Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
Сказанае адносіцца і да адгалоскаў культу продкаў у дажынальным абрадзе. Іншыя рэлігійныя напластаванні, і ў першую чаргу анімістычныя, значна пацяснілі ўяўленні, звязаныя з культам продкаў, аднак усё ж такі рытуалы з апошнімі каласамі не толькі ў запісах XIX ■— пачатку XX стагоддзя, але і ў сучасных даюць магчымасць рэканструяваць архаічныя, звязаныя з гэтым культам формы абраду.
Трэба адзначыць, што сувязь дажынак і жніва наогул з культам продкаў знайшла адбітак у вераваннях беларусаў, паводле якіх поспех у жніве залежаў ад апякунства нябожчыкаў, якія ў сваю чаргу патрабавалі пэўных рытуальных дзеянняў на працягу года. Так, на Каляды жанчыны імкнуцца зачарпнуць тры першыя лыжкі куцці няпоўныя, каб у час жніва на іх долю выпадала меней працы143 (улічваем рытуальную значымасць куцці ў памінальных абрадах). На ўрачыстасць Дзядоў жанчыны імкнуцца адна перад адной як найперш управіцца з прыгатаваннем вячэры, бо таму, хто першым усё зробіць, Бог за ўспамін душ памёршых дапаможа жыта хутчэй зжаць і з полем хутчэй управіцца144. Катэгарычна забаранялася і жаць пасля заходу сонца: «тада лучше брасайте да завтра, штоб раднтелям гулять было весела»145; «штоб тёмна не пажынацца, штоб радіітелям гулять, каторын умершне раднтелн»146. «Калі ў доме жалоба, барадаты сноп не неслі ў хату,
142 Рыбаков Б. А. Языческое мнровоззренне русского Средневековья // Вопросы нсторнн. 1974. № 1. С. 4.
143 Нвкнфоровскнй Н. Я. Простонародііыс прнмсты н іюверья... С. 112.
144 Federowski М. Lud biatoruski... S. 367.
145 Мсхнсцов А. «Какова ннва. такова н жннва» II Народное творчество. 1991. №7. С. 10.
146 Песнн Псковской землн. С. 122.
а пакідалі на ніве, каб мышы і птушкі памянулі нябожчыка»147.
Продкі адыгрывалі ў народнай абраднасці такую вялікую ролю, што да іх звярталіся за дапамогай і апекай на працягу ўсяго сельскагаспадарчага цыкла. А. Брукнер пісаў: «Беларусы верылі, што калі духаў добра не накарміць, яны могуць разгневацца, вызваць неўраджай, загубіць збожжа яшчэ на корані»14$.
Згодна з матэрыяламі Палескага этналінгвістычнага архіва Інстытута мовазнаўства АН Беларусі, у многіх раёнах Беларусі апошнія нязжатыя каласы мелі назву «дзед» (Глыбоцкі, Уздзенскі р-ны), «дзяды» (Глыбоцкі, Мядзельскі р-ны), «дзедава барада» (Чэрыкаўскі р-н), «дзеду на бараду» (Чэрыкаўскі, Брагінскі р-ны). У сувязі з гэтым абазначэннем апошніх каласоў дажынкі ў шэрагу вёсак Веткаўскага раёна атрымалі назву «дзеда палоць»: «Жыта аставят кусочак, тада цвяты рвуть, ну н перавязывають, краюшачку хлеба кладуть. Полюць, а тада качаюцца каля дзеда. — А хто той дзед? — Жыта называецца дзед»149. Можна меркаваць, што найменні дажынкавых каласоў «дзед» і да т. п. звязаны ў першую чаргу з уяўленнямі аб існаванні міфічнага дзеда, які распараджаўся ўраджаем і патрабаваў для сябе выканання пэўных дзеянняў —■ «бараду кідалі ў полі, каб дзед даў на следуюшчы год ураджай з зямлі сабраць» (ПЭЛА: в. Яршы Уздзенскага р-на).
Лексема «дзед» рэгулярна сустракаецца ў беларусаў у якасці назвы зажынк<,вага снапа, зрэдку дажынкавага ці называе спецыяльную кладку снапоў. Дарэчы прыгадаць і іншыя значэнні гэтага слова ў беларускай народнай культуры: нябожчыкі, абрадавая страва, персанаж вяселля, персанаж каляднай дружыны і многіх гульняў, старац, знахар, чорт, дамавік і г. д. Даволі стракаты шэраг значэнняў, але ўсё ж дамінуючай прыкметай іх з’яўляюцца прыналежнасць да «таго» свету, свету мёртвых, і звязаныя з гэтым міфалагічныя адценні.
