Тэарэтычныя праблемы метадалогіі гісторыі, гістарыяграфіі, навуказнаўства і этналогіі
Юрый Несцяровіч
Выдавец: Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы
Памер: 162с.
Мінск 2004
3 пункту гледжання гнасеалогіі маецца розніца не толькі паміж рэчаіснасцю і прадметнасцю, паміж канкрэтнымі з’явамі як зместам прадметнасці і ведамі пра іх, але і паміж паняццямі рэчаіснасці і гра-
8 Садохнн А. П., Грушевнцкая Т. Г. Этнологня... С. 96, 99—100.
мадскай рэчаіснасці, таму спекулятыўным будзе, разважаючы пра грамадскую рэчаіснасць, сцвярджаць пра рэальныя дзеянні этнасаў, сацыяльных класаў і іншых утварэнняў. Паняцце рэчаіснасці ахоплівае зместам не толькі матэрыяльныя і духоўныя ўтварэнні і ўзаемадзеянні, але і грамадскія. Да грамадскіх утварэнняў адносіцца тая рэчаіснасць, што прыўносіцца да матэрыяльных і духоўных утварэнняў звыш іх у сферы грамадства.
Грамадская (не індывідуальная, але ўласцівая псіхіцы асобных індывідаў) свядомасць, у прыватнасці этнічная, палітычная, і грамадскія, у першую чаргу сацыяльныя (міжіндывідуальныя), адносіны выражаюцца праз знакі, прычым не толькі моўныя. “Знак — гэта пачуццёва ўспрымаемы аб’ект, які ўмоўна прадстаўляе абазначаемы ім прадмет”9, г. зн. што знак характарызуемы і як сродак выражэння грамадскіх адносін і свядомасці; матэрыяльнае ўтварэнне функцыяніруе як носьбіт пэўных значэнняў, а значэнні знакаў — гэта ўтварэнні ідэальныя. Такія грамадскія ўтварэнні, як пэўныя юрыдычныя законы і прававыя нормы, ажыццяўляюцца ў рэчаіснасці як пэўныя грамадскія адносіны і выражаюцца праз знакі, якія надзелены значэннямі, адпаведнымі такому ажыццяўленню.
У этналогіі выдзяляемы такія пазнавальныя зместы, як мікра-, суб-, макра-, суперэтнасы. Канкрэтныя этнасы праяўляюцца ў грамадскай рэчаіснасці як пэўная этнічнасць, а выражаюцца праз этнонімы (а таксама і палітонімы). Пры анталагічным падыходзе да ўстанаўлення рэферэнтаў рэферэнты падобных пазнавальных зместаў характарызуюцца з дапамогай паняццяў рэальных і ідэальных грамадскіх утварэнняў. Такая характарыстыка — першапачатковая апраксімацыя; прымальна ажыццяўляць і далейшую дыферэнцыяцыю паняцця грамадскай рэчаіснасці, напрыклад на патэнцыяльную — актуальную. Тады прымаемыя заканадаўчымі органамі пэўныя нарматыўныя акты дзяржаўнага характару трэба трактаваць як патэнцыяльную грамадскую рэчаіснасць, а іх розныя ажыццяўленні ў падзеях — як актуальную.
У рамках семантыкі выкарыстоўваецца, разам з лагічнымі, і пэўны анталагічны пункт гледжання пры ўстанаўленні рэферэнтаў імёнаў, які зыходзіць з пэўнай базіснай тэарэтычнай схемы лагіцысцкай арыентацыі. У лагіцысцкай традыцыі выдзяляемы тры базісныя семантычныя схемы: двухузроўневая схема Б. Расела (моўныя знакі — рэферэнты, дэнататы), трохузроўневая схема Г. Фрэге (знакі — сэнсы — рэферэнты), трохузроўневая лагіцысцкая (знакі — рэферэн-
9 Бартон В. Н. Логнка. Мн., 2001. С. 25.
ты, дэнататы — метафізічная рэальнасць)10. У схемах, якія прапаноўвалі Б. Расел і Г. Фрэге, анталагічны статус прадметаў выносіцца за межы семантычнага аналізу. Трохузроўневая лагіцысцкая схема (і іншыя семантычныя схемы, паводле якіх прадугледжваецца ўстанаўленне анталагічнага статуса прадметаў) узгадняецца з базіснай бінарнай анталагічна-гнасеалагічнай схемай: аб’ектыўная рэчаіснасць (матэрыя) — суб’ектыўная рэчаіснасць (свядомасць). Такую схему абгрунтоўваў у свой час яшчэ Р. Дэкарт, сёння яна безнадзейна ўстарэла. У такой схеме змешаны анталагічныя і гнасеалагічныя паняцці. Такая схема неаднаразова пераадольвалася ў гісторыі філасофіі (Л. Вітгенштэйн абгрунтоўваў схему: факты — падзеі — мова). Тым не менш у найноўшых (паслядэкартавых) анталагічных пабудовах паняцце рэчаіснасці не дыферэнцыравана аптымальна, у іх разам з матэрыяльным тыпам рэчаіснасці не выдзяляемы і грамадскі тып яе (разам з тым у навуковай літаратуры шырока распаўсюджаны тэрміны “фізічная, гістарычная, сацыяльная і т. п. рэальнасць”, якія абазначаюць спекулятыўныя, псеўдаанталагічныя паняцці).
