Тэарэтычныя праблемы метадалогіі гісторыі, гістарыяграфіі, навуказнаўства і этналогіі
Юрый Несцяровіч
Выдавец: Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы
Памер: 162с.
Мінск 2004
Суб’ектамі грамадскай дзейнасці мы вызначаем выключна соцыумы. (Пры гэтым раўназначным тэрміну “соцыум” з’яўляецца тэрмін “сацыятальны”, а не “сацыяльны”.) Да іх нельга адносіць этнасы і сацыяльныя класы, паколькі грамадскія ўтварэнні такіх тыпаў не ажыццяўляюць грамадскую дзейнасць. Між тым сёння такая трактоўка нацый і сацыяльных класаў у працах па сацыяльнай філасофіі з’яўляецца звычайнай справай. Так, Ю. I. Сямёнаў у падручніку (Соцнальная фнлософня / Под ред. й. А. Голозода. М., 2003) у XII лекцыі выдзяляе суб’ектамі гісторыіі народ, нацыю, масу, натоўп, сацыяльныя класы. 3 тым жа поспехам у якасці суб’ектаў гісторыі магчыма абгрунтоўваць мужчын і жанчын.
Айчынны сацыёлаг Я. М. Бабосаў так абгрунтоўвае характарыстыку этнасаў як сацыяльных супольнасцяў: “Паколькі этнас як сацыяльная супольнасць функцыяніруе ў якасці сацыяльнай сістэмы ... (то. — Ю. Н.) ён выконвае ў адносінах да ўваходзячых у яго склад асоб пэўныя сацыяльныя функцыі”18. Тое, што пэўныя сукупнасці індывідаў вывучаюцца ў якасці сістэм, нельга прымаць аргументам на карысць вызначэння этнасаў як сацыяльных супольнасцяў. У тым выпадку калі зыходзіць з дэфініцыі паняцця сацыяльнай супольнасці як любой сукупнасці індывідаў, якая выдзяляецца па сацыяльна значных адзнаках, то этнасы прымальна трактаваць (характарызаваць) як сацыяльныя супольнасці. Але ў гэтым выпадку канкрэтныя сацыяльныя супольнасці як пазнавальныя зместы вызначаюцца канструктамі, г. зн. ім нельга паставіць у адпаведнасць рэчаісныя ўтварэнні. У гэтым выпадку, калі слова “сацыяльны” ўжываецца ў значэнні, аднолькавым са значэннем слова “грамадскі”, пад соцыумамі разумеюцца “...стабільныя сацыяльныя супольнасці, якія прыкметныя адзінствам жыццядзейнасці людзей і як след гэтага — агульнасцю культуры”19. Заўважым, што з адзінства жыццядзейнасці прадстаўнікоў пэўнага соцыуму (напрыклад, палітычнай партыі) зусім не вынікае агульнасць іх культу-
18 Бабосов Е. М. Прнкладная соцнологня... С. 87.
19 Гуревнч П. С. Современный гуманнтарный словарь-справочннк. С. 383.
ры, тым больш што аўтар прыведзенага тэзіса П. С. Гурэвіч не ўдакладняе, якое паняцце культуры ім маецца на ўвазе.
Аўтар вучэбнага дапаможніка “Прнкладная соцнологня” Я. М. Бабосаў, пэўна, зыходзячы з агульнапрынятай у сацыялогіі трактоўкі сацыяльнай супольнасці як гістарычна склаўшайся супольнасці з устойлівымі сацыяльнымі сувязямі, пры гэтым адным з відаў сацыяльнай супольнасці выдзяляе этнічныя супольнасці, сярод якіх выдзяляюцца род, нацыя, аднак не этнас, пры аналізе этнічных супольнасцяў зыходзіць з этналагічнага адрознення і супрацьпастаўлення этнасаў і нацый (змешваючы тым самым сацыялагічныя і этналагічныя паняцці), фармулюючы, што “справа ў тым, што на пэўным этапе сацыяльна-гістарычнага развіцця ... этнас паступова пераўтвараецца ў нацыю”. Але пры такім адрозненні этнасу ад нацыі памылкова сцвярджаць, што “самасвядомасць этнасу ... рэалізуецца ў такіх паняццях, як «мая Радзіма»...”, паколькі такое ўяўленне (або пакультурасофскі — універсалія культуры) да ўзнікнення нацый не стваралася. Я. М. Бабосаў сцвярджае, што “Этнасацыялогія ўдзяляе першарадную ўвагу высвятленню спецьіфічных асаблівасцяў этнасу як сацыяльнай супольнасці”. У слоўніку ключавых сацыялагічных тэрмінаў дапаможніка адсутнічае тэрмін “сацыяльная супольнасць”, з дэфініцыі этнасацыялогіі ў адпаведнай главе кнігі вынікае, што сацыяльныя супольнасці — гэта “складаныя сацыяльныя сістэмы, якія дынамічна развіваюцца”. Прычым у гэтай дэфініцыі сацыёлаг разважае пра аб’екты этнасацыялогіі (г. зн. і пра этнасы) як пра этнічныя і нацыянальныя супольнасці, а выдзяляючы асаблівасці этнасу як сацыяльнай супольнасці, характарызуе яго толькі як сацыяльную супольнасць — “наяўнасць выразных адзнак, якія адрозніваюць этнас ад іншых сацыяльных супольнасцяў”20.
