Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
МАНІПУЛЯЦЫІ 3 ЛЫЖКАМІ
Многія бытавыя прадметы, якія на першы погляд здаюцца звычайнымі рэчамі і не выражаюць ніякага значэння акрамя відавочна утылітарнага, уступаючы ў новую сістэму, набываюць новы статус — становяцца знакамі, якія нясуць пэўную сімвалічную нагрузку.
Так, у канцы талочнай дажынкавай вячэры жнеі паводзілі сябе на першы погляд проста недарэчна — кожная з іх ламала сваю лыжку126. 3 лыжкамі ў беларусаў наогул звязана шмат павер’яў. Гэта адна з нямногіх асабістых рэчаў селяніна, лыжкі звычайна памячалі, іх забаранялася пазычаць, бо ўнесеная ў хату лыжка ўжо станавілася ўласнасцю той хаты. Лыжкі ў народнай свядомасці нават надзяляліся ўласцівасцямі жывых істот — у час абеду яны «стамляліся», ім трэба было даць час адпачыць, «абскорвець», а не мыць адразу пасля ежы127. Але асабліва шырока лыжка была прадстаўлена ў пахавальнапамінальнай абраднасці ў якасці медыятара паміж нашым і «іншым» светам.
Якое гэта мае дачыненне да ламання лыжкі на талацэ? Яшчэ адно сведчанне М. Я. Нікіфароўскага: «Талачане прыносілі з сабой лыжкі, старанна вылізаныя пасля ежы, яны вярталіся дадому з гаспадаром. Але калі «талачанская» ежа праходзіла не на двары, а ў хаце, то лыжкі абавязкова пакідаліся на стале»128. Дарэчы, у папярэднім паведамленні гаворка таксама ідзе пра вячэру на вуліцы. Такім чынам, пасля талочнай вячэры на вуліцы як месцы правядзення асноўнай талочнай працы
125 Песнн Псковской землн. С. 115.
126 Шейн П. В. Белорусскне народные песнн с относяіцнмнся к ннм обрядамн, обычаямн н суевернямн. СПб., 1874. С. 175.
127 Ннкнфоровскнй Н. Я. Простонародные прнметы н поверья... С. 91.
128 Там жа.
лыжку ніяк нельга было пакідаць — яе забіралі з сабой ці проста ламалі, ламалі, каб ёй не змаглі карыстацца варожыя сілы і каб тыя не сапсавалі выкананай працы.
Але гэта адно з магчымых тлумачэнняў неабходнасці зламаць лыжку. У дадзеным выпадку мог актуалізавацца не прадметны сімвал — лыжка, а само дзеянне — ламанне, якое таксама з’яўляецца сімвалічным і функцыянальна тоесным біццю (у дадзеным выпадку — посуду). Смаленскія беларусы пасля талочнай вячэры наперабой хапалі спецыяльна звараную кашу, а чыгунок разбівалі129.
Можна прыводзіць шмат аналагічных прыкладаў. Шырока вядома біццё посуду ў хрэсьбіннай, вясельнай абраднасці са значэннем пажадання шчасця маладым. На Палессі на Юр’е хадзілі ў поле, дзе білі талеркі «на добры ўраджай», а ў студні кідалі пабітыя чыгункі, каб пайшоў дождж130. Такім чынам, біццё посуду ў абрадавай практыцы ставіла мэтай забеспячэнне ўраджаю, шчасця, дабрабыту, што як нельга лепей падыходзіць і да талочных рытуалаў. Стасуецца з гэтым і мэта засцярогі ад шкодных уплываў, што актуальна таксама і для біцця посуду: «У Мінскай губерніадна з родных памёршага кідала яму ўслед зерне, каб не пакінуў без хлеба жывых, пасля чаго біла посуд з-пад зерня аб вугал дома»131.
Магчыма, аб рытуальным біцці посуду ў час талакі паведамляюць і наступныя песні:
Мы мураўку парвём. парвём, Гарэлачку пап’ём. пап'ём. Барэлачку паб'ём, паб’ём.
Жніце. жнейкі. жніце, Да найдзіце Бога ў жыце. 3 вялікаю насудаю.
3 горкаю гарэлкаю. Гарэлачку пап’ём, Пасуду паб'ём.
Архаічнасць дзеянняў з лыжкамі ў складзе талакі падкрэсліваецца і асобнай назвай аднаго з талочных звычаяў — «мыць лыжкі» — «жанчыны, якія засталіся дома, звычайна ідуць
129 Добровольскнй В. Н. Смоленскнй этнографнчсскнй сборннк. Смоленск. 1903. Ч. 4. С. 80.
130Топорков А. Л. Бнтье посуды Н Русская рсчь. 1989. №3. С. 115.