Пры выкарыстанні семантычнага пункту гледжання на рэферэнт імёнаў і паняццяў нівеліруецца розніца паміж канструктамі і рэпрэзентантамі. Рэдукцыя паняццяў і іншых пазнавальных зместаў да імёнаў канцэптуальна нівеліруе і элімінуе адрозненне моўнай формы пазнавальных зместаў ад аб’ектаў пазнання як прадметаў мыслення. Семантычнае ўстанаўленне рэферэнта мае ў сваёй аснове перш за ўсё лагічны падыход да яго ўстанаўлення. Возьмем імя (эпістэмалагічна — тэрмін) “маса”, утворанае і выкарыстоўваемае ў рамках фізікі. Логікасемантычна характарызуючы, “маса” — абстрактнае імя. Рэферэнт яго і паняцця інертнай масы сістэмы як сэнса апісальнага імя “мера інертнасці цел” — гэта клас прадметаў, якія маюць масу, у тым ліку і масу спакою; змест гэтага імя — пэўная ўласцівасць. Імя “беларус”, характарызуючы логіка-семантычна, — канкрэтнае імя. Рэферэнт яго і паняцця беларуса, сэнса апісальнага імя “прадстаўнік сукупнасці індывідаў, якія называюць сябе беларусамі, усведамляе агульнасць свайго паходжання...” і г. д. — і клас падобных выдзяляемых па пэўных адзнаках індывідаў; і асобны прадстаўнік этнічнай або этнапалітычнай супольнасці, характарызуемы як дэсігнат такога імя. Рэферэнт імя “беларусы” складае адзін прадмет — пэўную сукупнасць індывідаў, разам з тым гэтае імя можа ўказваць на розныя пазамоўныя аб’екты —
10 Кюнг Г. Мнр как ноэма н мнр как референт // Аналнтнческая фнлософня.
Тексты н развнтне. М., 1998.
насельніцтва Рэспублікі Беларусь, частку прадстаўнікоў дзяржавы з такой назвай, пэўную нацыю, жыхароў або этнічную групу, якая існавала ва ўсходнім рэгіёне зямель Беларусі ў XVII—XIX стст., і нават этнас, які фарміраваўся пачынаючы з XIII ст., а саманазву атрымаў напрыканцы XIX ст. [такое ўказванне (дэнатацыя) залежыць і ад разгалінавання этналагічнай тэарэтычнай схемы]. Між тым характарызуючы гнасеалагічна, маса як мера інертнасці цел — такі пазнавальны змест, які з’яўляецца канструктам, але ўжываецца для вывучэння і характарыстыкі з’яў у прадметнай галіне фізікі.
Канструктамі з’яўляюцца не толькі паняцці, але і такія пазнавальныя зместы, як канкрэтныя суперэтнасы (напрыклад, славяне, германцы), эпістэмалагічна — ідэальныя аб’екты археалогіі, этналогіі, лінгвістыкі. Такія пазнавальныя зместы, як канкрэтныя этнасы (напрыклад, беларусы, амерыканцы), не канструкты, але з гэтага не вынікае, што ім адпавядаюйь менавіта рэальныя грамадскія ўтварэнні. “Амерыканцы” — гэта агульнапрынятая назва жыхароў краіны з назвай “ЗША” і пэўнай сукупнасні індывідаў, якая ў рамках этналогіі і паліталогіі тыпалагізуема як нацыя. Амерыканская нацыя як пазнавальны змест — ідэальны аб’ект, выдзяляемы па шэрагу адзнак; мы ўстанаўліваем яго рэферэнтам, ставім яму ў адпаведнасць наяўную ў рэчаіснасці сукупнасць індывідаў, але такая сукупнасць, у адрозненне, напрыклад, ад такой сукупнасці індывідаў, як вайсковы кантынгент, які прымаў ўдзел ў вайне супраць Ірака вясною — летам 2003 г., не ажыццяўляе рэальныя дзеянні. Такому пазнавальнаму зместу (і іншым падобным прадметам), як амерыканская нацыя, адпавядае пэўная супольнасць індывідаў, якая праяўляецца ў рэчаіснасці як пэўная этнічнасць, г. зн„ трактуючы анталагічна, яму адпавядае ідэальная рэчаіснасць. У рамках штодзённага пазнання мы не сумняваемся ў рэальнасці рэферэнтаў пазнавальных зместаў, накшталт такога зместу, як амерыканцы, аднак штодзённае пазнанне не мае сваёй састаўной часткай крытычны аналіз тэрмінаў, паняццяў, моўных выразаў і г. д.