Мала таго што Я. М. Бабосавым этнас вызначаецца як сацыяльная супольнасць (г. зн. паняцце этналогіі характарызуецца з дапамогай паняцця сацыялогіі), ім яшчэ лічыцца, што этнас “складае спецыфічнае сацыяльнае асяроддзе, у якім фарміруецца, развіваецца і дзейнічае кожная канкрэтная асоба, якая належыць да дадзенай этнічнай супольнасці”. У іншых месцах дапаможніка сацыёлаг сцвярджае, насуперак сваім ранейшым вызначэнням, што этнас “...спецыфічная прыродна-сацыяльная і антрапалагічная супольнасць людзей, якая ўзнікла і развіваецца на аснове прыродна-ландшафтных умоў...” і што “...этнас з’яўляецца фундаментальным антрапагенетычным
20 Бабосов Е. М. Прнкладная соцнологня... С. 85—86, 93.
утварэннем, якое забяспечвае этнічнае адзінства пэўнай суполыіасці людзей...”, г. зн. што ў яго выкладанні этнасацыялогіі трактоўка этнасу супярэчлівая. He лепшым чынам Я. М. Бабосаў характарызуе паняцце нацыіі: “нацыя выступае як поліэтнічнае і надэтнічнае сацыяльнае адзінства”. Тут належыць выбраць нешта адно — этнічнае або надэтнічнае. (1 чаму раптам “адзінства”, калі ў іншых месцах дапаможніка, у тым ліку і ў слоўніку, нацыя разумеецца як супольнасць?) Я. М. Бабосаў не толькі не здолеў эксплікаваць паняцці этнасу і нацыі, але і прапанаваў невыразныя ўяўленні пра іх чытачам вучэбнага дапаможніка. Мабыць, адной з падстаў з’яўлення такіх невыразных уяўленняў з’яўляецца тое, што тэрміны “этнас” і “нацыя” маюць у межах этналогіі і сацыялогіі розныя значэнні.
Акрамя таго, што Я. М. Бабосаў не адрознівае выразна сацыялагічнае і этналагічнае паняцці этнасу і нацыі (што сёння шырока распаўсюджана сярод даследчыкаў), ён гіпастазуе этнас, г. зн. этналагічнае паняцце. Так, выдзяляючы сярод шэрагу сацыяльных функцый этнасу абарончую функцыю як функцыю “гістарычна зыходную і вельмі важную, асабліва на першапачатковых стадыях этнагенезу”, ён выказваецца пра абарончую функцыю, “...якая праяўляецца ў гым, што этнас як сваеасаблівы сацыяльны арганізм абараняе інтарэсы ўваходзячай у яе склад асобы...”21 Дзе можна ўбачыць, каб сукупнасць індывідаў, складаючых не палітычную групоўку або сям’ю, a народнасць, абараняла асабістыя інтарэсы яе прадстаўнікоў?
У іншым вучэбным дапаможніку “Обіцая соцнологйя” Я. М. Бабосаў, разглядаючы этнанацыянальную сферу грамадства (прычым тэрмін “этнанацыянальная сфера грамадства”, на наш погляд, няўдалы: ужываць яго ідэнтычна, напрыклад, выразу “эканомікагаспадарчая сфера грамадства”), атаясамляе паняцці этнічнасці і этнічнай супольнасці, зноў (пасля аналізу прац Л. М. Гумілёва, Дж. Йінгера, М. Нэша) паўтарае дэфініцыю этнасаў як прыроднасацыяльных і антрапалагічных супольнасцяў, дэфініцыю нацыі як поліэтнічнай сацыяльнай супольнасці22 (якія дае ў “Прнкладной соцнологнн”), характарызуючы этнасы, як і нацыі, сацыяльнымі супольнасцямі. Застаецца толькі здзіўляцца, як гэта злучэнне антрапалагічных супольнасцяў дае сацыяльную супольнасць.
21 Бабосов Е. М. Прнкладная соцнологня... С. 470, 88—89, 94—93, 88, 87.
22 Бабосов Е. М. Обшая соцвологня. Уч. пос. для вузов. Мн., 2002. С. 211,
216, 220.
