Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
159 Мйфолоінческяй словарь. М.. 1991. С. 469.
160 Матэрыялы для слоўніка мінска-маладзечанскіх гаворак. Мн.. 1970. С. 81.
161 Архіў ГТ СССР. ф. XX, воп. 1, № 8.
162 Архіў РАН (СПб.), ф. 104. воп. 1, № 516.
з «тым» светам. Чорны шоўк, якім «павіта барада» мог мець недвухсэнсоўную нагрузку, што ўказвае на адносіны да пахавальнай абраднасці. У песнях чорны шоўк у касе расшыфроўваецца ў шэрагу агульнай сімволікі гора. Водгаласы сувязі з «тым» светам можна назіраць і ў падкрэсліванні золата ў «барадзе» («А чыя-то барада срэбрам-злотам увіта»), бо, на думку Б. А. Успенскага, золата мае непасрэднае дачыненне да замагільнага свету, «усё звязанае з трыдзесятым царствам можа мець залаты колер»163.
Звяртае на сябе ўвагу і тое, што многія рытуалы з апошнімі каласамі падкрэсліваюць неабходнасць «завіваць бараду» моўчкі ці нават «у грабавым маўчанні». У рускіх неабходнасць маўчання матывуецца тым, што чалавек, які скажа ў гэты час хаця б адно слова, можа памерці164. Аднафункцыянальна маўчанню ў час «завівання барады» і вязанне так званага «молчального» снапа. «Дзяўчына, якая нясе апошні («молчальный») сноп з нівы, ні з кім не кланяецца, не смяецца, не гаворыць»165.
Маўчанне, ці, шырэй, бязгучнасць, — неабходнае патрабаванне многіх абрадаў і рытуальных дзеянняў са значэннем уступання ў кантакт са светам «іншым» ці з мэтай даведацца ад «іх» (продкаў, звышнатуральных сіл) сваю будучыню, вылечыцца (маўчанне ў час замаўлення) альбо забяспечыць поспех у якой-небудзь справе. Так, у час памінак неабходна трымаць сябе як мага цішэй і маўчаць, бо душы самі з’яўляюцца да стала і кожнае слова ці нават жэст могуць напужаць іх і прагнаць, а гэта пагражае ўсёй сям’і бядой166. Такім чынам, «бязгучнасць і нерухомасць кадзіруюць сабой рытуальную смерць як пераход у свет іншы, што і маецца на ўвазе пры выкананні рытуалу»167. Маўчанне ў рытуале з апошнімі каласамі таксама можа ўспрымацца як спроба кантакту з «тым» светам, звязвацца з якім трэба было па яго правілах (натуральна маўчанне продкаў).
163 Успенскнй Б. А. Фнлологнческнс разыскання в областн славянскнх древностей. М.. 1982. С. 167.
164 Тсрновская О. А. Лекснка. связанная с обрядамн жатвенного цнкла (матерналы к словарю) П Славянское н балканскос языкознанне. М., 1977. С. 101.
165 Терновская О. А. Славянскнй дожннальный обряд (термннологня н структура): Днс. ... канд. фплол. наук. М.. 1977. С. 139.
166 Попов Н. Белоруссня н белорусы. М.. 1912. С. 49.
167 Цнвьян Т. В. Оппоздцвя шум/тдшнна в рлтуале П Фольклор: Проблемы сохрансння. нзучення. пропаганды. М., 1988. С. 149.
Другім такім правілам уступання ў кантакт са светам «іншым» з’яўляецца неабходнасць маніпуляцый з апошнімі каласамі «наадварот», ці менавіта левай рукой: «Як толькі вянок сплятуць, падразаюць бараду ніжэй і, трымаючы яе ў левай руцэ, правай кідаюць серп убок, а бараду кладуць у сярэдзіну не звязанага дагэтуль апошняга снапа»168; «Пакінутыя некалькі каласоў гаспадыня закручвае ў трубачку і зжынае н a а д в ар о т» (разрадка наша. — Т. В.) (ПЭЛА: в. Хадэўляны Дзятлаўскага р-на).
Агульнапрынята, што свет мёртвых, свет духаў разумеўся як свет наадварот. Правае сярод людзей адпавядала леваму ў «іншым» свеце. Інакшасць дзеянняў, сувязей і адносін шырока распаўсюджана ў пахавальных абрадах, г. зн. у абрадах непасрэднага кантакту з «тым» светам. Паўсюдна падушку, якую клалі ў труну, зашывалі злева направа, перад смерцю хворага пераварочвалі ўверх дном посуд, з якога ён піў, а на магіле гэтак жа ставілі чыгунок з вуголлем, анучы памёршаму закручвалі не справа налева, а наадварот.
Як адзін з магчымых шляхоў сувязі з «тым» светам традыцыйна выступае сон (параўн. паралель: сонны — памёршы): «Бабы пякуць яешню, драчону, ідуць на ніўку са спажывай, сажнуць снапкі два-тры, потым заснуць на ніўцы і вяртаюцца дадому»169.
