Тэарэтычныя праблемы метадалогіі гісторыі, гістарыяграфіі, навуказнаўства і этналогіі
Юрый Несцяровіч
Выдавец: Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы
Памер: 162с.
Мінск 2004
He абавязкова абазначаць адным і тым жа тэрмінам “сацыяльны інстытут” і паняцце комплексу стандартаў грамадскіх паводзін, і паняцце сукупнасці грамадскіх устаноў. У навуковай літаратуры (у “Слоўніку сацыялагічных тэрмінаў”, якія прапануе У. Маруцік) аднастайнае вызначэнне паняцця сацыяльнага інстутута як усталяванага і ўжываемага ўзору паводзін, у адпаведнасці з якім сям’я трактуецца як сацыяльная супольнасць, а не як сацыяльны інстытут27. Пазбягае шматстайнага паняцця сацыяльнага інстытута і К. А. Карасцялёва: “Сацыяльны інстытут — адносна ўстойлівая форма арганізацыі сацыяльнага жыцця, якая забяспечвае ўстойлівыя сувязі і адносіны ў
25 Кравченко A. Н. Основы соцнологнл... С. 76.
26 Соцнальная фнлософня н соцнологня. С. 103, 112—113, 117.
27 Суінджвуд Элан. Сціслая гісторыя сацыялагічнай думкі. Мн., 1999. С. 322,
рамках грамадства. Сацыяльныя інстытуты належыць адрозніваць ад канкрэтных арганізацый і сацыяльных груп”28.
В. С. Барулін дае невыразную дэфініцыю паняцця сацыяльнай супольнасці, зыходзячы са спекулятыўных установак дыямата, таксанамічна зводзячы супольнасці да сувязяў індывідаў “Сацыяльная супольнасць — якасна цэласнае ўтварэнне, якое аб’ектыўна складаецца ў грамадстве і ўключае ўстойлівыя сувязі людзей..,”29 Выразна фармулюе дэфініцыю сацыяльнай супольнасці і Д. М. Булынка: “Сацыяльная супольнасць — сукупнасць людзей, выдзяляемых па крытэрыю тэрытарыяльных і культурных параметраў і аб’яднаных устойлівымі сувязямі і адносінамі. Нейкая колькасць людзей (чаму не сукупнасць? — Ю. Н.) становіцца сацыяльнай супольнасцю ... таму што іх сувязь набывае характар узаемаўплыву і ўзаемавызначэння (узаемадзеяння)”. Зыходзячы з такой дэфініцыі, нельга разглядаць этнічныя супольнасці як сацыяльныя. Тым не менш аўтар дэфініцыі непаслядоўна выдзяляе відамі сацыяльных супольнасцяў сацыяльныя групы, класы, нацыі, што ўжо супярэчліва, у прыватнасці. таму, што сацыяльныя класы не выдзяляюцца па тэрытарыяльных і соцыёкультурных адзнаках.
A. I. Краўчанка, выкладаючы асновы сацыялогіі і разглядаючы грамадства як сацыяльную сістэму, выдзяляе базісным паняццем паняцце сацыяльнага інстытута (якое, паводле яго канцэптуальнай мадэлі, шматслойнае: сацыяльныя інстытуты ўяўляюць “...рэальную сукупнасць людзей, якія працуюць у дадзенай сферы, а таксама, сістэму канкрэтных законаў, упраўленчых рашэнняў і практычных мерапрыемстваў”, яшчэ яны і “гіганцкая сацыяльная сістэма, якая ахоплівае сукупнасць статусаў і роляў, сацыяльных норм, сацыяльных арганізацый”). Рэальныя сацыяльныя групы ён падзяляе на стратыфікацыйныя, этнічныя і тэрытарыяльныя. Акрамя іх, A. I. Краўчанка выдзяляе такія адзінкі сацыяльных сістэм, як агрэгаты, сацыяльныя арганізацыі, і зноў жа сацыяльныя супольнасці. Сацыёлаг тлумачыць, што “ён (тэрмін «сацыяльная супольнасць») ужываецца ў двух значэннях ... У шырокім сэнсе ён выступае сінонімам сацыяльнай групы ўвогуле. У вузкім сэнсе сацыяльнымі супольнасцямі называюць толькі тэрытарыяльныя групы” Пры такім выкладанні атрымліваецца, што сацыяльныя групы, якія не з’яўляюцца тэрытарыяльнымі, г. зн. стратыфікацыйныя і этнічныя, не адносяцца да
28 Коростелева Е. А. Новейшнй фнлософскнй словарь. С. 661.
29 Барулнн В. С. Соцнальная фчлософня. 2-е нзд. М., 2002. С. 86.
