Тэарэтычныя праблемы метадалогіі гісторыі, гістарыяграфіі, навуказнаўства і этналогіі
Юрый Несцяровіч
Выдавец: Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы
Памер: 162с.
Мінск 2004
A. С. Кармін і Г. Г. Бярнацкі адзначаюць, што “асновай аб’яднання нацыянальных супольнасцяў у адных выпадках становіцца палітьгчны фактар (дзяржава), у другіх — рэлігія, у трэціх — барацьба з заваявальнікамі, у чацвёртых — культурная інтэграцыя і інш.”, г. зн. у іх трактоўцы этнасацыяльная супольнасць — гэта наяўнасць у сацыяльнай групы не толькі этнічнай самасвядомасці, але і розных сацыяльных сувязяў. 3 іх фармулёўкі “нацыя аб’ядноўвае ў сабе некалькі этнасаў”11, закрываючы вочы на тое, што ў іх выкладанні этнасы не супрацьпастаўляюцца нацыям, этнічныя і этнасацыяльныя супольнасці разумеюцца як этнасы, хаця ў другой кнізе [Кармнн A. С. Культурологйя (М., 2003)] ён абазначае тэрмінам “этнас” толькі паняцце этнагенетычных, але не этнасацыяльных супольнасцяў, атрымліваецца, што яны гіпастазуюць паняцце сацыяльнай групы. Трактоўка без гіпастазавання заключаецца ў палажэнні, паводле якога часткі сукупнасці індывідаў, якія складаюць пэўныя этнагенетычныя супольнасці, могуць складаць пэўную этнасацыяльную супольнасць.
У вучэбным дапаможніку (Астаповскнй В. Е., Божанов В. А., Малнновскнй В. Н. Нсторня белорусской государственностн. Мн., 2002) этнас трактуецца як устойлівая сукупнасць людзей, якая склалася гістарычна на пэўнай тэрыторыі і мае агульныя мову, культуру,
11 Кармнн A. С., Бернацкнй Г. Г. Фнлософня. С. 236—238.
быт, гістарычныя рысы, саманазву. Асноўнымі формамі этнасу пры гэтым выдзяляюцца род, племя, народнасць, нацыя. Але хіба індывіды, якія складаюць нацыю, маюць агульны быт?
У навуковай і даведачнай літаратуры наяўныя непаслядоўнасці ў характарыстыцы этнасаў. Так, С. Дубянецкі, з аднаго боку, лічыць, што нацыя — гэта “...устойлівая этнасацыяльная супольнасць людзей, якія пражываюць на адной тэрыторыі...”, з другога боку, разглядаючы ўмовы фарміравання беларускай нацыі, характарызуе плямёны, з якіх складаліся народнасці, папярэднікі нацыі (этнасацыяльнай супольнасці), ужо этнічнымі супольнасцямі12.
У “Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” этнічная група тлумачыцца як частка этнасу і паведамляецца, што этнас “пры этнічнай класіфікацыі народаў свету выступае як асноўны від этнічнай супольнасці”, пры гэтым паняцце этнічнай супольнасці не тлумачыцца, але тлумачыцца паняцце этнічнай агульнасці, характарызуемае як група людзей, у той час як этнас вызначаецца як этнічная супольнасць. Асноўнае адрозненне паміж этнасам і этнічнай агульнасцю паводле тлумачэння энцыклапедыі заключаецца ў адсутнасці ў апошняй этноніма (Чаквін Ігар. Этнас; Мядзянік Уладзімір. Этнічная супольнасць; Чаквін I., Мядзянік У. Этнічная група II ЭГБ. Т. 6. Кн. 2. Мн., 2003). 3 такога кароткага агляду тлумачэння паняційнага апарату этналогіі вынікае, што ў энцыклапедыі пададзена таксанамічна і лагічна неўпарадкаваная тэрміналогія.
У падручніку “Этнологня” этнас трактуецца як сукупнасць індывідаў, выдзяляемая па адзнаках агульнасці тэрьіторыі, рыс культуры, этнічнай свядомасці, і этнонім, этнічная супольнасць, выдзяляемая па адзнаках агульнасці тэрыторыі, сацыяльна-эканамічных сувязяў, спецыфікі культуры і этнасвядомасці; а “племя — адна з найбольш старажытных форм этнічнай супольнасці, якая складаецца з радоў”. Пры гэтым народнасць і нацыя вызначаюцца як гістарычныя тыпы этнасу. Але выдзяленне двух блізкіх па зместу базісных паняццяў — паняццяў этнасу і этнічнай супольнасці — з’яўляецца, пэўна, “множаннем сутнасцей”, г. зн. метадам, спекулятыўнасць якога паказаў У. Окхам. He толькі аўтары падручніка, але і пэўная частка іншых этнолагаў уключаюць у змест этналагічнага паняцця нацыі змест паняцця нацыі, выкарыстоўваемага ў палітычнай сацыялогіі і паліталогіі — адзнаку сацыяльна-эканамічнай цэласнасці. Калі этнас у трактоўцы аўтараў падручніка не з’яўляецца сацыяльна-эканаміч-
12 Дубянецкі С. Нацыя // ЭГБ. Т. 5. С. 303—304.