У сувязі з гэтым можна дадусціць, што рытуал з апошнімі каласамі — «дзедам» —неяк звязаны са светам «іншым», са светам продкаў. Назіраецца нават лексічнае супадзенне: «дзяды» — нябожчыкі, рытуал памінання продкаў і «дзяды» —
147 Ннкнфоровскнй Н. Я. Простонародные прнмсты н поверья... С. 115.
148 Bruckner A. Starozytna Litwa. Warszawa. 1904. S. 129.
149 Терновская O. A. «Борода» // Этнолннгвнстнческлй словарь славянскпх дрсвностей. Проект словнпка. Предварвтсльные матерналы. М.. 1984. С. 113. 58
апошнія нязжатыя каласы. «Дзед» — беларускі сноп зажынкавы — у прадаўніх часах і прадстаўляў сабой апекуна збожжа, гаспадара («гаспадар» — даволі распаўсюджаная назва зажынкавага снапа), дзеда-продка, натуральнага апекуна гаспадарчых спраў. «Зажынкавы дзядок — старажыць хату. Яго абіваюць і сеюць, як сеялі жыта»150. Цікава параўнаць: дзед — сноп — гаспадар і дамавік — гаспадар, толькі ўжо спраў хатніх.
У гэтым кантэксце адметна прынясенне зажынкавага (а таксама дажынкавага) снапа і самой «барады» на кут. Кут адыгрываў вялікую ролю ў сялянскай хаце: як самае пачэснае месца, і як прытулак дамавіка, і як месца, прызначанае для нябожчыкаў, продкаў. Бо менавіта на куце клалі памёршага да пахавання, туды сорак дзён потым ставілі хлеб і ваду, туды на памінках вылівалі першую чарку і г. д. Атрымліваецца, дзедуснапу толькі і месца на куце, аднак нельга не ўлічваць больш позняга, але немалаважнага напластавання — ушанавання першага хлеба, першых каласоў на самым ганаровым у хаце месцы.
«Дзеду», продкам пакідалі апошнія каласы і неславянскія народы. Так, у мардвы, дажынаючы «бараду», прыгаворвалі: «Зажона канец дажынаю, палову снапа пакідаю — мёртвага пай. Няхай прыйдзе жнец мёртвы і закончыць»151.
Такім чынам, лексема «дзед» у жніўнай абраднасці беларусаў выступае як рэальная сувязная ніць з духамі продкаў. Сам тэрмін — адчуванне іх (продкаў) пастаяннай фізічнай прысутнасці сярод жывых.
Многія з варыянтаў абраду «завівання барады» ўключаюць у сябе рытуальную ежу вакол апошніх нязжатых каласоў. Ежа гэта насіла чыста сімвалічны характар, бо за ёй праз кароткі тэрмін адбывалася багатая вячэра ў гаспадара. Лакалізацыя ежы рэзка актуалізавалася — вакол апошніх каласоў ці нават на іх саміх («на бараде сяднм, яднм»152).
Калі прыгадаць ежу на могілках пры памінанні памёршых, у дні ўшанавання іх памяці, ежу на зямлі можна залічыць да рытуальных дзеянняў, звязаных з культам продкаў. У дадзеным выпадку гэта палажэнне сцвярджаецца і наборам страў, даволі абмежаваным і практычна аднолькавым ва ўсіх апісаннях абра-
150 Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Бсларусі і яе пагранічча. Мн.. 1979. Т. 1. С. 63.
151 Архіў РАН (СПб.),ф. 849. воп. 1, № 193.
152 Полссскнй этнолпнгвпстнческнй сборннк. С. 99.
ду, які ўключае ў сябе трапезу вакол «барады». «Каля барады ядуць хлеб, бліны, гарэлку»153; «на поле насілі з сабой хлеб, масла, бліны і сыту»154; «стакан мэду, горнлкн... на бороде СЯДЙМ, ЯДЙМ»155.