131 Тамжа. С. 114.
мыць лыжкі, г. зн. дапамагаюць тым суседкам, у якіх у сям’і шмат касцоў пайшло на талаку»132.
Такім чынам, ламанне лыжкі пасля талочнай вячэры ўключалася ў шэраг іншых рытуальных дзеянняў, накіраваных на забеспячэнне ўраджаю і на засцярогу ад шкодных уплываў.
132 Зеленнн Д. К. Восточнославянская этнографня. М.. 1991. С. 63.
КУЛЬТ ПРОДКАЎ У ДАЖЫНКАВАЙ АБРАДНАСЦІ
Ва ўяўленнях нашых продкаў чалавек не паміраў зусім, а ён ці неййая яго частка — душа працягвала існаваць, толькі ўжо ў другім свеце, свеце ўсіх памёршых продкаў. Прычым памёршыя не проста перамяшчаліся ў «свой» свет, яны не гублялі магчымасці «ўдзельнічаць» у жыцці зямным, «ведалі» аб усіх падзеях, аб адносінах нашчадкаў да іх і ў залежнасці ад гэтага маглі пэўным чынам уплываць на жыццё зямное і нават на з’явы прыроды. Паколькі язычніцкае разуменне свету звязвала як шкодныя, так і спрыяльныя чалавеку з’явы са светам багоў ці абагаўлёных продкаў, разарваць зусім зносіны з тым светам было проста немагчыма. Ды і над ураджаем, паводле думкі земляробаў тых часоў, продкі мелі болыпую ўладу, чым яны самі. Таму чалавек імкнуўся да рэгулярнага духоўнага кантакту з прадстаўнікамі «іншага» свету, амаль кожнае большменш важнае гаспадарчае дзеянне звязваючы з памінаннем, улагоджаннем памёршых ці, наадварот, засцярогай ад іх. «Ушанаванне нябожчыкаў у розных формах ёсць адзін з неабходных элементаў аграрных абрадавых свят», ■— катэгарычна абагульніў У. Я. Upon133. Але далей ён як бы супярэчыць самому сабе, абмяжоўваючы сувязь земляробчых абрадаў і імкненняў з культам продкаў толькі часам паміж зімнім і летнім сонцастаяннямі.
У. Я. Проп лічыў, што к таму часу, як сонца знаходзіцца ў зеніце, а зямля ў росквіце сваіх сіл, ніякія звароты да падземных памочнікаў ужо не патрэбны і спыняюцца аж да на-
133 Пропп В. Я. Русскне аграрные нраздннкн. Л„ 1963. С. 14.
ступнага сонцавароту. Але ж паміж Купаллем і Калядамі стаяць Узвіжанскія, Пакроўскія, Піліпаўскія дзяды, Асяніны, якраз на гэты перыяд прыпадае бадай што самае зпачнае земляробчае свята — дажынкі. Гаворачы словамі таго ж У. Я. Пропа, галоўная мэта дажынак — «забяспечыць сродкамі сабранага хлеба будучы ўраджай»134. Такім чынам, дажынкі — гэта не толькі збор ураджаю сёлетняга, але і, натуральна, клопат аб ураджаі наступным, не толькі канец аднаго гаспадарчага цыкла, але і пачатак другога. Гэты важнейшы матыў — забеспячэнне будучага ўраджаю — аб’ектыўна ставіць дажынкі ў адзін рад з вясеннімі абрадамі і не можа не суадносіцца з матывамі, звязанымі з культам продкаў.
Другі значны даследчык язычніцтва ўсходніх славян Б. А. Рыбакоў пашырае перыяд памінання продкаў да ўсяго каляндарнага года. «Маленні продкам адкрываюцца імітацыяй пахавальных звычаяў, атрымліваюць развіццё ў пачатку аграрнага цыкла, дасягаюць кульмінацыі ў зялёныя святы, калі земляроб заклапочаны сваёй нівай, і завяршаюцца ўдзячным прынашэннем з новага ўраджаю восенню»135. Як бачым, аўтар прызнае магчымасць кантакту з продкамі з нагоды заканчэння гаспадарчага сезона, часовыя рамкі падае даволі шырока, хаця акрэслены яны ўмоўна.
Свае вывады адносна гэтай тэмы робіць і сучасная даследчыца памінальнай абраднасці славян В. А. Седакова: «Жыццёвы цыкл, па традыцыйных уяўленнях, прадаўжаўся пасля смерці і зліваўся з прыродным кругаваротам. Неразарваныя крэўныя сувязі ставілі жывых у роднасныя адносіны з прыроднымі стыхіямі»136.
