Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
He абышоў сваёй увагай талочныя звычаі П. В. Шэйн10, а адной з самых багатых калекцый талочных песень лічыцца «Беларускі зборнік» Е. Р. Раманава11. Побач з іншымі апісаннямі земляробчых абрадаў і песень змясцілі нататкі аб талацэ і П. Гільтэбрант12, Ю. Ф. Крачкоўскі13, I. Д. Гарбачэўскі14, У. М. Дабравольскі15. Але з усёй этнаграфічнай літаратуры
5 Анвмелле Н. Быт белорусскнх крсстьян // Эгноірафнческнй сборнвк. 1854. Вып. 2.
бКоснч М. Н. Лвтвнны-белорусы Черншовской губерннн, нх быт н песнн // Жнвая старнна. СПб., 1901. Вып. 3—4.
7Танскнй Н. Село Локоткн // Запнскн Черннговского губернского статнстнческого комвтета. Черннгов. 1866. Кн. 1. С. 155—207.
8 йванов В. В. Прнметы н поверья крсстьян Внтебского района Внтебской губерннн // Запнскн Ссверо-Западного отдсла НРГО. Внльна. 1910. Кн. 1.
9 Ссржпутовсклй A. К. Толока П Жнвая старнна. СПб.. 1907. Вып. 4.
10 Шейн П. В. Бслорусскне народныс песнв с относяіцнмнся к ннм обрядамн. обычаямн н суевернямн. СПб., 1874. С. 274—281; Шейн П. В. Матерналы для нзучсння быта н языка русского населсння Ссверо-Западного края. СПб.. 1887. Т. 1, ч. 1. С. 201—213.
11 Романов Е. Бслорусскнй сборннк. Внльна. 1912. Вып. 8. С. 274—281.
12 Гнльтебрант П. Сборннк памятннков народного творчества в СсвсроЗападном крае. Внльна, 1866. С. 99-—101.
13 Крачковскнй Ю. Ф. Быт западно-русского селяннна. М., 1874. С. 152— 159.
14 Горбачевскнй Н. Д. Древность бслоруссквх песен н нх напевов П Внтебскне губернскве ведомостн. 1896. № 83—85, 87, 89.
15 Добровольскнй В. Н. Смоленскнй этнографнчсскнй сборннк. М..
1903. Ч. 4.
найболып поўнае ўяўленне аб старажытным звычаі каляндарнай працоўнай узаемадапамогі даюць публікацыі А. Пшчолкі «Талака» і «Зажынкі і абжынкі»16. Яны зроблены ў форме разгорнутых нарысаў і добра ўзнаўляюць не толькі ўвесь ход талакі, але і яе непасрэдную атмасферу.
Пэўныя звесткі аб беларускіх талочных звычаях знаходзім у працах польскіх даследчыкаў і збіральнікаў К. Машынскага17, А. Рыпінскага18, М. Федароўскага19, а таксама на старонках польскіх перыядычных выданняў20.
У савецкі час працягвалася накапленне матэрыялаў. Талочныя песні змясцілі ў сваіх зборніках А. Шліобскі21, М. Гарэцкі і А. Ягораў22, С. П. Сахараў23. 3 пасляваенных публікацый віднае месца займае падрыхтаваны Н. Гілевічам зборнік «Песні народных свят і абрадаў»24, які вызначаецца якаснымі запісамі талочных песень, а ў сціслым уступе акрэсліваецца іх характар і змест. Да Н. Гілевіча на аналізе талочных песень спыняўся толькі Я. Ф. Карскі25.
Можна лічыць этапным у збіранні, публікацыі і вывучэнні талочных песень выхад у серыі «Беларуская народная творчасць» асобнага тома «Восеньскія і талочныя песні»26. Песням папярэднічае ўступны артыкул A. С. Ліса, які дае ўяўленне аб своеасаблівасці, ідэйна-тэматычнай і мастацкай напоўненасці песень. A. С. Ліс звяртасцца да аналізу талочных песень і ў прадмове да тома «Паэзія беларускага земляробчага календара»27, у якой адзначаюцца багатыя выяўленчыя магчымасці песень, шырыня тэматыкі і іх ідэйная накіраванасць.
16 Піцелка А. Толока П Внтебскнс губернскнс всдомостн. 1903. № 139: Зажннкн н обжннкн II Внтебскнс губернскне ведомостн. 1903. № 207, 240, 283.
