Талака ў сістэме духоўнай культуры беларусаў
Таццяна Валодзіна
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 135с.
Мінск 1997
13 Восеньскія і талочныя пссні. Мн„ 1981. № 314. У далейшым па тэксту: ВТ. № песні.
Таргуйся, таргуйся, Кірылку, з намі, Дай нам, Кірылку, хоць па талеру, Важцейкам — хоць па рубельчыку, Капачам, капачам — хоць па бізунчыку, Што яны табе наругаліся, На стайні конікі настаяліся,
У полі жоначкі напяяліся. (ВТ, № 27)
Другі тып — патрабаванні з абяцаннямі — можа ўключаць у сябе як пагрозу гаспадарам, так і пэўныя пажаданні. Пагрозы тыпу «не дасцё гарэлкі — не буду пяяць» і «не дасцё гарэлкі — паб’ю тарэлкі» маюць, відавочна, міжжанравы характар і прадстаўлены ў беларускім фальклоры мноствам варыянтаў. Разам з тым сустракаюцца арыгінальныя, тыповыя дажынкавыя пагрозы:
Калі не пачастуеце, дык добрых пажаданняў не пачуеце, А купім для хазяевай барады тры пуды смалы, А яго маладзіцы — тры пуды каланіцы. (Жн.. № 343е)
Заключэнні талочных песень, як і ў творах іншых абходных абрадаў, прасякнуты выразна сфармуляванай ідэяй: «дай — каб забяспечыць сабе дастатак».
Даволі значнае месца ў талочнай паэзіі займаюць вобразы гаспадароў. I гэта натуральна. Гаспадары запрашалі, сустракалі талачан, неаднаразова частавалі, нярэдка працавалі разам з імі, ад іх шчодрасці і гасціннасці залежала святочная атмасфера талочнага застолля. Адметна ў талочнай бяседзе роля гаспадыні. Таму талочная песня прама ці ўскосна звернута да яе. «Дажынкавыя песні, звернутыя да гаспадыні, вылучаюцца асабліва тонкім псіхалагізмам, заснаваным на глыбокім разуменні жаночага пачатку, адрозніваюцца хараством, паэтычнасцю. Вершаваны радок іх, страфа дасканала арганізаваны рьітмічна. Архітэктоніка лёгкая, зграбная, грацыёзная. Выяўленчыя сродкі ўжываюцца з бездакорным пачуццём меры. Іх арганічнасць і яскравасць забяспечаны высокім эстэтычным густам і тым, што вобразная структура непасрэдна ўзята са сферы працоўнай дзейнасці складальнікаў гэтых твораў, на зрэзе іхніх дзейсных адносін з прыродай»14.
Трэба адзначыць, што песні, звернутыя да гаспадыні, шырока выкарыстоўваюць разгорнуты паралелізм, зусім не характэрны для талочнай паэзіі абрадавай канвы. 3 яго дапамогай
14 Паэзія беларускага земляробчага календара. Мн., 1992. С. 90.
ствараецца непаўторны па сваёй мастацкай прыўзнятасці і дасканаласці вобраз жанчыны, прычым гэта не толькі і не столькі лірычнае замілаванне яе хараством і руплівасцю, колькі эпічны гімн простай сялянцы, якая за працу сваю заслугоўвае самага шчырага прызнання і павагі: «Разгарыся, вячэрняя зорка, перад ранняй, II Расхадзіся, наша гаспадынька, перад жнейкамі»; «Ой, ці вышла цёмная тучка з-пад цёмнага лесу? II Да не вышла цёмная тучка, II Да выслала буйныя ветры, // Буйныя ветры, дробныя дажджы. // Да й ці вышла наша гаспадынька П 3 сярпочкам на ніўку, // Да ці вышла?»; «Чырвона, чырвона калінчына ветка. // Чырваней за тую гаспадарова жонка»; «Ці не пчолка зазвінела звонка, з вулля вылятая? // To ж не пчолка, а наша гаспадынька па двару хадзіла» — гэта далёка не поўны пералік высокамастацкіх паралеляў гаспадыні.
Адметна супастаўленне гаспадыні з перапёлкай, якое абапіраецца, магчыма, на пэўныя міфалагічныя ўяўленні: «Рада, рада перапёлка, што лета даждала. // Рада, рада наша гаспадынька, што жыта дажала». Перапёлка ўваходзіць у шэраг персанажаў — міфічных гаспадароў поля, таксама гэты сімвал можа выступаць як паэтычны вобраз руплівай жнейкі:
Псрапёлка. малая пташачка, Па-над мяжой лятала I каласочкі збірала.
У снапочкі складала. I ў каронку вязала.
