Тэарэтычныя праблемы метадалогіі гісторыі, гістарыяграфіі, навуказнаўства і этналогіі
Юрый Несцяровіч
Выдавец: Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы
Памер: 162с.
Мінск 2004
цэласнасць, як гэта належыць рабіць, зыходзячы з агульнапрынятай дэфініцыі нацыі.
Возьмем, напрыклад, да разгляду супольнасць, якая мае этнонім “палешукі”. Айчынны этнолаг В. А. Кахновіч канстатуе, што “вылучаецца 4 асноўныя пазіцыі ў дачыненні вызначэння берасцейскапінскіх палешукоў: 1) беларуская; 2) украінская; 3) самабытная (незалежная); 4) руская (племянная)”, і робіць выснову, што “падаюцца магчымымі толькі 2 асноўныя пазіцыі ў вызначэнні этнічнай прыналежнасці палешукоў: ці то ўкраінцы, ці то беларусы”. Дарэчы, асноўным чыннікам у фарміраванні этнасаў і нацый ён лічыць некалькі нечакана — палітычны: “...галоўным чыннікам для яе (этнасу як сістэмы. — Ю. Н.) з’яўляюцца палітычныя інтарэсы, барацьба, вынікі. I нацыя ў такім выпадку — прадукт палітычнай зацікаўленасці”4. Пры зыходжанні са схемы этнічныя — этнапалітычныя супольнасці неабходнасць у вызначэнні этнічнага статуса палешукоў знікае. У такім выпадку яны разі лядаюцца як канкрэтная нацыянальнасць, што праяўляецца ва ўсведамленні агульнасці гістарычнага лёсу, адметнасці рыс этнічнай культуры і псіхалагічнага складу; у выкарыстанні этноніму; разам з тым яны з’яўляюцца прадстаўнікамі пэўнай нацыі, што праяўляецца ва ўсведамленні прыналежнасці да пэўнай дзяржаўнай тэрыторыі (г. зн. краіны з назвай “Беларусь”), а таксама, мабыць, і да нацыянальнай (г. зн. беларускай) культуры.
Л. М. Гумілёў характарызаваў аб’ект даследавання, які ён абазначаў як “этнас”, як з’яву не сацыяльную або біясацыяльную, а як геаграфічную ці, дакладней, біясферную5. У яго канцэпцыі этнагенезу не пераадолены канчаткова спекулятыўныя гістарыясофскія ўстаноўкі, у адпаведнасці з якімі грамадскія ўтварэнні трактуюцца як арганізмы, дзе адбываюцца метамарфозы, што праходзяць розныя фазы развіцця (устаноўкі, што зыходзяць з канцэпцый прадстаўнікоў “філасофіі жышія” А. Бергсона, О. Шпенглера і інш.). Калі трактаваць этнас як супольнасць, прадстаўнікі якой усведамляюць сваё культурна-гістарычнае адрозненне ад іншых супольнасцяў, то зразумела, што тады геаграфічныя ўмовы выдзяляемы толькі як апасродкаваны фактар фарміравання этнасаў, і то больш у старажытныя часы. Вучэнне этнагенезу Л. М. Гумілёва, нягледзячы на наяўныя ў ім спекулятыўныя ўстаноўкі, прымальна ацэньваць паводле яго змес-
4 Кахновнч В. А. Спроба этнічнага самавызначэння палеілука// Прнормтеты. . С. 296.
5 Гумнлев Л. Н. Конец н вновь начало. М., 2001. С. 29.
ту як пазітыўную спекуляцыю, ці як эўрыстыку на шляху пабудовы канцэпцый у межах этналогіі і этнасфералогіі.