Такім чынам, мы лічым семантычную трактоўку рэферэнтаў як рэферэнтаў імёнаў анталагічна непрыдатнай працэдурай. Паводле такой трактоўкі рэферэнты імёнаў “беларусы”, “ліцвіны”, “амерыканцы” і г. д. трактуюцца як класы (мноствы) рэальных або пачуццёва ўспрымаемых, назіраемых прадметаў. Між тым калі ставіцца да рэферэнтаў адпаведных пазнавальных зместаў як да з’явы грамадскай, а не матэрыяльнай, то іх належыць характарызаваць анталагічна як ідэальную рэчаіснасць, вызначаць патэнцыяльнымі, а не актуальнымі ўтва-
рэннямі. Рэферэнты канкрэтных імёнаў, паняццяў канкрэтных індывідаў — рэальныя матэрыяльна-духоўныя ўтварэнні. Паводле семантычнай трактоўкі рэферэнт імёнаў “славяне”, “германцы” і г. д. таксама клас пэўных рэальных прадметаў, а між тым ён або канкрэтная супольнасць, якая праяўляе сабе не ў дзеянні, а ў пэўнай грамадскай свядомасці, парасткі фарміравання якой акрэсліваюцца не раней XIX ст., або, увогуле, толькі, вызначаючы эпістэмалагічна, ідэальны аб’ект ці канструкт, які патрэбны ў межах археалогіі, этналогіі, ліні'вістыкі, карысны ў іх межах для апісання даследуемых з’яў і атрымання ведаў пра іх.
Патлумачым розніцу паміж логіка-семантычнай і анталагічнай трактоўкай рэферэнта паняццяў яшчэ некалькі інакш. Паняццям, напрыклад, масы цела, этнічнасці як сукупнасці адметных рыс этнасу, заканамернасці як сукупнасці законаў — ведаў пра ўстойлівыя сувязі з’яў, а таксама іх моўным абазначэнням не адпавядае пэўная рэальная рэчаіснасць у адрозненне ад такіх пазнавальных зместаў і іх абазначэнняў, як, напрыклад, Сонца, рэцэптарны слухавы аналізатар, вада.
Аптымальным крытэрыем аднясення да рэчаісных утварэнняў рэферэнтаў пазнавальных зместаў лічым іх канкрэтнаснь [анталагічна фармулюецца, пачынаючы яшчэ з Арыстоцеля (з пэўнай карэкціроўкай яго палажэнняў), што рэчаіснымі вызначаемы выключна канкрэтныя ўтварэнні]. Пункт гледжання на канкрэтнасць аб’ектаў пазнання залежыць ад узятых крытэрыяў аднясення да яго. Логікі не могуць выпрацаваць аптымальны крытэрый канкрэтнасці паняццяў. Некаторыя з іх разумеюць пад элементамі канкрэтных паняццяў некаторыя канкрэтныя прадметы, але не іх характарыстыкі; другія — разумеюць пад канкрэтнымі паняццямі “...паняцці, элементы аб’ёма якіх — канкрэтныя аб’екты. Гэта такія паняцці, якія складаюць сэнс выразаў “чалавек”, “сацыялістычная рэвалюцыя”11. Пры анталагічным падыходзе да вырашэння праблемы канкрэтнасці паняццяў, які мы абгрунтоўваем, лічыцца, што тым пазнавальным зместам, якія вызначаемьі як рэпрэзентанты, адпавядаюць канкрэтныя ўтварэнні. Крыіэрыем размежавання рэальнай і ідэальнай грамадскай рэчаіснасці бяром непасрэднасць узаемадзеяння індывідаў, непасрэдны ўдзел індывідаў у падзеях.
Крытэрыем размежавання канкрэтных і абстрактных імёнаў у логіцы часам бяруць прыроду абазначаемых прадметаў. Лагічна вызначаемыя як канкрэтныя — імёны, якія абазначаюць паасобныя прадметы або іх класы; як абстрактныя — імёны, якія абазначаюць улас-
КНІГІ ОНЛАЙН
