавязковай незавершанасці. Прадпісанні гэтыя маюць рытуальны характар, і ад іх выканання ў цэлым залежыць дабрабыт калектыву»”7.
Звычай пакідаць частку жыта недажатай стасуецца з прадпісаннем незавершанасці, ён знаходзіцца ў адным тыпалагічным радзе з такімі звычаямі, як пакіданне часткі стала нявымытай у паўночнарускіх народаў, каб на моры не патануў ніхто са сваіх кроўных, пакіданне непабеленым кавалачка сцяны пад бажніцай, недабудоўванне пэўны час хаты для таго, каб пазбегнуць смерці каго з дамашніх і г. д., што наогул звязваецца з ідэямі падтрымання існуючага парадку, стабільнасці. Сінанімічнымі да ідэі незавершанасці з’яўляюцца ўяўленні аб працягласці жыцця, вечнасці, несмяротнасці, што як нельга лепей тычыцца і мэты пакідання апошніх каласоў, «незавершанасці» жніва — забяспечыць «працягласць» ураджаю, багаты плён на наступны год, падтрыманне дажынкавага багацця.
Разам з тым рэканструяваны на аснове варыянтаў абраду архетып рытуала з апошнімі каласамі выяўляе закончаную, завершаную «гісторыю» хлеба: выпалвалі траву, сярпом «аралі», засявалі зерне з апошніх каласоў, пальцамі прысыпалі зямелькай, палівалі, клалі гатовы хлеб. У абагульненым выглядзе дажынкавае рытуальнае вырошчванне хлеба нагадвае выраб так званых абыдзеных рэчаў — часцей ручнікоў, са-
67 Байбурнн A. К. Жнлшце в обрядах н верованнях славян. М.. 1983. С. 92.
рочак, храмаў — і там, і там «абыдзёнкі» ствараюцца калектыўна, у пэўны вызначаны адрэзак часу, ім уласціва абавязковае праходжанне ўсіх этапаў усяго тэхналагічнага цыкла. Тут менавіта поўнасць і завершанасць тэхналагічнага працэсу, яго сціснутае выкананне ў рытуальна абмежаваны адрэзак часу надаюць «барадзе» неабходную сакральнасць і магічную сілу.
Прыгадаем асноўнае прызначэнне «абыдзёнак» — уласцівасць захоўваць людзей ад варожых сіл, ужыванне з мэтай папярэджваць, перадухіляць, адводзіць няшчасці. Наяўнасць той жа мэты пакідання апошніх каласоў фактычна не выклікае сумнення. Mae месца тут і незвычайная канцэнтрацыя псіхічнай энергіі ўсяго калектыва, накіраваная на дасягненне пастаўленай мэты.
Такім чынам, пэўны абрадавы сімвал у сілу сваёй поліфункцыянальнасці, выступаючы ў розных кантэкстах, можа рэпрэзентаваць як адзін, так і другі бок катэгорыі завершанасці / незавершанасці.
5а Зак. 984
«СПАРЫШОВЫЯ» ПЕСНІ
Несумненна талочнымі з’яўляюцца і так званыя спарышовыя песні — песні, якія выконваліся на шляху талачан да хаты гаспадара. Для разумення функцыянальнай прыроды і семантыкі песень мэтазгодна прасачыць генезіс асноўнага іх вобраза — міфічнага Спарыша.
Практычна ўсім славянам вядома лексема «спарыш» у якасці назвы падвойнага арэха, агурка, коласа і г. д. 3 такімі прадметамі звязваюцца шматлікія вераванні з агульнай семантыкай — «увасабленне, прынясенне прыбытку, багацця, спору». Найбольш пашыраны прадпісанні захоўваць коласспарыш: насіць яго на шыі: «мужчына ў шапку ўклеіць і ходзіць — шчасце нашоў, будзе спорны хлеб, жэншчына спарыш тэж хавае»68; даваць яго свойскай ж ы в ё л е з мэтай атрымаць двойню ягнят, цялят; выкарыстоўваць яго пры першым засяванні: «спарышык абмалоцяць, да яго жытца дабавяць, на зельну пасвенцяць і ім першым засяваюць»69; дзяўчаты ўжывалі яго ў варажбе аб замужжы: «калі дзеўка, як жнець, найдзіць спарыш, то хавала, а на ноч укладзець у валасы і загадаіць: «Сасніся ў гэту ноч той, хто мілы мой» (АІМЭФ, 2/11); знойдзеныя спарышы ўпляталі ў дажынкавы в я н о к: «а як шмат хто найдзе спарышоў, то ў вянок спляце і на сцяну павесіць, а як толькі прыйдзе з сярпом на першу ніву, то першы снапок дубальтовы вяжуць, спарышы найвен-
68 Слоўнік беларускіх гаворак... Т. 4. С. 532.
69 Ссржпугоўскі А. Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў. Мн.. 1933. С. 62.
цей вязалі — каб спарнейшы хлеб быў, каб дубальтаваўся»70; балгары на месцы знойдзенага спарыша рабілі «бараду». У паўночнай і паўночна-заходняй частцы Беларусі назву «спарыш» набываюць і апошнія пакінутыя каласы, як варыянт — назва спарыня (в. Васевічы Пастаўскага р-на, в. Няўгодава Чашніцкага р-на, в. Берасцін Бешанковіцкага р-на і інш.), спарня (в. Сырліж Мядзельскага р-на). Маючы на ўвазе аднафункцыянальнасць і агульнае семантычнае значэнне барады, дажынкавага вянка і апошняга снапа, найменне «спарыш» набываюць і гэтыя абрадавыя атрыбуты: «Вянок звалі спарынёй і вешалі гаспадару на іпыю» (в. Навасёлкі Пастаўскага р-на); «Як дажыналі, спарыш такі вязалі. Два такія па жмені снапочкі, іх вязалі атдзельна. Адзін завяжуць, потым другі, потым разам. I гэта называўся спарыш» (АІМЭФ, 2/15); «Спарыш — дзве жменькі жыта, якія ставяць на кут у час зажынак. Спарыш стаіць на покуці, пакуль не вязуць жыта ў гумно, а як прывёз жыта, яго наперад нясуць і кладуць, а на яго сноп у старане»71. Як бачым, спарыш-сноп нясе тую ж семантычную нагрузку, што і спарыш-колас, — «спарыш — сноп, які кладуць у засек для павелічэння збожжа»72, служыць мэце забеспячэння прыбытку. Пскоўскія суседзі беларусаў рабілі ляльку-спарынню з аўса, убіралі яе ў анучы, потым прыносілі дадому і садзілі на кут73. «У час жніва імкнуцца знайсці на каліве найбольшую колькасць каласоў. Калі такіх знойдзеш дванаццаць, то ён называецца жытняй маткай ці спарынёй»74. Дарэчы, траве з назвай «спарыш» прыпісваліся тыя ж магічныя якасці: «спарышком гарлачыкі выпарвалі, каб болей смятаны было» (АІМЭФ, 2/14).
КНІГІ ОНЛАЙН