Трэба мець на ўвазе і адзіны, зафіксаваны ў в. Пушкары Віцебскага раёна варыянт абраду: «бараду запаляць, (разрадка наша. — Т. В.) пасядуць укруг, п’юць, гуляюць» (АІМЭФ, 2/3), які выяўляе падабенства з каляднымі і велікоднымі звычаямі паліць салому, вогнішчы з мэтай кантакту з продкамі, сагравання іх душ. Адметныя прыгаворы пры гэтым: «Ты, святой огонёк н серенькнй дымок, неснсь на небо, поклоішсь там монм роднтелям, расскажн нм, как мы тут пожнваем»170. У дадзеным кантэксце характэрна, што падобныя вогнішчы таксама мелі на мэце і забеспячэнне будучага ўраджаю.
Гаворачы аб рытуалах з «барадой» як спробе кантакту з «тым» светам, паказальна зафіксаванае ў Архангельскай воб-
168 Ннкнфоровскнй Н. Я. Простонародаые прнметы н повсрья... С. 114.
169 Добровольскнй В. Н. Смоленскнй этнографнческмй словарь. С. 236.
170 Гл. падрабязней артыкул Д. К. Зяленіна «Народный обычай «греть покойннков» // Сб. Харьковского нсторнко-фнлологпчсского обіцества. Харьков. 1909. С. 256—259.
ласці запрашэнне на дажынкавую талаку: гаспадар ідзе па вёсцы і, стукаючы палкай у акно, кажа: «Заўтра на бараду да такога...»171 Запрашае, заўважым, не дажынаць, не памагчы, а менавіта на «бараду». I што істотна, запрашае праз акно. Калі ўлічыць непасрэдную сувязь акон з «тым» светам, не дзіўна, што да «барады» як месца-пасрэдніка паміж светам гэтым і «іншым» запрашэнне магло адбыцца толькі праз даступныя «таму» свету сродкі зносін з жывымі людзьмі, г. зн. праз акно.
Аб функцыі «барады» як медыятара паміж рэальным і замагільным светам сведчаць і наступныя этнаграфічныя запісы: «А калі памёр хто, то ў гроб клалі тыя калосся» (ПЭЛА: в. Дружылавічы Іванаўскага р-на); «Як умрэ чоловек, то у чарачку посыпють жыта тое (з апошніх каласоў) і свечачку поставять» (ПЭЛА: в. Смаляны Пружанскага р-на); «Бороду у цэркаў бралі, як бывало, хто ўмрэ, тымі калосьсямі свецяць яму на могілках» (ПЭЛА: в. Харомск Столінскага р-на).
Даказваючы сувязь рытуалаў з апошнімі каласамі з культам продкаў, асабліва цікава будзе разгледзець запрашэннс да гэтага дзеяння звяроў, радзей птушак:
Ваўкі, мядзведзі, ідзіце бараду палоць, He пойдзеця сёння. не ідзіце ніколі.172 Лісы, зайцы. бяжыця. па.мажыця Бараду палоць
(ПЭЛА: в. Морач Клсцкага р-на).
Зайчычі. птушачкі, прыходзьце жыга палоць. А не прыйдзеця сёння — нс прыходзьце ніколі
(ПЭЛА: в. Воля Івацэвіцкага р-на).
Некаторыя песні нават малююць саму працу звяроў на полі: «На ўдоўчыным полі сабраліся работнікі: // Да мядзведзь карчом арэць, а ваўчок барануець...»
Нічога дзівоснага і немагчымага ў тлумачэнні такой сумеснай працы ці матыву звяроў на жніве не бачылі прадстаўнікі міфалагічнай школы, якія лічылі, што раслінныя духі ва ўяўленнях першабытных людзей часцей за ўсё прымалі выгляд сабакі, ваўка, мядзведзя, пеўня і г. д. Даваў падставы гэтак
171 Громыко М. М. Обычай помочей у русскнх крестьян в XIX векс II Совстская этнографвя. 1981. № 4. С. 32.
172 Жніўныя песні. С. 404.
меркаваць шматлікі матэрыял па жніўнай абраднасці заходнееўрапейскіх народаў, у якім дастаткова шырока прадстаўлены вобраз таго ж ваўка.
Напрыклад, у Польшчы ваўком называлі маладога касца ці жняца, які першы раз прыйшоў на поле.173 Але ва ўяўленнях усходніх славян зааморфныя духі расліннасці амаль не прадстаўлены. Тэксты песень тыпу «Дажалі жыта — выгналі воўка» адны цалкам не могуць сцвердзіць веру беларусаў у ваўка як у духа расліннасці, хаця і ставяць заканамернае пытанне: выпадковы гэты сюжэт у песнях? Запазычаны з суседняга фальклору (такія песні найболып распаўсюджаны ў заходняй частцы Беларусі) ці мае пэўныя «ўласныя» міфалагічныя асновы?