Д. К. Зяленін непасрэдна падыходзіць да праблем сувязі рытуалаў з «барадой» з культам продкаў. Маючы на ўвазе шырокае распаўсюджанне прызначэння хлеба-солі, якія кладуць у «бараду», менавіта для памёршых, Д. К. Зяленін выказвае думку, што ў кульце продкаў мы знойдзем аснову разглядаемых абрадаў. У доказ ён прыводзіць цікавыя звесткі з жыцця мардвы: калі памірае гаспадар, частку жыта не дажынаюць, матывуючы тым, што ён на тым свеце захоча есці і прыйдзе на
134 Пропп В. Я. Русскне аграрные нразднхкн. С. 64.
135 Рыбаков Б. А. Язычсство Древнсй Русн. М.. 1987. С. 120.
136 Седакова О. А. Помннальные днн н статья Д. К. Зеленнна «Древнерусскнй культ «заложных покойннков» П Проблсмы славянской этнографнн. Л.. 1979, С. 130.
поле. У дзень дажынак уся сям’я звяртаецца на полі да памёршага, кожны зжынае некалькі каласоў і пакідае на месцы, прычым сноп з тых каласоў не вяжуць137.
Падобныя факты можна было б памнажаць. У вацякоў (сучасныя ўдмурты) два апошнія снапы вяжуць вялікімі і завуць іх «снапы-маткі»138. У комі-зыран гаспадар ідзе ў поле, просіць нябожчыкаў аб добрым ураджаі, зрывае некалькі каласоў, нясе іх дадому і кладзе да абразоў. Гаспадыня разламвае гарачы пірог, запрашае нябожчыкаў частавацца і таксама моліць аб ураджаі. Дарэчы, жніво лічаць завершаным, калі сажнуць хлеб з «дзедавых», карэнных палёў, хаця б на новых палях не пачыналі працаваць139.
He адмаўляючы сувязі падобных абрадаў з культам продкаў, Д. К. Зяленін усё ж такі выражае сумненні ў тым, што гэты культ мог стаць асновай усходнеславянскіх абрадаў з «барадой».
На наяўнасць сувязі дажынкавых абрадаў з культам продкаў звярнула ўвагу і Н. М. Вялецкая, хаця многія палажэнні яе тэорыі «накіравання веснікаў на той свет» і не бясспрэчныя. «Накіраванне веснікаў надзённых патрэб абшчыны да продкаўапекуноў было важнейшым рытуальным дзеяннем пры жніве — заканчэнні сельскагаспадарчага сезона і залогу дабрабыту наступнага. Рудыменты рытуальных праводзін на «той» свет праяўляюцца пераважна ў рытуальных дзеяннях з апошнім снапом ці апошнімі каласамі»140. Абгрунтоўваючы сваю пазіцыю, даследчыца спасылаецца і на болып познія запісы жніўнага рытуалу, якія прыводзіць I. I. Зямцоўскі: «старыя жанчыны ў час жніва галасілі-імправізавалі, паваліўшыся на апошні сноп, скардзіліся на сваё гора. успамінаючы памёршых родных»141.
Да многага ў пазіцыі Н. М. Вялецкай можна ставіцца крытычна, але бясспрэчна адно: абраднасць — сінкрэтычная з’ява, увабраўшая ў сябе водгаласы ранніх культаў, розных форм рэлігіі.
1,7 Зелсннн Д. К. «Спасова борода», східньослов'янскнй обряд жняварськнй // Етнографнчннй віснік. Кнів. 1929. Кн. 8. С. 125.
138 Всрсіцагнн В. Вотякн Сосновского края // Этнографнчсскос обозрснне. 1886. № 3. С. 214.
139 Налнмов В. П. Загробный мнр по всрованням зырян // Этнографнчсское обозренне. 1907. № 1—2. С. 5.
1411 Велецкая Н. Н. Язычсская снмволяка славянскнх арханческнх рнтуалов. М„ 1978. С. 205.
141 Земцовскнй 14. Н. Мслоднка календарных пссен. М.. 1975. С. 148.
Асноўным метадалагічным прынцыпам пры даследаванні традыцыйнай абраднасці павінна стаць меркаванне Б. А. Рыбакова: «Спецыфікай язычніцкага комплексу, якую абавязкова трэба ўлічваць пры аналізе любога з яе этапаў, з’яўляецца своеасаблівы характар яго эвалюцыі: новае не выцясняе старога, а наслайваецца на яго, дабаўляецца да старога. Аналіз паказвае, што ў суме рэлігійных уяўленняў больш позніх эпох абавязкова прысутнічаюць у тым ці іншым выглядзе ўяўленні папярэдніх эпох. Яны могуць быць аслабленымі, адсунутымі на другі план, некалькі трансфармаванымі, але яны застаюцца адчувальнымі амаль да нашых дзён»142.
КНІГІ ОНЛАЙН