Знайшоў адлюстраванне і «рэалістычны» ўдзел перапёлкі ў жніўнай працы, па-мастацку пераплецены з уяўленнямі аб гэтай птушцы як міфічнай гаспадыні поля:
Псрапёлка-пташачка, Па яру лятаеш, Дабро аглядаеш, Жнейкам памагасш, Стому ўталясш, Вадзічку пасыласш. Дзснь укарачаеш.15
Праяўленне падобнай сімволікі сустракаецца і ў вераваннях аб часе пачынання жніва, які вызначаецца менавіта перапёл-
15 Пссні народных свят і абрадаў / Уклад. і рэд. Н. С. Гілевіча. Мн.. 1974. С. 139.
кай. Імітацыі яе голаса ва ўсіх славянскіх народаў звязваюцца з надыходзячым жнівом, мяркуюць, што яна сваім крыкам склікае жней: «Як жытні колас стане налівацца, то перапёлка не можа выцерпець, пакуль даспее, а загадзя крычыць: «Кінь палоць, пара жаць». Тады весялей робіцца на сэрцы, думаеш — скора будзе новы хлеб»16.
Сімвалізацыя жняі як перапёлкі («Ой, лятала перапёлка па полю і збірала дробныя пташкі да бору... II Ой, хадзіла наша пані па полю») можа быць разгледжана і ў сувязі з міфалагемай «перапёлка — апошнія пакінутыя каласы», што з’яўляецца адным з асноўных кампанентаў семантычнай сістэмы заходнепалескага дажынкавага рытуалу. Прысвячэнне «барады» птушкам, варыянтам якога з’яўляецца матывацыя «для перапёлкі», фіксуюць розныя друкаваныя і палявыя этнаграфічныя запісы: «3 апошніх сцяблін зразалі каласы, з саломы, упрыгожанай кветкамі, рабілі перапяліцу»; «На дажынкі рабілі перапёлку: пакіне пук жыта, звяжа ўверху, квяток упляце, гарабіны панасаджвае»17. Адметна, што, як і ў выпадках з «райком» і «спарынёй», «перапёлкай» называлі абрадавы хлеб: «Як дажыналі жыта, паложуць скрутак, у ім хлеб, памазаны маслам, і называлі «перапёлка»: «Скора будзем лавіць перапёлку». Як дажнуць, возьмуць перапёлку, садзяцца і ядуць»18; «Хлеб паложнм срядя калосьев, абжннаем всем мнрам. Все жнём н песню паём. Н как хлебец абажнець, дажнешься да хлеба, разламываем. Н тады ядём тую пнрапёлку»19.
Паводле суправаджальных абраду песень, прысвечаныя перапёлцы жніўныя рытуалы вылучаюць сюжэт выгнання птушкі — «дзе жнуць і застаецца толькі раз апошні і адзіны заняць серпам, пакінутае жыта не зжынаюць, а прытаптваюць з песней: «Ой, вылець, перапёлко, II Бо у нас жыта только. // Як не будеш вылетатн, II Будеш в полю знмоватн»20. Гэты рытуал мог ускладняцца матывам затрымання птушкі ў полі (перапёлка як гаспадыня поля) — «звязваюць каласы стужкамі і ўпрыгожваюць кветкамі. Іх пакідаюць на полі, кажучы, што
16 Pietkiewicz Cz. Kultura duchowa Polesia Rzeczyckiego. Warszawa. 1938. S.61.
17 Слоўнік бсларускіх гаворак паўночна-заходняй Бсларусі і яс пагранічча. Мн.. 1982. Т. 3. С. 497.
18 Там жа.
19 Псснн Псковской зсмлн. Л., 1989. Вып. 1. С. 122.
20 Крачконскнй Ю. Ф. Быт западно-русского ссляннна. М.. 1874. С. 146.
гэта будзе прытулак для перапёлкі. Пры гэтым спяваецца песня: «Вылець, перыпылко, бо вже в нас жыта тылко. Н — Нэ буду вылэтаты, буду тут зымоваты». Жанчыны віюць вянок і спяваюць: «До кола, мон женчнкн, до кола, нэ выпускаймо пырыпылоньку з поля»21.