Часцей за іншых запрашалі да «барады» ваўка і мядзведзя. Цікава, што менавіта мядзведзь сустракаецца ў дажынкавай рацэі гаспадару (шкада, не маем яе ў поўным выглядзе): «Жнеі доўга блукалі па свеце, праходзілі стэпы, цёмныя гушчары, хацелі есці, не ведалі, дзе ўжо сябе падзець, як раптам сустрэлі мядзведзя, які параіў ім ісці служыць такому пану і г. д.»*74
Трэба адзначыць, што воўк і мядзведзь карысталіся асаблівай павагай на Беларусі, з імі былі звязаны шматлікія вераванні і абрады. Так, воўк і асабліва мядзведзь лічыліся амаль што свяшчэннымі звярамі, моц якіх дзейнічае ачышчальна супраць нячыстай сілы, сустрэча з імі абяцала шчасце, павадыра з мядзведзем запрашалі, «калі скаціна не вялася і ў полі не радзіла»175. Апатрапеічную сілу мядзведзя выкарыстоўвалі нават пры лячэнні хворых. Гэтыя вераванні, як і рэшткі спецыяльных святаў (камаедзіцы і «воўчых святаў» у Гродзенскай вобл.), сведчаць аб існаванні цэлых культаў названых звяроў у эпоху панавання пераважна лясной гаспадаркі. Як і любая наступная эпоха захоўвае адбіткі вераванняў часоў папярэдніх, так і раслінная сімволіка эпохі земляробства не змагла выцесніць магіі часоў жывёльнага побыту. I не дзіўна, што ў такой важнай справе, як уборка ўраджаю, і імкненні забяспечыць плён на наступны год чалавек імкнуўся заручыцца
171 Andrzejczak В. Obrz^dy і zwyczaje doroczne w Kaliskiem 11 Literatura
ludowa. 1964. № 1. S. 39.
174 Корева A. Матерналы для географнн н статнстнкн Россіш: Внлснская
губерння. СПб., 1861. С. 628.
175 Moszynski К. Polesie wschodnie. Warszawa. 1928. S. 573.
3 Зак. 984
65
апатрапеічнай і прадукцыйнай сілай ваўка і мядзведзя. Некаторыя з тэкстаў жніўных песень так і сцвярджаюць:
Дай жа, Божа. мне мядзведжу сілу; Галовачка. як бочачка, А бачкі. як дошчачкі.176
Наогул мядзведзь і воўк у гэтых выпадках вельмі ўжо нагадваюць жывёл-памочніц з казак, што адносяцца да эпохі пачатковага матыжна-караняплоднага земляробства. Гэта казкі тыпу «Мядзведзь і мужык разам сеялі рэпу». Там жывёлапамочніца •— самая звычайная жывёла, дапамога якой карысна таму, што «жывёла наогул яшчэ з першабытных часоў лічылася мацненшан і мудрэшлан за чалавека»1 .
Павага да ваўкоў, мядзведзяў, вера ў магчымасць іх дапамогі перапляталіся са страхам, асцярогай ці нават самім фактам шкоды з боку звяроў. Ды і ў той жа формуле запрашэння: «Ваўкі, мядзведзі, ідзіце бараду палоць» ёсць другая частка: «Не пойдзеця сёння — не ідзіце ніколі».
Значыць, прыход жывёл карысны толькі ў адзін пэўны момант, дзень, у астатні час іх візіт непажаданы і нават небяспечны. Гэткія ж дзве тэндэнцыі: 1) страх, імкненне ізаляваць сябе і 2) павага, імкненне падтрымліваць сувязь — існуюць і ў адносінах да памёршых продкаў. Дык ці не іх дапамогай хацелі заручыцца земляробы ў такі важны момант, як збор ураджаю?! Каб болып-менш станоўча адказаць на гэтае пытанне, паспрабуем паставіць формулу-запрашэнне звяроў да «барады» ў адзін шэраг з наступнымі зваротамі: на Каляды з куццёй хадзілі кругом хаты і звалі: «Мядзведзі, ваўкі, Мароз, хадзіце куццю есці» (ПЭЛА: в. Путчына Дзяржынскага р-на), гаспадар клікаў у акно: «Мароз ці не Мароз, воўк ці не воўк, хадзі к нам на кашу» (ПЭЛА: в. Забалоцце Хоцімскага р-на); «Мароз, Мароз, хадзі куццю есці, а калі не хочаш, то ўжэ не ідзі ніколі»178, з дзіцячай заклічкай: «Мядзведзь, мядзведзь, разгонь тучу, дам табе аўса кучу»179; «Мядьведя кагда-та звалн, штоб в авёс не хаднл... Мядьведь, мядьведь, ндн кнсель несть, не нада у хызяііна в авёс, нн тапчн
КНІГІ ОНЛАЙН