этнічных супольнасцяў пры зыходжанні з вузкага паняцця соцыуму. Разам з тым нацыя вызначаецца ім як “неабмежаваная тэрытарыяльнымі рамкамі палітычная групоўка”30, г. зн. ужо не толькі не як тэрытарыяльная група і не як сацыяльная супольнасць, а як супольнасць палітычная. Зразумела, што такое выкладанне не зусім паслядоўнае.
У працах па агульнай сацыялогіі і сацыяльнай філасофіі анталагічны аналіз або павярхоўны, або зусім адсутнічае. Так, A. С. Кармін і Г. Г. Бярнацкі ў падручніку “Фнлософня” выдзяляюць наступныя часткі, з якіх складаецца грамадства: сацыяльныя структуры, якія дзеляцца на сацыяльныя групы, супольнасці і арганізацыі, прычым атаясамліваючы часта такія адзінкі. Яны зыходзяць з сацыялагічнага падыходу, пры якім “належыць адрозніваць абстрактныя і рэальныя групы людзей”31. Аднак пры такім адрозненні анталагічныя і гнасеалагічныя аспекты праблемы імі не раздзяляюцца.
У працах па сацыялогіі падзел сацыяльных груп на рэальныя і намінальныя праводзіцца без уліку вызначэння анталагічнага статуса ствараемых пазнавальных зместаў. На самой справе пол звычайна значыцца ў пераліку рэальных сацыяльных груп першым. Пол — біялагічная адзінка, матэрыяльная ўласцівасць (або структура), адзнака, характэрная для жывых істот. У грамадскай рэчаіснасці гэта ўласцівасць трансфармуецца, прадстаючы як пэўныя свядомасць і роля. Нягледзячы на тое што ў сацыялогіі мужчыны і жанчыны разглядаюцца як рэальныя сацыяльныя групы, з пункту гледжання анталагічна арыентаванай сацыяльнай філасофіі іх памылкова вызначаць суб’ектамі грамадскай дзейнасці ў адрозненне ад канкрэтных соцыумаў (напрыклад, такіх, як канкрэтныя мужчынскія клубы і фемінісцкія арганізацыі).
14. ЭТНІЧНЫЯ I ЭТНАПАЛІТЫЧНЫЯ СУПОЛЬНАСЦІ
Трактоўка паняцця этнасу задаецца ў тэорыі этнасу (а не ў сацыялагічных тэорыях), перш за ўсё ў прынятай у ёй тэарэтычнай схеме. Пры пабудове тэорыі этнасу прапануецца разгледзець наступную базісную схему. У залежнасці ад тэрытарыяльнай адзнакі этнасы
30 Кравченко A. М. Основы... С. 58, 76 — 80.
31 Кармнн A. С., Бернацкнй Г. Г. Фнлософня. С. 224.
(г. зн. сукупнасці індывідаў, якія звязаны этнічнай ідэнтыфікацыяй) падзяляюцца на этнічныя групы і супольнасці. Субэтнасы і суперэтнасы з’яўляюцца этнічнымі групамі, паколькі адзіная тэрыторыя не з’яўляецца іх адзнакай. У залежнасці ад характару ўзнікнення прымальна выдзеліць два тыпы такіх супольнасцяў: этнічны і этнапалітычны. Першае паняцце мае падкласамі паняцці народнасці і нацыянальнасці як гістарычных тыпаў этнічнай супольнасці; другое — паняцці народа і нацыі. Этналагічнае паняцце нацыі як тыпу этнасупольнасці мае аднолькавы аб’ём з паліталагічным паняццем нацыі.
Паміж гэтымі гістарычнымі тыпамі ёсць паралельная адпаведнасць. Напрыклад, у XVI—XVIII стст. існавала народнасць пад назвай “беларусы” і народ пад назвай “ліцвіны”; у XX ст. існуе нацыянальнасць пад назвай “палешукі” і нацыя пад назвай “беларусы”. Да ўзнікнення дзяржаўнасці (асноўнай формы арганізацыі грамадства, якая прыходзіць на змену радавому ладу) соцыумы, характарызуемыя як этнічныя супольнасці, г. зн. першапачатковы гістарычны тып іх, — плямёны, якія яшчэ непадзяліліся на этнічныя і этнасацыяльныя.
