Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
Абрадавыя стравы адрозніваліся ад будзённых то сваёй магічнай колькасцю, як, напрыклад, няцотная колькасць страў на памінальнай вячэры, то не зусім звычайным спосабам прыгатавання, што, на думку саміх выканаўцаў абраду, таксама павінна было садзейнічаць урадлівасці. Большасць фальклорнаэтнаграфічных апісанняў талакі фіксуе замацаваную ў традыцыйнай свядомасці залежнасць якасці будучага ўраджаю менавіта ад гушчыні зваранай кашы. Часам звяртаецца ўвага на неабходнасць падачы такой кашы ў канцы вячэры, што павінна было яшчэ болей узмацніць яе магічныя ўласцівасці — «заключнай стравай была каша, звараная вельмі густа для таго, каб такія ж густыя ўзышлі пасевы»108. Вера ў магічныя здольнасці кашы выклікаць дастатак засноўвалася таксама на множнасці гэтай стравы, ці яе складу з вялікай колькасці асобных адзінак, у дадзеным выпадку крупінак або нават мучынак. Гэта множнасць кашы, паводле законаў імітатыўнай магіі, стасуецца з абсыпаннем зернем, што таксама служыла мэце дасягнення дастатку, багацця.
105 Полесскнй этнолннгвнстнчссклй сборннк. С. 99.
106 Mosz/nski К. Kultura ludowa Stowian. Krakbw, 1934. T. 2. S. 222.
107 Вакуров B. Н. «Где горшок с кашей...» Н Русская речь. 1987. № 5. С. 130.
108 Руднев Я. Н. Белорусско-лнтовское Полесье. М., 1898. С. 204.
Для веснавой талакі характэрны цікавы звычай выкрадання кашы, зафіксаваны ў Смаленскай і Пскоўскай абласцях на этнічна беларускіх землях. Вось запісаны ў сучасным Невельскім раёне рытуал з кашай: «Кашу са стала у хызянна нада украсть. Кашу украдём са стала ды н вон. Да на поля сыйдём, да цвнтов нарвём, да н вннок савьём да на кашу. А хызянн — выкупай! Хаднлн с тей кашей у рожь. А елн яе ж дома»109.
Разам з тым на талочнай вячэры каша выступала не толькі ў сваім рэлігійна-магічным аспекце, а і як праяўленне розных форм супольнасці, калі сумеснае спажыванне кашы падкрэслівала прызнанне і зацвярджэнне кожнага ўдзельніка вячэры ў сваёй прыналежнасці дадзенаму калектыву. Часткова гэта адлюстравалася і ў тым, што калектыў, талаку жней называлі кашай. Абавязковая прысутнасць кашы на талочным застоллі падкрэслівае значэнне ўжывання гэтай ежы як замацавання пэўных сацыяльных сувязей, як магічны кансалідуючы акт.
Гаворачы аб дажынкавай вячэры, нельга не ўзгадаць даволі цікавы, але дастаткова рэдкі ў беларусаў звычай рэзаць на дажынкі пеўня. Гэтаму звычаю можна прывесці паралелі як у славянскіх, так і ў іншых індаеўрапейскіх народаў110. Адметна, што беларусы рэзалі пеўня і пры сканчэнні іншых палявых работ: «Як дажнуць, бульбу докопають, требо піўня засекті» (ПЭЛА: в. Радчыцк Столінскага р-на); на «досеўкі резалі петуха»; «Шчэ ў цебе богато сеяць? — Ужо скоро пеўня засеку» (ПЭЛА: в. Аздамічы Столінскага р-на). Выкарыстанне пеўня ў дажынкавай і іншай талочнай абраднасці было заснавана на ўяўленнях аб ім як аб ахвярнай птушцы, а таксама на павер’ях аб яго асаблівай пладавітасці, сувязі з агнём і вадой, зямлёй і небам.
СПАЖЫВАННЕ СЫРУ
Многія песенныя талочныя тэксты звяртаюць увагу на частае ці нават рытуальнае спажыванне сыру: «Талачу, талачу — сыра хачу»; «Сягоння дажыначкі, будзе мёду і гарэлачкі і беленькага сыра» і інш.
Сыр у беларускай традыцыі наогул выступае ў ролі рытуальнай стравы ў структуры многіх земляробчых абрадаў.
109 Песнн Псковской землн. С. 117.
110 Календарные обычан н обряды в странах зарубежной Европы: Летнеосеннне праздннкн. М.. 1978. С. 28, 61, 97, 217.
