Тэарэтычныя праблемы метадалогіі гісторыі, гістарыяграфіі, навуказнаўства і этналогіі
Юрый Несцяровіч
Выдавец: Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы
Памер: 162с.
Мінск 2004
Дарэчы, у дэфініцыях паняцця этнасу звычайнай справай з’яўляецца невыразнае ўжыванне тэрміна ''культура”. Так, у навуковых працах П. У. Церашковіча знаходзім наступную дэфініцыю: “Этнас —
17 Словарь. Культура н культурологня... С. 913.
18 Пнлнпенко М. Ф. Возннкновенве Белорусснн: Новая концепцня. Мн., 1991.
С. 11.
міжпакаленная група людзей, якія аб’яднаны доўгім сумесным пражываннем на пэўнай тэрыторыі, агульнай мовай, культурай і самасвядомасцю”. Шырокае паняцце культуры мае падкласам паняцце мовы. Калі ўжываць вузкае паняцце культуры, то належыш» тэрміналагічна ўдакладніць, якія элементы культуры маюцца на ўвазе, калі прыпісваюцца этнасу, — звычаі, фальклор і г. д. Разам з тым П. У. Церашковіч прытрымліваецца погляду, паводле якога “паняцце этнасу адлюстроўвае ў поўнай ступені толькі ўласцівасці этнічных супольнасцяў індустрыяльнай эпохі — нацый”19. Адсюль, зыходзячы з прапануемай ім дэфініцыі, належыць лічыць такія пазнавальныя зместы, як этнічныя супольнасці і міжпакаленныя групы людзей з пераемнай культурай і самасвядомасцю, эквівалентамі. Мабыць, больш аптымальным было б казаць пра міжпакаленныя ўтварэнні людзей на пэўнай тэрыторыі як пра этнічныя супольнасці, а не этнічныя групы.
На наш погляд, паняційны апарат этналогіі і сацыялогіі будуецца без дастатковай карэляцыі грамадазнаўчых паняццяў, без дастатковага ўліку анталагічных перадумоў яго пабудовы. Пры ўдасканаленні паняційнага апарату сацыялогіі не будзе марным улічванне пабудоў сацыяльнай філасофіі, у якіх пераважае анталагічны аналіз паняццяў грамадазнаўства. Мьі, адрозніваючы паняцці сацыяльнай групы і сацыяльнай супольнасці як базісныя паняцці сацыялогіі і паняцці этнічнай групы і этнічнай супольнасці як базісныя паняцці этналогіі ад паняццяў сацыяльнай грамадскай і этнічнай грамадскай супольнасці як паняццяў сацыяльнай філасофіі (пазначаемых як “этнасы” і “сбцыосы”), прапануем у межах апошняй падзяляць грамадскія ўтварэнні індывідаў (якія лагічна вызначаюцца як сукупнасці прадметаў) на соцыумы, сацыяльныя і этнічныя супольнасці. Соцыумы, у адрозненне ад этнічных і сацыяльных грамадскіх супольнасцяў, вызначаюцца як утварэнні сацыятальныя.
Крытэрый аднясення грамадскіх утварэнняў індывідаў да рэальных грамадскіх утварэнняў — наяўнасць грамадскай дзейнасці. Крытэрый аднясення да соцыумаў — арганізаванасць такой дзейнасці. Адсутнасць у этнічных і сацыяльных грамадскіх супольнасцяў пэўнай арганізацыі ажыццяўлення дзеянняў, інстытуалізацыі, не дазваляе адносіць іх да соцыумаў. Тым самым, наяўнасць арганізацыі дзейнасці адрознівае соцыумы як рэальныя грамадскія ўтварэнні ад грамадскіх супольнасцяў як ідэальных грамадскіх ўтварэнняў.
19 Терешковнч П. В. Нацня // Новейшнй фнлософскнй словарь. Мн., 1998. С. 856.
Паколькі вузкае паняцце сацыяльнай супольнасці ўтвараецца паводле адзнакі тэрытарыяльнага адзінства, то і этнічныя супольнасці лічацца сацыяльнымі супольнасцямі. Але гэта сацыялагічная трактоўка этнічных супольнасцяў. У постсавецкай этналогіі этнічныя супольнасці трактуюцца па-рознаму, але звычайна як сукупнасці індывідаў, якія маюць этнічную свядомасць, агульныя рысы культуры і пражываюць на пэўнай тэрыторыі. Калі ў межах этналогіі паняцці народнасці і нацыі вызначаюцца па адзнацы пэўнай тэрытарыяльнай цэласнасці, то гэта не значыць, што ў іх прыўносіцца адзнака паняцця сацыяльных супольнасцяў, паняцця сацыялогіі, паколькі тэрытарыяльная адзнака не з’яўляецца адзнакай, якая манапалізуе пры пабудове тэарэтычных схем сацыялогіі.