най цэласнасцю і прадугледжвае сваім гістарычным тыпам нацыю як этналагічнае паняцце, то чаму нацыя, якая ў іх трактоўцы ўяўляе сацыялагічнае паняцце, “уяўляе сабой сацыяльна-эканамічную цэласнасць, якая складаецца і ўзнаўляецца на аснове тэрыторыі і эканамічных сувязяў”13. У адпаведнасці з такімі вызначэннямі наняццяў этнасу і этнасупольнасці не будзе супярэчлівым характарызаваць народнасць і нацыю як тыпы не толькі этнасу, але і этнасупольнасці.
Прапануецца трактаваць у межах этналогіі этнічныя групы як сукупнасці індывідаў, якія ў рэчаіснасці з’яўляюцца носьбітамі этноніма, грамадскай свядомасці (свядомасці адзінства паходжання, агульнасці рыс культуры, прыналежнасці да пэўнай дзяржавы, краіны) і адпаведнай ідэнтыфікацыі. Такое паняцце пазбаўлена адзнакі інтэракцыі (узаемадзеяння), наяўнай у паняцці сацыяльнай групы. Выдзяленне этнічных груп прадугледжвае наяўнасць у іх этнічных сувязяў, але гэта — іншая адзнака, чым адзнака інтэракцый.
Расійскі філосаф Ю. I. Сямёнаў, дыферэнцыравана падыходзячы да трактоўкі этнасу, выдзяляе ў структуры этнасу этнічнае ядро, этнічну ю перыферыю, этнічную дыяспару і тлумачыць, што ў пэўнай ступені этнасы магчыма надраздзяляць на субэтнасы. Пры гэтым ён тлумачыць, што этнічныя групы, якія не маюць самасвядомасці, “усяго толькі этнаграфічныя групы”. Ён выдзяляе раннія, познія і пазнейшыя гістарычныя тыпы этнасаў, сацыорныя нацыі і этнічныя нацыі, разглядае суадносіны паміж этнічнымі супольнасцямі14.
Паводле меркаванняў англійскіх сацыёлагаў Д. і Дж. Джэры: “Этнас — агульная расавая, моўная або нацыянальная ідэнтычнасць у сацыяльнай групы ... Этнас — недакладны тэрмін, выклікае некаторую ступень канцэптуальнай блытаніны”15.
Пры такой дэфініцыі этнасу паняцці этнасу і этнічнасці атаясамліваюцца. Паспрабуем эксплікаваць паняцце этнасу ў адпаведнасці з карэлятыўным суаднясеннем зместу базісных паняццяў грамадазнаўства і зыходзячы з палажэння, паводле якога пра аднолькавыя этнічныя з’явы ствараюцца розныя канцэптуальныя схемы і мадэлі. У межах этналогіі абгрунтоўваюцца розныя паняцці этнасу. Але выкарыстанне паняцця этнасу, з адначасовым выкарыстаннем
13 Садохнн А. П., Грушевнцкая Т. Г. Этнологпя... С. 299, 297, 292—293.
14 Соцмальная фнлософня. Учебнмк / Под ред. Н. А. Говозода. М., 2003. С. 241, 253-254, 257.
15 Большой толковый соцнологяческяй словарь. М., 2001. Т. 2. С. 498.
блізкага да яго па змесце паняцця этнічнай супольнасці, перашкаджае ўдасканаленню яе паняційнага апарату.
Разам з тым у этналогіі выкарыстоўваецца і паняцце этнасу як этнічных груп (супольнасцяў), якія папярэднічаюць такім супольнасцям, як нацыі. Тэрмін “этнас” ужываецца ў межах этналогіі як агульны тэрмін для абазначэння ўсякіх этнічных груп і супольнасцяў. У рамках сацыялогіі ён не ўжываецца ў якасці тэрміна, які абазначае адзінку паняційнага апарату сацыялогіі; акрамя таго, у іх тэрміны “этнічная супольнасць” і “нацыянальная супольнасць” выкарыстоўваюцца як эквівалентныя16. У рамках сацыяльнай філасофіі мы лічым дапушчальным ужываць тэрмін “этнас” для абазначэння паняцця грамадскага ўтварэння, якое праяўляецца ў этнічнасці (этнічнай грамадскай свядомасці).