У дадзеных дапаможніках Я. М. Бабосаў выразна не адрознівае паняцці сацыяльнай групы і сацыяльнай супольнасці, што бачна з ніжэй прыведзенай ім трактоўкі сацыяльнай супольнасці: “Сацыяльная супольнасць ... уяўляе сабой узаемадзеянне індывідаў, якая (якое. — Ю. Н.) абумоўлена падабенствам або адзінствам іх інтарэсаў...”23 (чаму ўзаемадзеянне? 3 прычыны такога таксанамічнага звядзення сукупнасці індывідаў да пэўнага тыпу дзеяння нават няверна граматычна пабудаваны сказ), г. зн. што яго трактоўка сацыяльных супольнасцяў ідэнтычна агульнапрынятаму ў сацыялогіі вызначэнню паняцця сацыяльных груп, напрыклад, у такой фармулёўцы: “Сацыяльная група — любая ўстойлівая група людзей, якая знаходзіцца ва ўзаемадзеянні і аб’яднаная агульнымі інтарэсамі і мэтамі”24. Ідэнтычная фармулёўка маецца ў іншых выданнях па сацыялогіі, прыведзена ў артыкуле К. А. Карасцялёвай “Сацыяльная група” ў даведніку “Новейпшй фнлософскнй словарь” (Мн., 1998).
Сапраўды, слушным, на наш погляд, разам з супрацьпастаўленнем этнасаў і нацый у межах этналогіі з’яўляецца ў рамках сацыялогіі выдзяленне нацыянальных груп як падкласа рэальных сацыяльных груп разам са стратыфікацыйнымі, этнічнымі і тэрытарыяльнымі групамі, паколькі нельга ўтварыць паняцце этнічных сацыяльных груп па адзнаках, якія б дазвалялі адносіць да такіх груп і роды, і нацыі.
На наш погляд, у межах сацыялогіі няверна вызначаць этнічныя супольнасці як сацыяльныя групы, зыходзячы са стандартнай дэфініцыі паняцця апошняй (як групы, члены якой знаходзяцца ва ўзаемадзеянні і маюць агульныя інтарэсы), паколькі члены такой групы не маюць агульных інтарэсаў і мэт (карэкціруючы неадпаведнасць такога вызначэння з пункту гледжання сацыяльнай філасофіі, дададзім, што яны ўвогуле не маюць мэт, звязаных з грамадскай дзейнасцю), a прадстаўнікі буйных груп у большасці не ўступаюць паміж сабой ва ўзаемадзеянне. У межах этналогіі такое вызначэнне зусім непрымальнае, паколькі паняццем этналогіі з’яўляецца паняцце этнічнай, a не сацыяльнай групы.
Калі зыходзіць з палажэння, што “пад сацыяльнай групай прынята разумець любую сукупнасць людзей, якія выдзяляюцца па сацыяльна значных крытэрыях, такімі з’яўляюцца пол, узрост, нацыянальнасць, раса, прафесія, месца жыхарства, даход, улада, выхаванне і
23 Бабосов Е. М. Обшая соцнологня... С. 11.
24 Соцнологня. Энцнклопедня. М., 2003. С. 943.
некаторыя іншыя”25, то пры вызначэнні этнічнай супольнасці як сацыяльнай групы атрымліваецца, што ўжываецца лагічны прыём вызначэння, які тэрмінаабазначаецца як “круг у вызначэнні”, або яго разнавіднаспі: сацыяльная ірупа вызначаецца па адзнацы нацыянальнасці, a этнічная супольнасць (у тым ліку і нацыя) — гэта сацыяльная група.
У розных выкладаннях асноў сацыялогіі аднымі і тымі ж тэрмінамі абазначаюцца нярэдка розныя паняцці, а паняцці, як правіла, неаднастайныя, як вынік гэтага сустракаюцца непаслядоўнасці ў выкладанні. Так, у вучэбным дапаможніку пад рэдакцыяй С. А. Хмялеўскай “Соцнальная фнлософня н соцнологня” (М., 2002) непаслядоўна тлумачыцца паняцце сацыяльнай супольнасці, дзе сцвярджаецца, што “ў адрозненне ад іншых арганізацый і інстытутаў, свядома ствараемых людзьмі, супольнасці ўзнікаюць натуральна-гістарычна...”, і пры гэтым з выдзяляемых у ім сярод сацыяльных супольнасцяў этнічных — роду, клана, племені, абшчыны, народнасці, нацыі, сям’і ніводную не лічаць арганізацыяй, і толькі апошнюю лічаць сацыяльным інстытутам. Прапануемае ў дапаможніку паняцце сацыяльнага інстытута разнастойнае: сацыяльны інстытут — “сукупнасць асоб, устаноў (у адзінстве з матэрыяльнымі сродкамі), якія ажыццяўляюць канкрэтную сацыяльную функцыю”, “набор мэтанакіраваных арганізаваных стандартаў паводзін”, “сацыяльны інстытут — гэта пэўная арганізацыя саныяльнай дзейнасці”. У ім паведамляецца, што “пад арганізацыяй разумеецца ... штучнае аб’ядананне інстытуцыялізаванага характару...”26 Для пазбягання шматзначных тэрмінаў трэба было б для пачатку выражацца — “пад сацыяльнай арганізацыяй”.
КНІГІ ОНЛАЙН