Звяртае на сябе ўвагу абавязковае на такога роду трапезах ужыванне мёду і сыты (прыгатаванай на аснове таго ж мёду). Дарэчы, матыў мёду, частавання мёдам часты ў талочных дажынкавых песнях: «Хоць пчолачку замарыце, нам гарэлачку падсыціце»; «Мы б мёду не хацелі, мы б дамоў паляцелі»; «Жнема, жнема да замежка, там стаяла мёду дзежка» і абавязковы ў «бародных» песнях:
А чыя-то барада Чорным шоўкам павіта, Сытай-мёдам паліта.156
Разам з тым прыгатаваныя на аснове мёду стравы абавязкова ўключала ў сябе памінальная вячэра, напрыклад сыта, канун — мёд з вадой, у якія крышылі булку і інш. Памінаючы продкаў, гаспадар адліваў першую лыжку кануна на стол157. Абавязковае залічэнне мёду да памінальных страў тлумачылася меркаваннем, быццам бы мёд патрэбны, каб памёршым было салодка на тым свеце: «На дйды сыту робят, то у кшіячону воду хлші, сахар тн мёд. Кажут, што сытой мёртвые уста мажут на Радуннцу. Сыту на могнлкн лют туды, где хрест»158.
Адметная паралель: мёд ліюць на магілу і мёд ліюць на «бараду» — «сытай-мёдам паліта». Улічваючы тое, што песня лепей захоўвае архаічныя элементы абраду, чым звычайная памяць, можна дапусціць, што рытуал з «барадой» сапраўды ўключаў паліванне яе мёдам.
На аснове вышэйсказанага правамерна сцвярджэнне, што мёд і сыту ўжывалі ля «барады» для продкаў. Тым болып што яшчэ ў глыбокай старажытнасці мёд уваходзіў у ахвяру Роду
153 Шлюбскі А. Матэрыялы для вывучэння фальклору і мовы Віцсбшчыны. С. 140.
154 Шейн П. В. Матерналы для нзучення быта н языка... Т. 1. С. 264.
155 Полесскнй этнолннгвнстнческнй сборннк. С. 99.
156 Жніўныя песні. С. 406.
157 Этнаграфія Беларусі. Мн., 1989. С. 242.
158 Толстая С. М. Полесскнй народный календарь: Матерналы к этнодналектному словарю. Д—Н II Славянское н балканское языкознанне. М., 1986. С. 104.
і рожаніцам — міфічным персанажам, якія ўвасаолялі адзінства роду159.
Аднолькавую функцыю з мёдам выконвае ля дажынкавай «барады» і гарэлка. Прычым у асобных песнях «барада мёдамв і н о м (разрадка наша. — Т. В.) паліта». Гарэлка адыгрывае вялікую ролю ва ўсіх відах талакі і наогул у кожным з важных земляробчых свят, але ў дадзеным выпадку на першы план выходзіць яе абрадавая функцыя піцця, прызначанага для продкаў. Зноў жа можна прывесці паралелі з памінальнай абраднасці: «на Дзяды з першай чаркі лілі на стол для дзядоў» (АІМЭФ, 1/8).
Трэцім важнейшым кампанентам дажынкавай вячэры ля «барады» былі бліны. Калі па той жа схеме прыгадаць абрадавае спажыванне бліноў на памінальных вячэрах і звычай пакідаць блін для памёршых («Сьпякуць першы блін, разломяць на кусочкі і кладуць на вокна, мерцьвіцом, кажуць»160; «На Масленку на акно блін клалі і казалі: «Вот вам, бацька і матка, блін»161), стане відавочным іх невыпадковае суседства з мёдам і гарэлкай. Асноўная сімволіка бліноў, звязаная з уяўленнямі аб смерці і «іншым» свеце, праяўляецца не толькі ў пахавальна-памінальнай абраднасці, а і ў каляндарнай — бліны на Масленку, раздаванне бліноў каляднікам і жабракам, кліканне Мароза з бліном і куццёй і г. д.
Трэба адзначыць, што бліны ўваходзілі і ў дажынкавае частаванне ў гаспадара, часам разам з тым жа маслам, мёдам, як і на полі, а ў беларусаў Смаленскай губерні — як асобная, самастойная страва — «бліноў абязацельна воз напячом»162.
У кантэксце суаднясення дажынкавай ежы ля «барады» з культам продкаў адметна тая паралель, што каша, якую варылі ў гэты дзень, часта насіла назву «куцця» (ПЭЛА: в. Опаль Бярозаўскага р-на), а часам уяўляла сабой тыповую памінальную страву: «На дожынках куттёй звалы, була с солодкой воды н хлнп крошылы, нлы» (ПЭЛА: в. Дружылавічы Іванаўскага р-на).
Мэтазгодна яшчэ раз прыгадаць «бародныя» песні, якія даюць цікавы матэрыял для доказу сувязі апошніх каласоў
КНІГІ ОНЛАЙН