Належыць адрозніваць трактоўку этнасу ў межах сацыялогіі, філасофіі і этналогіі. У межах сацыялогіі выдзяляюцца не этнасы, a этнічныя або этнічна-тэрытарыяльныя сацыяльныя групы (г. зн. групы, якія выдзяляюцца па адзнаках узаемадзення іх членаў і адзінай тэрыторыі), а таксама этнічныя сацыяльныя супольнасці пры зыходжанні з шырокага паняцця сацыяльнай супольнасці як любой сукупнасці людзей, якая выдзяляецца па сацыяльна значных крытэрыях. У межах сацыяльнай філасофіі, якая распрацоўваецца на аснове анталагічнага аналізу, выдзяляюцца этнічныя грамадскія ўтварэнні, анталагічны статус якіх — ідэальныя грамадскія ўтварэнні. У межах этналогіі, калі не змешваюцца паняцці з апарату этналогіі і сацыялогіі, этнічныя групы і супольнасці выдзяляюцца перш за ўсё паводле адзнак этнічнай свядомасці і агульных рыс культуры.
У межах этналогіі паняцці нацыі і народнасці ўтвараюцца такім чынам, што ў адпаведнасці з імі канкрэтныя нацыі і народнасці разумеюцца як суб’екты грамадскай дзейнасці, у адносінах да якіх розныя сацыяльныя інстытуты выступаюць не падобнымі суб’ектамі, a толькі формамі арганізацыі іх дзейнасці. Улічваючы тое, што асноўным крытэрыем прыняцця тэарэтычных схем у прыродазнаўчых і грамадазнаўчых дысцыплінах застаецца іх прыдатнасць для абагульнення фактаў, у яе межах, мабыць, немэтазгодна элімінаваць з паняццяў, абазначаемых праз тэрміны “народнасць”, “нацыя”, сэнс геапалітычных супольнасцяў, суб’ектаў сусветнай гісторыі, абмяжоўваючы-
16 Соцнологня. Учебннк для вузов / Отв. ред. Г. О. Оснпов. Л. П. Москвнчев. М , 2002. С. 308-314.
ся іх трактоўкай як супольнасцяў, звязаных з ідэнтыфікацыяй па агульных рысах культуры і па паходжанні.
A. I. Краўчанка слушна выдзяляе два асноўныя значэнні тэрміна “этнас”: “Этнас — 1) збіральная назва для вялікіх па колькасці кроўнароднасных груп людзей, якія ствараюць племя, народнасць або нацыю; 2) група людзей, члены якой падзяляюць агульную назву і элементы культуры, асацыіруюць сябе з асаблівай тэрыторыяй, маюнь міф пра агульнае паходжанне і агульную гістарычную памяць...”1 Прычым трактоўка этнасу, адпавядаючая другому значэнню тэрміна “этнас”, нягледзячы на тое, што яна змешчана ў даведніку па культуралогіі, з’яўляецца такой трактоўкай яго, якую мы абгрунтоўваем як цалкам этналагічную (розніца паміж прапануемай намі і яго трактоўкай заключаецца ў тым, што ў A. I. Краўчанкі этнасы бяруцца вузка — толькі як групы, але не супольнасці). Трактоўка этнасу, якая адпавядае першаму значэнню яго, хутчэй сацыялагічная, а не этналагічная. Пры гэтым яна занадта супярэчлівая: якія ж гэта нацыі і народнасці кроўнароднасныя групы?
Айчынны вучоны М. Ф. Піліпенка ў кнізе “Возннкновенне Белорусснн: Новая концепцня” заняў недастаткова выразную пазіцыю пры выкладанні паняццяў этналогіі. 3 аднаго боку, ён сцвярджае, што “этнічная тэрыторыя найчасцей — галіна сумеснага пражывання этнасу”, з другога боку — тлумачыць, што этнічную тэрыторыю “...стварае і выдзяляе, адрознівае ад іншых этнічных тэрыторый своесаблівае спалучэнне элементаў матэрыяльнай, сацыяльнай, духоўнай культуры, гутарковай мовы, г. зн. мовы самасвядомасці”. Пры выкладанні зместу паняццяў наяўныя элементы “лагічнага круга”: “Этнічная тэрыторыя ўяўляе сабой складанае гісторыка-культурнае ўтварэнне. Яно непарыўна звязана з этнасам. адзнакай якога часта з’яўляецца, асабліва ў перыяд яго фарміравання. Таму этнічнай тэрыторыі ўласцівыя многія рысы этнасу”18.1 хаця дэфініцыя этнасу ў яго выкладанні адсутнічае, тым не менш з выкладання магчыма вывесці, што этнас — гэта сукупнасць індывідаў, якія маюць агульныя рысы культуры і дазваляюць адрозніваць іх ад іншых такіх сукупнасцяў.
КНІГІ ОНЛАЙН