Усе гэтыя даныя сведчаць аб тым, што ў аснову многіх дажынкавых рытуалаў, у тым ліку і тых, што тычацца вобразаў гаспадароў, уваходзяць побач з рэалістычнымі і міфалагічныя вераванні. Яны праяўляюцца ў вербальных тэкстах, рытуальных гульнях, дзеяннях персанажаў, у абрадавым рэквізіце. Характэрна, што менавіта перапёлкай бачыць сябе жанчына і ў час гноевай талакі: «Чтоб была бы я перапёлка, куда задумала — палетела...»22
Пры разглядзе вобраза гаспадыні нельга не ўбачыць яго экспрэсіўнай адзнакі, якая ўключала ў сябе цэлую гаму адценняў смеху — ад гумару да сатыры. Натуральна, пры звароце жней да яе назіраецца не столькі папрок, колькі падахвочванне да шчодрага частавання. Але гумарыстычны тон пераходзіць у з’едлівы смех, калі народ у рамках абраду высмейваў заганныя чалавечыя якасці. Тут асобна можна было б сказаць аб звароце да пані-гаспадыні. У адносінах да яе традыцыйнае «наша пані жыта дажала» заканчваецца звычайнай канстатацыяй, якая сваёй відавочнай недарэчнасцю стварае ёмкі сатырычны эфект: «сярпочка ў руках не дзяржала». Паказальнае таксама парадзіраванне складу велічальнай песні з яе адзнакамі, гіпербаламі, якія ў дадзеным выпадку служаць процілеглай сатырычнай мэце: «Наша пані дабрадзейка II Ды злавіла верабейку. // На тры кухні гатавала, // На сем сталоў выдавала, Н Яшчэ і пану пакідала» (Жн., № 376).
Песні, звернутыя да гаспадара, выяўляюць галоўны аспект талочных песень абрадавай канвы — іх земляробчую сутнасць. 3 упэўненасцю можна адзначыць, што яны былі першымі і адносна часу ўзнікнення. Семантыка і функцыя песень, адрасаваных гаспадару, ідэнтычная адпаведным валачобным і калядным. Гэта песні-велічанні, якія, аднак, захоўваюць выразнае, акрэсленае заклінанне. Фактычна ўжытыя з магічнай заклінальнай мэтай гіпербалы зліліся з ідэалізацыяй, якая і стала асноўным прыёмам стварэння вобразаў у велічальных песнях.
21 Матсрналы по этнографнн Гродненской губерннн. Внльна. 1911. Вып. 1. С. 160.
22 Фольклор русского населення Прнбалтнкл. М.. 1976. С. 102.
3 цягам часу пачынае дамінаваць эстэтычная функцыя. Адсюль асаблівая маляўнічасць прысвечаных гаспадару песень, багацце паэтычных прыёмаў, імкненне прадставіць свайго гаспадара ідэалам. Эпітэты і параўнанні побач з былой утылітарнай мэтай набываюць функцыі ўпрыгожвання, ідэалізацыі.
Гаспадар у талочных, асабліва дажынкавых, песнях усхваляецца за розум, багацце, у першую чаргу хлебнае. Напоўненае збажыной гумно — адзін са скразных вобразаў талочнай паэзіі. Гэта сімвал дабрабыту і лепшая адзнака працы земляроба. Адметна, што і сам гаспадар у песні супастаўляецца з жытам, збожжам: «Рахаваліся копы, у чыстым полі стоячы... Рахаваўся наш хазяін, як жнеек пераймаці».
Што важна для талочнай паэзіі: гаспадар усхваляецца не толькі як руплівы земляроб, а і як клапатлівы найміт, які ўвесь час дбае аб сваіх талачанах.
Улічваючы шырокае выкарыстанне талакі для дажынак буйнымі землеўласнікамі, вылучаецца цэлы пласт песень, звернутых да пана. Характэрныя для жніўнай працоўнай паэзіі сацыяльныя матывы тут прытушаны, што натуральна пры віншавальна-велічальнай функцыянальнасці твораў. Пры ўзвелічэнні пана талочная дажынкавая паэзія выкарыстоўвае тыя ж матывы і вобразы, што і пры ўсхваленні простага земляроба, да якога талачане ў святочны дзень сканчэння жніва маглі звяртацца, як і да пана.
Такім чынам, талочныя песні, звернутыя да гаспадароў, прадстаўляюць характэрнае для абрадавай паэзіі наогул перапляценне заклінальных і велічальных матываў, хаця натуральна было б гаварыць аб іх магічнай і генетычнай сувязі. Велічальная паэзія арганічна неабходна калектыўнай свядомасці. Сама абрадавая сістэма мае ў першую чаргу утылітарную мэту рэгуляваць і асэнсоўваць жыццё калектыву, таму ёй неабходны ідэал як мадэль будучага стану абшчыны, ідэал як зліццё прыгожага і карыснага ў грамадстве і прыродзе. Велічальныя песні таму можна разглядаць і як канцэнтраванае выражэнне агульнай канцэптуальнай асновы народнай абраднасці. Адметныя яны і тым, што праз ідэалізацыю сваіх прадстаўнікоў адбывалася сцвярджэнне самасвядомасці патрыярхальнага калектыву.
КНІГІ ОНЛАЙН
