Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
15 Ластаўка П. Бсларускія жніўныя абрады // Ніва. 1957. № 33.
16 Тнхоннцкая Н. Н. Спорвна в жатвснных обрядах н псснях. пренмуіцествснно белорусскнх II Язык н лвтсратура. Л., 1932. Т. 8. С. 69.
Талака ж ты, Талака!
Да шчырая ж ты Талака!
Да нагодуй жеж от узнов Гаспадару таму снапков, Да нарадзн ж ка ты яму Жытца-жытца сто карабов.17
Аб сімвалічнай ідэнтычнасці дзяўчыны, якая нясе вянок, з самім вянком, снапом, гаворыць і наступная песня:
Сталася новнна:
Нашлася в полю княгння.
Нашлн мы её в полю й ведём теперь с собою.18
Як бачым, «княгіня», як і вянок, жыта, паходзіць з поля, нівы.
Гаворачы аб галоўнай выканаўцы абраду, дарэчы прыгадаць яе сямейнае становішча, працу, паводзіны. Як правіла, жняя — нелюбімая ў сям’і, у дапамогу сабе кліча ваўкоў, мядзведзяў, у песнях называе мядзведзя «бацюхнам», давярае яму сваё дзіця; у рытуале з апошнімі каласамі фактычна ўступае ў кантакт з продкамі. Магчыма нават меркаванне, што ў вобразе жняі «праглядаюць элементы жаночага духу ўрадлівасці, які меў у архетыпе Вялікую Багіню зямлі», што жняя — «эвалюцыйны вобраз Вялікай Багіні-маці да чалавека, функцыянальна і генетычна звязаны з зааморфнымі духамі прыроды»19.
Як ад паспяховага запрашэння ў пэўнай ступені залежалі вынікі працы, так ад гноевай талакі як своеасаблівага запрашэння да перыяду вырошчвання хлеба залежаў будучы ўраджай.
Гноевую талаку справядліва можна разглядаць як першае звяно ў нялёгкім земляробчым цыкле, як зачын, як пачатковы акорд у больш чым гадавым крузе вырошчвання хлеба. Менавіта ў дні зачыну неабходна было правільна паводзіць сябе, каб забяспечыць поспех у далейшым, прадухіліць магчымыя непрыемнасці і беды. Паводле народных уяўленняў, у такі час актывізуюцца варожыя сілы, ад якіх таксама трэба было належным чынам засцерагчыся. Большасць фактараў, ад якіх
17 Древлянскнй П. Белорусскне народные поверья. С. 119.
18 Страпікевнч Н. Н. Очеркн быта крсстьян Холмской н Подлясской Русн. СПб., 1885. С. 14.
19 Мороз Н. Релнктн от календарен мнт в една жітварска песен Н Бьлгарска етнографня. Софня, 1985. № 4. С. 13.
залежаў поспех сельскагаспадарчай дзейнасці, тычылася не толькі гаспадара, але і ўсіх запрошаных, палёў абшчыны ў цэлым. Адсюль задача захавацца ад непрыемнасцей не толькі кожнаму паасобку, але і ўсёй вёсцы.
Адной з асноўных прыкмет усяго першага з’яўляецца сакральнасць. Перажыванне якога б ні было першага аўтаматычна пераўтварае сітуацыю, надае ёй падкрэслена рытуалізаваны характар.
Сакральным станавілася практычна кожнае складаючае гноевую талаку дзеянне. Цэлы дзень, ад самага прачынання гаспадароў і да адыходу запрошаных, быў напоўнены шматлікімі прадпісаннямі, забаронамі і перасцярогамі, дзеяннямі як станоўчай, так і адмоўнай магіі.
Дастаткова напружаная атмасфера гноевай талакі дапаўнялася і тым, што вываз з гаспадаркі якіх бы ні было рэштак і адкідаў лічыўся небяспечным: «Крадзенне гною — адзін з распаўсюджаных спосабаў чарадзейства на адыманне малака ў кароў»20. Выкарыстоўвалі ў сваіх мэтах гноевую талаку і вясковыя чарадзеі: «К поўдню адзін хлеў быў ачышчаны ад гною. Адзін з капачоў, калі ўсе заняліся ежай, прайшоў незаўважаным у хлеў, зняў штаны і стаў церці па вуглах задняй аголенай часткай цела, каб «згалеў» хлеў і каровы»21.