У рамках сацыялогіі сярод сацыяльных супольнасцяў выдзяляюцца, у адпаведнасці з тэрытарыяльнай адзнакай і адзнакай характару ўзнікнення (натуральна-гістарычны або штучны), этнічныя супольнасці. У падручніку для ВНУ “Соцнологня” (М.. 2002) этнічныя супольнасці адносяцца да сацыяльна-тэрытарыяльных супольнасцяў, пры гэтымі нацыі лічацца этнічнымі групамі. У рамках культуралогіі выдзяляюцца лакальныя культуры (“пад словам «культура» магчыма таксама разумець лакальную культуру, г. зн. культуру некаторай канкрэтнай гістарычна пэўнай супольнасці ... Асаблівае месца сярод лакальных культур займаюць этнічная і нацыянальная культуры, якія ствараюцца паасобнымі плямёнамі, народнасцямі, нацыямі”20) па адзнацы агульных культурных рыс. Калі не ствараць паняцце этнічнай супольнасці ў рамках этналогіі па адзнаках тэрыторыі і рыс культуры, то застаецца выдзяляць этнасы па адзнаках гістарычнай памяці (усведамлення агульнасці паходжання і гістарычнага лёсу) і наяўнасці этноніма. Акрамя вышэй пералічаных адзнак, паняцце этнічнай супольнасці, як і паняцце этнічнай групы, выдзяляецца і па адзнацы этнічных сувязяў. Але гэта не супярэчліва, паколькі пры стварэнні паняцця этнічных сувязяў ужо адштурхоўваюцца ад паняцця этнічнай супольнасці. Трактоўка этнічных супольнасцяў і груп як утварэнняў, якім уласцівы этнічныя сувязі, зыходзіць з разумення этнасу як тэрытарыяльнай адзінкі і суб’екта грамадскай дзейнасці.
Прадстаўнікі пэўнай этнічнай супольнасці (напрыклад, татары) адрозніваюць прадстаўнікоў іншых этнічных супольнасцяў (напрыклад, рускіх) не па месцы жыхарства, а па рысах культуры, псіхалагічнаму складу, антрапалагічнаму абліччу, этноніму і ўваходзяць пры
20 Кармнн A. С. Культурологня. С. 32.
гэтым у этнапалітычную супольнасць (пад назвай “расіяне”). Таму мы лічым, што тэрытарыяльная адзнака пры стварэнні паняццяў этнічных груп і супольнасцяў у этналогіі не асноўная (або нават неабавязковая).
Паводле П. Р. Рыбіцкага, належыць адрозніваць патэнцыяльны і актуалізаваны стан грамадскай сувязі ў адпаведнасці з крытэрыем прыпісвання першага стану вялікім грамадскім структурам, а другога — дробным і сярэднім. П. Р. Рыбіцкі (услед за ім і Р. Радзік) дапускае этнічную сувязь рознага характару: “Сувязь у малых грамадскіх структурах абапіраецца на непасрэдныя кантакты паміж людзьмі і пастаянна актуалізуецца ў кантактах і адносінах гэтага тыпу”. А з сувяззю, якая “аб’ядноўвае вялікія грамадскія структуры ... асацыіруецца абсяг агульных паняццяў, якія могуць у рознай ступені ўсведамлення ахопленымі ёю людзьмі”21. Але мы лічым тэарэтычную схему, якую абгрунтоўваюць польскія сацыёлагі, таксанамічна неаптымальнай; аптымальна трактаваць этнічныя сувязі як паняцце, выдзяляемае па адзнацы наяўнасці міжіндывідуальных (паводле нашай тэрміналогіі — “сацыяльных”) кантактаў, а этнічная свядомасць як паняцце, выдзяляемая па наяўнасці сукупнасці этнічных уяўленняў (па агульнасці звычаяў, гістарычнага лёсу і г. д.).