Найбольш відавочная семантыка такога выкарыстання суадносілася з белізной сыру і часцей выяўлялася ў абрадах, звязаных з вырошчваннем лёну, калі дзеянне будавалася паводле законаў імітатыўнай магіі: «Бабы з сырам ідуць на поле і ядуць, прыгаворваючы: «Дай Бог, каб лён урадзіўся кужалем»11*.
Сырніца ўяўлялася традыцыйнай рытуальнай ежай у час веснавой талакі. Аднак асабліва шырока прадстаўлена і распаўсюджана, нават неабходна, спажыванне сыру ў жніўных абрадах. Сыр бралі на зажынкі, зразалі першую жменю жыта. клалі на яе сыр і хлеб і казалі: «Дай, Божа, каб лёгка жалась»112. Гэтыя хлеб і сыр з’ядалі тут жа, на полі.
3 сырам, хлебам-соллю сустракаў гаспадар жней з поля. Сыр з грапіыма аддаваўся дзяўчыне, якая несла вянок. Адсутнасць сыру на дажынкавым стале ўсведамлялася «нядобрым знакам» і ў песні параўноўвалася з непрыняццем жней, ураджаю наогул у сваёй хаце:
Нядобра. нядобра. дзядзюшка. чыніш, Мы ідзём з работкі — варот нс адчыніш. Нядобра, нядобра. цётачка. робіш.
Мы ідзём з работкі — сыру нс дробіш.113
Павагі заслугоўвала, наадварот, тая «гаспадынечка-перапёлачка», у якой «сырчыкаў поўна полачка».
Той факт, што сыр разам з хлебам клалі ў дажынкавую «бараду», сцвярджае выкарыстанне яго ў якасці ахвяры, што знаходзіць паралелі ў шырокім каляндарным аспекце, — сыр і хлеб прыносілі на берагі рэк у Русалыіы тыдзень114. Старажытнасць выкарыстання сыру ў якасці ахвяры падкрэсліваецца і паведамленнем аўтара «Слова об ндолах»: «Роду н рожаннцам крають хлебы, н сыры, н мёд»115.
Магчыма, менавіта функцыя ахвяры абумовіла выкарыстанне сыру ў абрадах гукання вясны — з ім у руках спявалі вяснянкі, падкідвалі ўгору і г. д. «Вясна красна, піто прынясла? // Дзеўкам сыру, хлопцам кія» — гучала ў песнях-вяснян-
111 Цебрнков М. Матерналы для географнн н статнстнкн Росснн: Смоленская губернвя. СПб., 1862. С. 285.
112 Романов Е. Белорусскнй сборнвк. С. 262.
113 Зап. у в. Суіна Лепельскага раёна Віцсбскай вобласці.
1,4 Moszynski К. Kultura ludowa Stowian. Т. 2. S. 260.
115 Бычко A. К. Народная мудрость Русн. Кнев. 1988. С. 37.
ках. Натуральна, гэты матыў не выключае і жыццядайнай, апладняльнай семантыкі сыру.
Шматлікія вербальныя тэксты рознай жанравай прымеркаванасці суадносяць матыў сыру з нараджэннем гаспадыняй дзіцяці, часцей, падкрэслена, сына. Гл. і вераванні: «калі сыр убачыць жанчына ў сне, та ў яе народзіцца сын»; песні тыпу:
А вынссь, вынссь, маладая Валька, Белы сыр. белы сыр.
А дась табе Божа. маладая Валька, Першы сын, псршы сын.116
Шырока прадстаўлена ўжыванне сыру і ў вясельнай абраднасці з яе асноўнай семантыкай пажадання шчасця і пладавітасці маладым. Сыр часам выступаў у ролі каравая на вяселлі, яго дзялілі паміж гасцямі («Маршалак сыр крае, бо злоты ножык мае»117). Фалічны ж змест у каравая агульнапрызнаны. Менавіта апладняльную ролю сыру падкрэслівае і валачобная песня: «Сыр бяленькі — для коласа, кварту гарэлкі — для голаса»118.
Сімвалічнае значэнне пладавітасці, надзеленасці значнай вытворчай сілай сыру падкрэсліваецца і выкарыстаннем яго ў якасці паэтычнага эквіваленту жаніха ці маладога мужчыны: «Ой, ляжыць сырок бяленькі — зяць цешчы міленькі». Гэта значэнне сыру ўзнікла, магчыма, дзякуючы яго пераважна беламу колеру. Белы ж колер у славян здаўна асацыіруецца са святлом, акзыўным пачаткам, з мужчынскай сілай119. Маючы на ўвазе несумненную паралель дзяўчыны на выданні (гатовай да нараджэння дзіцяці) і спелага жыта, можна меркаваць. што сыр у народным уяўленні сімвалізаваў апладненне зямлі (жанчыны), захоўваючы ў традыцыйным светаўспрыманні і значэнне медыятара паміж светам рэальным і замагільным, паміж чалавекам і нячыстай сілай.