У сувязі з гэтым талака павінна была ўключаць у сябе прафілактычныя дзеянні, накіраваныя на ахову ад шкодных уплываў як падрыхтаваных да сяўбы палеткаў, так і дамашняй жывёлы, бо талочная праца выконвалася і ў полі, і ў хлявах. Так, у сярэдзіне XIX стагоддзя ў Віцебскай губерні быў зафіксаваны цікавы прафілактычны этап гноевай талакі — «пасыланне гаспадыні на крапіву». У час вячэры гаспадыня брала загадзя падрыхтаваныя зёлкі, клала іх на патэльню разам з гарачымі вуглямі і з атрыманай такім чынам «свянцонай куродымкай» ішла абкурваць хлявы, «каб чарадзейскае вока не збавіла малака ў кароў і каб нячыстая сіла не здзекавалася над скацінай». Дзеянні суправаджаліся вымаўленнем адпаведнай замовы: «Сохранл, Госпадн, ат звера лютага, ат вока несчаснага. Няхай яны н воды сішвают н траву зндають». Выходзячы з хлява, гаспадыня брала дзве вялікія
20 Зернова А. Б. Матерналы по сельскохозяйственной магнн в Дмвтровском крае П Советская этнографня. 1932. № 3-4. С. 39.
21 Нванов В. В. Поверья в прнметы крестьян Внтебского уезда Внтебской губерннн // Запнскн Северо-Западного отдела НРГО. 1910. Кн. 1. С. 213.
крапівіны і вешала ў варотах, каб «чараўніца апяклася, як за малаком палезе»22.
Як і іншыя важныя гаспадарчыя справы, талака была напоўнена дзеяннямі і вераваннямі, заснаванымі ў першую чаргу на законах імітатыўнай магіі і накіраванымі на забеспячэнне поспеху. Значная ўвага, якая ўдзялялася такім дзеянням, акцэнтавалася і на ўсведамленні важнасці выконваемай працы для будучага ўраджаю. Упэўненасць у неабходнасці і амаль што святасці ўгнаення палёў, іх падрыхтоўкі да сяўбы хлеба знайшла адлюстраванне ў шматлікіх прымаўках аб гэтай, здавалася, такой празаічнай працы: «Гной крадзе ад Бога сваю долю»; «Кладзі гной густа, не будзе ў клеці пуста»; «Як рука ў гнаю, так душа ў раю»; «Калі кладзеш гной, дык збярэш удвой» і інш.
Характэрна, што ўгнаенне глебы ўспрымалася нават як своеасаблівая ахвяра полю, неабходная для атрымання багатага ўраджаю, ці, магчыма, як плата ніве за сабраны хлеб. «Едучы першы раз па жыта, трэба набраць воз гною і скінуць на полі ля самай мяжы для таго, каб поле не ўгнявіць, бо, угнявіўшы, не будзе радзіць збожжа добра»23.
У адпаведнасці з падобнымі ўяўленнямі старанна падбіраўся дзень для склікання талакі. Лічылася, што лепш за ўсё гной вывозіць пад поўню, бо тады з яго чакалі найбольшай карысці, а праца ў час апошняй квадры ці маладзіка абяцала толькі добрае пустазелле24. He рэкамендавалася вывозіць гной і ў дні выпечкі хлеба, каб у будучым не падсыхала збожжа25.
У дзень працы асабліва строга забаранялася пазычаць з хаты, прычым найбольш вераванняў тычылася пазыкі агню. Агню не пазычалі і нікому не давалі, баючыся, што гной будзе паліць палеткі і не прынясе ніякай карысці26, ці каб скаціна не стаптала хлеба ў полі27, ці нават верылі, што з агнём «можа пайсці дабрабыт і хлеб не зародзіць»28. Па той жа прычыне
22 Піцелка А. Толока // Внтебскне губернскне ведомостн 1903. № 139.
23 Federowski М. Lud biatoruski na Rusi Litewskiej. Krakow. 1897. T. 8. S. 362.
24 Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны беларусаў-палешукоў. Мн., 1930. C. 60.
25 Federowski M. Lud biatoruski... S. 127.
26 Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны беларусаў-палешукоў. C. 60.
27 Аннмслле H. Быт белорусскнх крестьян. С. 254.
28 Богдановнч A. Е. Пережнткн древнего мнросозерцання у белорусов. Гродно. 1895. С. 117.
баяліся, везучы першы воз гною, сустрэцца з якім бы ні было агнём (паліў хто ці раскладаў вогнішча), а калі такое здаралася, то лічылі неабходным вярнуцца і палажыць гной на старое месца, а воз нагрузіць новым29.
Наогул патрабавалася вельмі пільна сачыць за першым возам, каб ні ў якім выпадку не зваліўся ніводзін кавалачак гною, «бо ўся праца можа пайсці дарма і ад гною не будзе карысці»30. Верылі, што згубленая хаця б малая частка гною магла паслужыць чараўнікам для адымання яго жыццёвай сілы31.