He прымаючы агульнапрынятую сярод савецкіх і выкарыстоўваемую шэрагам постсавецкіх вучоных тыпалогію этнасу (плямёны — народнасці — нацыі), мы надаем паняццям нацыі, нацыянальнасці, народнасці і народа новы змест. Пры фармулёўцы “нацыянальнасць — тэрмін для абазначэння прыналежнасці чалавека або групы людзей да пэўнай этнічнай супольнасці”1 не бачна, чым нацыянальнасць адрозніваецца ад этнічнасці. Акрамя таго, яна, на наш погляд, не вельмі ўдалая з пункту гледжання логікі, паколькі тэрміны — гэта моўнае выражэнне паняццяў, а абазначаюць пэўныя рэальныя з’явы і ўтварэнні (працэсы, рэчы, супольнасці і г. д.), дадзеныя або не дадзеныя пачуццёва, а таксама ідэальныя аб’екты ў межах семантыкі (дысцыпліны, у якой вывучаюцца адносіны моўных знакаў да абазначаемага) імёнамі, але не тэрмінамі (тэрмін не выдзяляецца як семантычная катэгорыя). Прыналежнасць да канкрэтных этнасаў перадаюць пэўныя этнонімы (напрыклад, “беларус”, “курд”).
У адпаведнасці з прапаноўваемай тэарэтычнай схемай тэрмінам “нацыянальнасць” абазначаецца супольнасць, прадстаўнікі якой усведамляюць агульнасць свайго гістарычнага паходжання і лёсу і якая выдзяляецца па агульных рысах культуры і асаблівасцях псіхалагічнага складу (у першую чаргу паволле стэрэатыпа паводзін), a нацыя трактуецца як этнапалітычная супольнасць, прадстаўнікі якой
1 Садохнн А. П., Грушевнцкая Т. Г. Этнологвя... С. 292.
усведамляюць сваю прыналежнасць да пэўнай краіны, дзяржавы. Індывіды, якія складаюць пэўную нацыю, могуць уваходзіць і ў склад іншых супольнасцяў, у тым ліку і нацыянальнасцяў. У адпаведнасці з дадзенай схемай належыць выдзяляць розныя ідэнтыфікацыі, уласцівыя этнасам, — этнічную і этнапалітычную свядомасці. У тых выпадках, калі прадстаўнікі этнасу ўдзельнічаюць у барацьбе за ўладу, маюць адносіны да дзейнасці па кіраванні дзяржавай, трэба казаць ужо пра палітычную дзейнасць, але не этнасу, а часткі яго. Паводле дадзенай схемы не выключаецца чатырохслойная этнічная самасвядомасць індывідаў: напрыклад, дапускаецца, што некаторыя людзі могуць усведамлянь сябе данскімі казакамі (субэтнічная самасвядомасць), рускімі (этнічная), расіянамі (этнапалітычная) і славянамі (суперэтнічная) і ўжываць адпаведна тры этнонімы і палітонім.
Прытрымліванне дадзенай схемы пры апісанні этнічных з’яў дазваляе, на нашую думку, дакладна абагульняць факты, звязаныя са з’явамі неаднаслойнай этнічнай ідэнтыфіканыі. Напрыклад, у Рэчы Паспалітай адны і тыя ж жыхары беларускіх зямель усведамлялі сябе і ліцвінамі, і прадстаўнікамі польскай дзяржавы. Аналізуючы гэты факт, Р. Радзік кажа пра “шматузроўневасць, іерархію ў самавызначэнні тагачасных эліт”2. Сёння некаторыя жыхары Беластоцкага ваяводства, тыя, якія складаюць этнічную групу з назвай “палякі беларускага паходжання”, у адрозненне ад груп, якім даюцца этналагічныя назвы “польскія беларусы” і “беларусы Польшчы”, “падкрэсліваюць сваю «беларускасць», але адначасова выказваюцца за моцныя сувязі з Польшчай і яе культурай”3, г. зн. маюць не толькі этнічную, але і этнапалітычную свядомасць.
Зыходзячьі з такой схемы, належыць лічыць, што ў 20—ЗО-я гады XX ст. існавала нацыянальнасць, якая карысталася назвай “беларусы” і адпавядала двум нацыям — польскай і савецкай, што ў 40—80-я гады XX ст. мелася этнічная супольнасць (нацыянальнасць), якая карысталася этнонімам “немцы”, а індывіды, якія яе ўтваралі, адносіліся разам з тым да такіх утварэнняў, як заходнеі ўсходнегерманскія нацыі. Безумоўна, беларусаў у сярэдзіне XX ст. і немцаў з канца 40-х і да канца 80-х гадоў XX ст. нельга разглядаць як сацыяльна-эканамічную
2 Радзік Р. Беларусы... С. 38.
3 Рагачевнч Н. В. Тнпологня форм самоопределення жктелей Белостокского воеводства // Прнорнтеты янтеллектуальной эллты в развнтнл мнровой цнвялнзацнн. Матерналы Междунар. науч.-теор. конф., ноябрь 2002 г. Мн„ 2002. С. 318.
КНІГІ ОНЛАЙН