Трэба адзначыць, што талочнае застолле, акрамя сімвалічнага набору страў. уключала ў сябе цэлы шэраг рытуальных
116 Обряды н обрядовый фольклор. М.. 1982. С. 257.
117 Бессараба Н. В. Матсрналы для этнографнн Седлецкой губерннн II Сборннк ОРЯС АН. СПб., 1903. Т. 75. № 7. С. 247.
118 Песні народных свят і абрадаў. С. 85.
119 Раденковнч Л. Снмволнка цвста в славянскнх заговорах // Славянскнй н балканскнй фольклор. М.. 1987. С. 126—128.
адзнак, якія лішні раз падкрэслівалі важнасць і нават сакральнасць гэтага абрадавага дзеяння.
Як і ўсялякая іншая, талочная трапеза замацоўвала пэўныя сацыяльныя сувязі. Разам з тым такая вячэра адлюстроўвала і існуючыя ў калектыве адносіны паміж яго членамі, адносіны паміж гаспадаром і запрошанымі, паміж удзельнікамі талочнай працы і прыйшоўшымі толькі на застолле, выяўляючы такім чынам полаўзроставую і сацыяльную структуру калектыву.
Так, за стол талачане садзяцца, улічваючы ўзрост і нават багацце. «Ставілі два сталы: адзін у галоўным куце, другі — бліжэй да ўваходу і далей ад ганаровага месца. За першым сталом садзяцца капачы разам з гаспадаром і пры гэтым у пэўным парадку: галоўныя месцы належаць сваякам і больш заможным суседзям. За другі стол садзяцца трасеніцы і важтаі»120 у Вёсках, дзе жанчыны прымалі ўдзел у гноевай талацэ, толькі працуючы ў полі, іх не дапускалі да талочнага стала. А ў Віцебскім павеце гаспадары запрашалі ды частавалі жней, самі ж за стол не сядалі121.
Заслугоўвае ўвагі звычай запрашаць да стала як удзельнікаў талакі, так і «прыхажан». I ў рускіх, і ў беларусаў захаваліся рэшткі тэрміналогіі функцыянальна супрацьпастаўленых удзельнікаў талочнага застолля: «падружжіійкл», «прыхажане», «жытнікі» ■— людзі, якія прыходзяць на талаку толькі дзеля частавання. У Маскоўскай губерні звычай прыходзіць на талаку за дармавой вячэрай атрымаў загадкавую назву — «хадзіць у камышы»122.
Заслугоўваюць увагі і наступныя звесткі аб адметнасцях талочнага застолля. У рускіх абласцях пасля вывазу гною на стол ставілі вячэру з дванаццаці страў — па колькасці месяцаў, «каб кожны месяц быў сытым»123. А гатавала гэтую вячэру старэйшая жанчына або тая, што карыстаецца большай павагай і даверам. якую называлі «дамавая», а пазбавіць яе гэтай пасады азначала нанесці ёй ганьбу124. Лічылася, што прыгатаваная такой жанчынай страва набывае дадатковыя магічныя якасці.
Ід0 Камннскнй В. Бслорусы Ново-Александровского усзда. С. 767.
121 Архіў ГТ СССР, ф. 20. воп. 1. № 11.
122 Архіў РАН (СПб.), ф. 849. воп. 1. № 250.
123 Траднцнонныс обряды н обрядовый фольклор русскнх Поволжья. Л„ 1985. С. 72.
124 Архіў РАН (СПб.). ф. 849. воп. 1, № 250.
Адносна характарыстыкі талочнага застолля неабходна ўлічваць час правядзення талакі, які ўплываў на наяўнасць / адсутнасць скаромнай ежы: «Ня будым Пятровак дажыдать, сразу с Тройцы сделанм, на Русальнай. А на Пятроўкн постннчають. А, — гаворнть, — у тово на Русальнай талака будеть, у яго мясная талака будеть»125.
Павышаная знакавасць талочнага застолля была заклікана таксама неабходнасцю супрацьстаяць умяшанню нядобрай сілы.
КНІГІ ОНЛАЙН