17 Moszynski К. Kultura duchowa Sfowian. Krakow, 1934. T. 2.
18 Rypiriski A. Biatorus. Kilka stow o poezji prostego ludu... Paryz, 1840.
19 Fcderowski M. Lud biatoruski na Rusi Litewskiej. Krak6w. 1897. T. 1.
20 «Wista»; «Lud».
21 Шлюбскі A. Матэрыялы для вывучэння фальклору і мовы Віцебшчыны. Мн„ 1927. Ч. 1.
22 Гарэцкі М.. Ягораў А. Народныя песьні з мэлёдыямі. Мн., 1928.
23 Сахараў С. П. Народная творчасць латіальскіх і ілукстэнскіх бсларусаў. Рыга, 1940.
24 Гілсвіч Н. Песні народных свят і абрадаў. Мн.. 1974.
25 Карскнй Е. Ф. Белорусы: Очеркн словссностн бслорусского плсмснн. М.. 1916. Т. 3.
26 Воссньскія і талочныя песні. Мн„ 1981.
27 Паэзія беларускага земляробчага календара. Мн., 1992.
Добрай крыніцай для вывучэння талочных звычаяў з’яўляюцца слоўнікі народных гаворак, і ў першую чаргу «Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча» ў пяці тамах (1979—1986) і «Слоўнік смаленскіх гаворак» (1974. Вып. 1).
Значную каштоўнасць уяўляюць сабой і архівы, дзе захоўваецца вялікая колькасць звестак аб духоўнай і матэрыяльнай культуры беларусаў. Аўтарам выкарыстаны матэрыялы, узятыя з Архіва Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Акадэміі навук Беларусі, Архіва навукова-даследчай лабараторыі беларускага фальклору БДУ, Палескага этналінгвістычнага архіва Інстытута мовазнаўства АН Беларусі, Архіва Расійскай Акадэміі навук (Санкт-Пецярбургскае аддзяленне), Архіва Інстытута рускай літаратуры (Пушкінскі дом), Архіва Рускага геаграфічнага таварыства. Акрамя таго, у кнізе шырока прадстаўлены і матэрыялы, сабраныя аўтарам у час палявых экспедыцый.
Пэўную цяжкасць пры аналізе талочных звычаяў і песень выклікае абмежаванне рамак матэрыялу, і ў першую чаргу аднясенне да талакі дажынкавых абрадаў.
Аднак правамернасць разгледжання жніўных абрадаў і найперш дажынак як талакі арганічна выцякае з неабходнасці ўборкі ўраджаю калектыўнымі намаганнямі. У жніўнай працы, свяце ўраджаю, сілай абставін здаўна ўдзельнічала вялікая колькасць людзей. Калі на першых ступенях развіцця грамадства збожжа сумесна вырошчвалася, апрацоўвалася і раздзялялася паміж усімі членамі абшчыны, з выдзяленнем самастойных гаспадарак, але на тым жа эканамічным узроўні сем’і не маглі толькі ўласнымі сіламі ўправіцца з уборкай. I тады сяляне аб’ядноўваліся, напачатку дапамагаючы кожнаму па чарзе, затым пераважна таму, хто ў гэтым меў асаблівую патрэбу.
Працэс гістарычнага распаду абшчыньі праходзіў не толькі праз выдзяленне сямейна-роднасных ячэек, але і праз класавае расслаенне, што таксама адлюстравалася ў талочных звычаях. Багацеі вымушаны былі прыстасоўвацца да народных традыцый, каб заахвоціць людзей да працы. У якасці выканаўцаў абраду пачалі выступаць ужо не абшчыннікі, а запрыгоненыя сяляне.
Часцей за ўсё талаку склікалі для сканчэння жніва. Гэты звычай быў настолькі распаўсюджаньі і замацаваны ў народнай свядомасці як самастойная з’ява, што значэнні «талака»
і «сканчэнне жніва» фактычна зліліся ў адным слове -— «дажынкі».
Аб завяршэнні ўборкі ўраджаю менавіта талакой сведчаць і шматлікія друкаваныя і архіўныя фальклорна-этнаграфічныя запісы. У адным з найдаўніх Жытомірскіх актаў, які датуецца 1471 годам, значыцца: «А меіцанн всн на толоку ходять жнто жатн н сено коснтн»28. Гэта неаднаразова падкрэсліваюць і М. Анімеле, П. Шэйн, 3. Радчанка, Я. Руднеў, М. Карніловіч, П. Чубінскі, Е. Сно, С. Сахараў і інш.