Існавалі і пэўныя прадпісанні ў адносінах самой працы. Ідучы на талаку, смаленскія беларусы імкнуліся апрануцца ў штонебудзь чырвонае, каб і гаспадарам гэтак жа «красна» жылося цэлы год32. Дзяўчатам раілі трэсці гной «шчыльненька, каб пляшкоў не было, a то мужык потым будзе пляшывы» (АІМЭФ, 1/14). Усім удзельнікам талакі неабходна было весці ’ безупынную гутарку, але не ўпамінаць ні ў якім кантэксце сваю працу, не смяяцца над гноем, бо гной, паводле павер’я, тады як бы губляе сваю сілу33. Пасля працы «колы» і «сахары» забаранялася мыць. «Трэба паставіць пад дождж. Як ён добра вымые, та ў збужжы не будзе зелля»34.
Такая рытуальная напоўненасць талочнага дня лішні раз сведчыла аб неабходнасці і значнасці самой справы.
АБЛІВАННЕ ВАДОЙ
Як гноевая, так і дажынкавая талака ўключае ў сябе значную колькасць аднафункцыяналыіых дзеянняў, прасякнутых клопатам аб ураджаі менавіта на папярэднім, падрыхтоўчым, этапе.
Большасць апісанняў гноевай талакі звяртае ўвагу на неабходнасць аблівання вадой пасля сканчэння працы. Часам гэта дзеянне максімальна расшыралася і зводзілася да купання ў вадзе, вядома, вымушанага, бо талачане сілай піхалі адзін аднаго ў сажалкі ці калюгі: Натуральна, першапачаткова строга ма-
29 Ннкнфоровскнй Н. Я. Простонародные прнметы н поверья... С. 102.
30 Архіў ГТ СССР, ф. 11, воп. 1, № 7.
31 Зеленнн Д. К. Оішсаннс рукопнсей Ученого архнва Русского географнческого обіцсства. Прага, 1915. Т. 2. С. 453.
32 А. ІЦ. Толока // Смолснскнй вестннк. 1891. № 73.
33 Ннкнфоровскнй Н. Я. Простонародные прнметы н поверья... С. 101.
34 Ссржпутоўскі А. Прымхі і забабоны бсларусаў-палешукоў. С. 60.
гічны рытуал з цягам часу набываў усё болып жартаўлівы характар, калі асаблівы смех выклікалі мужчыны, «выкупаныя» талачанкамі.
Даволі падрабязна падае талочныя звычаі з вадой У. Камінскі. 3 яго апісання бачна, якое значэнне надавалі сяляне абліванню ў дзень вывазкі гною. «Пасля абеду адбываюцца так званыя «аблівіны» — самая важная і неабходная частка талакі. Амаль усе ўдзельнікі талакі запасаюцца вадою, набіраюць яе ў вядро, цэбар, гаршчок, пры гэтым трасеніцы стараюцца пабольш вады выліць на капачоў, а апошнія — на трасеніц. Калі паблізу знаходзіцца сажалка, рака або возера, то капачы стараюцца выкупаць у возеры першую схопленую трасеніцу, трасеніцы імкнуцца адплаціць тым жа. Часцей за ўсё трасеніцы стараюцца выклікаць да сябе на поле капача. Калі ён прыедзе, яго акружаюць усе трасеніцы, укачваюць у гной і вядуць да калюгі або сажалкі і штурхаюць у ваду. Пасля заканчэння работы трасеніцы з песнямі вяртаюцца ў дом гаспадара. Капачы да гэтага часу запасаюцца вадою, узлазяць на стрэхі, аркі варот, хаваюцца за слупамі і ў іншых месцах, каля якіх павінны ісці з поля трасеніцы. Апошнія накіроўваюцца ў дом, і раптам з усіх бакоў на іх ліецца вада. Чым больш запрошаных па талаку будуць абліты вадою, тым лепш для гаспадара: больш будзе дажджоў, і тым лепшы будзе ўраджай»35.
Такім чынам, магічная аснова аблівання не забылася і даволі выразна захавалася ў народнай свядомасці. Найбольш пашыранае тлумачэнне — «як мы абліваемся, каб так дождж паліваў жыта». Сустракаюцца і больш іпырокія матывіроўкі, вераванні, якія адлюстравалі неабходнасць аблівання для ўрадлівасці глебы наогул. Казалі: «Каб ураджай добры быў», «Каб усё, як з вады, ішло» (АІМЭФ, 1/14).
КНІГІ ОНЛАЙН