Навошта выдзяляць патэнцыяльны тып этнічнай сувязі, калі разам з апошнім атрыбутам этнасу і іншымі атрыбутамі (якія польскія сацыёлагі лічаць свядомасць і тоеснасць) дастатковым будзе вызначаць такі пазнавальны змест, як этнічная свядомасць? Навошта ўвогуле прыпісваць этнасу сацыятальныя кантакты, улічваючы тое, што этнас у межах этналогіі абгрунтоўваецца і трактуецца як супольнасць, выдзяляецца па агульчых рысах культуры? Р. Радзік так і характарызуе нацыю — “культурная супольнасць”, але пры гэтым прыпісвае нацыі грамадскія сувязі. Ён сцвярджае: “Мы лічым нацыяй супольнасць, якая характарызуецца максімальным грамадскім пашырэннем нацыянальнай сувязі, а таксама максімальнай ... інтэнсіўнасцю. Нацыянальная сувязь абапіраецца на нацыянальную свядомасць (і тоеснасць), якая знаходзіць свой выраз у нацыянальнай ідэалогіі” Тым самым нацыянальная сувязь (або этнічная сувязь нацый), г. зн. грамадская сувязь вялікіх супольнасцяў, фактычна зводзіцца ім, як і П. Р. Рыбіцкі.м, да нацыянальнай свядомасці, аднак тым не менш пакідаецца атрыбутам, самастойнай адзінкай нацыі, мабыць, прымаючы
21 Цыт. па арт.: Радзік Р. Ад этнічнага згуртавання да палітычнай супольнасці // БГА. Т. 5. Сш. 2 (9). Мн. Снежань 1998. С. 300-301.
пад ўвагу тое, што нацыі — тэрытарыяльныя супольнасці. Цалкам супярэчлівым будзе, адрозніваючы нацыянальную сувязь і нацыянальную свядомасць і абгрунтоўваючы грамадскую сувязь атрыбутам буйных этнічных супольнасцяў, сцвярджаць, што “кожная вялікая грамадская група з’яўляецца прыдуманай супольнасцю”22. Як жа яна прыдуманая, калі ёй прыпісваюцца рэальныя грамадскія сувязі?
Адвяргаючы мэтазгоднасць стварэння паняцця этнічнай супольнасці па адзнацы грамадскай сувязі, мы не характарызуем этнасы як структуры (г. зн. сувязі элементаў і форму арганізацыі сістэмы) зыходзячы з крытэрыя арганізаванасці сукупнасці індывідаў, кажучы спрошчана, няма арганізацыі — няма і структуры. Прынята лічыць, што “структура — неад’емны атрыбут усіх рэальна існуючых аб’ектаў і сістэм. У свеце няма і не можа быць цел без структуры...”23 Аднак этнічныя супольнасці не рэальныя матэрыяльныя, а ідэальныя грамадскія ўтварэнні. Пры стварэнні паняцця пра іх галоўнай адзнакай бяруць рысы культуры. Канкрэтныя этнасы як супольнасці, якія маюць этнічную свядомасць, — ідэальныя ўтварэнні грамадскай рэчаіснасці, а паняцце пра такія супольнасці ствараецца па адзнацы культурных рыс.
Пры аналізе этнічных утварэнняў выдзяляюцца не дэтэрмінісцкія сувязі (сувязі паміж класамі з’яў), а структурныя сувязі (упарадкаваныя сувязі паміж элементамі сістэмы). Паколькі этнас аптымальна трактаваць як супольнасць, выдзяляемую па агульных рысах культуры, у адрозненне ад сацыяльнавй групы, выдзяляемай па адзнацы ўзаемадзеяння элементаў сістэмы, то няма неабходнасці прыпісваць этнасам і сувязі паміж элементамі, разглядаючы іх як сістэмы. Паняцце этнічнай супольнасці аптымальна ствараць бездатычна да адзнакі сацыяльнай сувязі, паколькі індывіды, якія складаюць пэўны этнас, г. зн. пражываюць на пэўнай тэрыторыі, маюць пэўную этнічную свядомасць і агульныя рысы культуры, разам з тым складаюць розныя соцыумы і ажыццяўляюць узаемадзеянне паміж індывідамі, якія складаюць этнасы, праз соцыумы ці ў соцыумах. Такім чынам, мы лічым сацыятальныя сувязі (напрыклад, выкладчык — студэнт, вытворца — гандляр — спажывец) адзнакай выключна соцыумаў.
Пэўны род проціборства, які адбываецца ў адпаведнасці з прынцыпам этнічнай розніцы, вызначаецца як этнічны (і нацыянальны) канфлікт Але ў канкрэтных этнічных канфліктах непасрэдны ўдзел
22 Радзік Р. Ад этнічнага згуртавання... С. 315.
23 Фнлософскнй словарь. М. 1980. С. 355.
КНІГІ ОНЛАЙН