Актуальнасць вывучэння звычаю талакі і яе песень абумоўлена тым, што абраднасць з’яўляецца адной са спецыфічных формаў традыцыйна-бытавой духоўнай культуры. Таму аналіз традыцыі талакі цікавы не толькі ў плане разумення яе семантыкі і функцый, але і будзе садзейнічаць асвятленню праблем этнічнай гісторыі беларускага народа.
28 Скуратнвськнй В. Берапшя. Кйів, 1987. С. 104.
la*
СТРУКТУРАI СЕМАНТЫКА ТАЛОЧНЫХ РЫТУАЛАЎ
Талочны абрад складае істотны фрагмент духоўнай культуры беларусаў. Ён адлюстроўвае як разнастайныя сацыяльнаправавыя адносіны (структуру абшчыны, вераванні, маральна-этычныя погляды, асаблівасці традыцыйнай матэрыяльнай культуры), так і мастацкае ўсведамленне гаспадарчай рэальнасці.
Разглядаючы структуру талочнага абраду, мы бачым асаблівым вобразам арганізаваную сістэму сімвалічна адзначаных дзеянняў, надзеленых магічнымі, дэманстрацыйнымі, гульнёвымі функцыямі, своеасаблівы тэкст, дзе найбольш значныя прэдыкаты-моманты: запрашэнне, праца і талочнае застолле маркіраваны традыцыйна замацаванымі вербальнымі формуламі, маніпуляцыямі з тымі ці іншымі прадметамі, пэўнымі ўчынкамі ўдзельнікаў.
Спецыфіка талочнага абраду заключаецца ў тым, што ён непасрэдна звязаны з пэўнай працоўнай гаспадарчай дзейнасцю і фактычна накіраваны на яе поспех. Талочная рэальнасць — гэта комплекс актаў, абрадавых дзеянняў, якія выконваюцца ў пэўнай паслядоўнасці. Кожнаму з іх адпавядае свая функцыя, сваё практычнае і сімвалічнае значэнне. Аналізуючы структуру талочнага абраду, трэба мець на ўвазе разнастайнасць тыпаў талакі ў залежнасці ад віду гаспадарчай працы і ад формы арганізацыі ўзаемадапамогі. Так, даволі простай «стрыжнёвай» кампазіцыі пры малацьбе ці апрацоўцы лёну супрацьстаіць разгалінаваная, арганічна злітая са жніўнымі абрадамі дажынкавая талака.
Мноства элементаў, якія ўтрымліваюцца ў розных варыянтах абраду, мбжна ўпарадкаваць дваяка:
1) максімальны інварыянт — гіпатэтычны абрад, які ўключае ўсе элементы, што сустрэліся хоць бы ў адным варыянце;
2) мінімальны інварыянт, які складаецца толькі з тых элементаў, што прысутнічаюць ва ўсіх варыянтах.
Канкрэтны абрад размешчаны як бы «паміж» указанымі
інварыянтамі — ён заўсёды ўключае ў сябе элементы максімальнага, але амаль ніколі не супадае з мінімальным. Мінімальны інварыянт, ці ўстойлівыя моманты, што паўтараюцца з талакі ў талаку, складаюць «абрадавую канстанту», без якой дапамога аднавяскоўцаў у народнай свядомасці не разумелася як талака. У беларускай традыцыі такімі абавязковымі часткамі кожнага канкрэтнага талочнага рытуалу з’яўляюцца: запрашэнне (рашэнне сходу), талочная праца, якая ўключае шматлікія магічныя, гульнёвыя дзеянні, і талочнае застолле.
Побач з абрадавай канстантай існуе група рытуальных дзеянняў, якія не выконваюцца з такой строгасцю, як абавязковыя. Іх можна назваць дапаўняльнымі, ці факультатыўнымі. Для зручнасці аналізу структуры талочнага абраду мэтазгодна карыстацца паняццем рытэмы — «прасцейшай адзінкі рытуальнага дзеяння, якая характарызуецца ўнутранай сэнсавай завершанасцю і функцыянальнай значымасцю ў рамках дадзенага абраду; мэтанакіраванае ўзаемадзеянне розных элементаў рытуалу (выкананне, тэкст, прадмет) утварае рытэмы, паслядоўнасць якіх, падпарадкоўваючыся пэўным правілам «рытуальнага сінтаксісу», складаецца ў абрад»1.
Найбольш характэрнымі для талочных абрадаў з’яўляюцца наступныя рытэмы:
а) запрашэнне, г) качанне/кулянне, е) спажыванне габ) абліванне вадой, д) спажыванне карэлкі.
в) пляценне вянка, шы,
КНІГІ ОНЛАЙН