Адзначым, што спекулятыўныя паняцці этнасу ў працах, якія выходзяць з паметкай “навуковае выданне”, сустракаюцца і сёння. Так, I. Л. Коган у сваёй працы “Этнопснхологнческне основання культурогенеза” (Мн., 2001) выкладае зусім дзівосную гіпотэзу абумоўленасці культурнай дзейнасці чалавека неўсвядомленай цягай жывых істот да ідэальнага і, шырока выкарыстоўваючы для тлумачэння культурных з’яў паняцці фізікі, кібернетыкі і псіхааналізу (сінтэзуючы пры гэтым фрэйдызм з разнавіднасцю платанізму), абгрунтоўвае погляд на этнас як на псіхафізічнае і прыродна-сацыяльнае адзінства, як на вышэйшую ступень напружання купіда, інакш — цягі да ідэальнага (“купіда — гэта энергія неўсвядомленага або ўсвядомленага руху да відавых, радавых або ўсеагульных мэт”6). Зразумела, што выказванні пра такую цягу, як і пра лібіда, якія абгрунтоўвае 3. Фрэйд, немагчыма верыфікаваць. Але калі ў пачатку XX ст. (у той час, калі 3. Фрэйд абгрунтаваў паняційны апарат псіхааналізу) спекулятыўныя гіпотэзы ў даследаваннях належыць ацэньваць як эўрыстычны сродак пабудовы навуковых тэорый, то сёння, з вышыні назапашаных ведаў, у тым ліку ведаў гнасеалогіі і метадалогіі навуковага пазнання, відавочна, што такія гіпотэзы ў рамках навуковых дысцыплін безвыніковыя. Канстытуіраванне “схаваных якасцяў” (да іх прымальна аднесці і абгрунтаванае I. Л. Коганам купіда) было характэрна ў прыродазнаўчых даследаваннях да часу так званай другой навуковай рэвалюцыі і было пераважна зжыта да часоў трэцяй навуковай рэвалюцыі ў прыродазнаўстве, г. зн. яшчэ ў XVIII ст.
Л. М. Гумілёў, абвяргаючы палажэнне пра сацыяльную сутнасць этнасаў, прыводзіў прыхільнікам сацыяльнай сутнасці этнасаў такі аргумент: “Калі мы ўжываем слова “сацыяльны” ў нашым, марксісцкім, сэнсе, мы павінны разумець пад гэтым форму калектыўнага быцця, звязаную з вытворчасцю, — “грамадства”7, г. зн. што ён ужываў слова “сацыяльнае”, як і слова “грамадскае”, для абазначэння паняцця калектыўнай жыццядзейнасці індывідаў, аддзяляючы ад такой дзейнасці калектыўныя дзеянні насякомых. Падобнай шырокай трактоўкі сацыёлагі прытрымліваюцца і сёння8. На наш погляд, карэ-
6 Коган Н. Л. Этнопснхологнческне основання культурогенеза. С. 70.
7 Гумнлев Л. Н. Конец... С. 24.
8 Яковлев A. М. Соцнальная структура обшества. Учебннк для студентов вузов, обучаюшвхся по спецнальностн “юрнспруденцня” М., 2003.
ляцыйна аптымальным (адносна іншых базісных паняццяў грамадазнаўства) будзе трактаваць паняцце сацыяльнага вузка — як плоскасць міжіндывідуальных адносін узаемадзейнічаючых соцыумаў (і як вынік такіх узаемадзеянняў — становішча індывідаў у грамадстве), што дазваляе разважаць пра сацыяльныя адносіны ў розных сферах грамадства (армія, сям’я і г. д.).
Л. М. Гумілёў зыходзіў з устаноўкі, паводле якой этнасы — рэальныя ўтварэнні, якія з’яўляюцца асноўнымі суб’ектамі сусветнагістарычнага працэсу. Падобныя ўстаноўкі і сёння сустракаюцца ў творах значнай часткі даследчыкаў, якія закранаюць праблемы, звязаныя з этнасамі. Але памылкова трактаваць этнасы як суб’екты сусветнай гісторыі, паколькі анталагічны аналіз паказвае (гл. п. 15), што нельга ўстанавіць рэферэнтам канкрэтнага этнасу рэальнае ўтварэнне. У межах этналогіі сёння канчаткова не знята гістарыясофскае паняцце этнасу як утварэння, якое існуе працяглы гістарычны час і з’яўляецца суб’ектам грамадскай дзейнасці. Прыўнясенне гістарыясофскай устаноўкі мы бачым у тым, што пэўны этнас спачатку ствараецца як народнасць, а пасля існуе як нацыя. Слова “этнас” мы ўжываем у этналогіі як агульны тэрмін для абазначэння шэрагу паняццяў, але з гэтага не вынікае, што пераемныя паміж сабой этнічныя супольнасці належыць лічыць адным і тым жа этнасам. I хоць гістарыясофскі нагружанае паняцце этнасу не перашкаджае паспяхова праводзіць эмпірычныя даследаванні этнічных з’яў, з яго нельга зыходзіць пры пабудове тэорыі этнасу. Тое, што ў этнагістарычным даследаванні абапіраюцца на спекулятыўныя ўстаноўкі, азначае толькі, што яго канцэптуальныя вынікі метадалагічна дэфарміраваны.
Этналагічная і гістарыясофская трактоўкі этнасу адрозніваюцца. Гістарыясофская трактоўка яго адпавядае абгрунтаванню этнасу ў якасці суб’ектаў сусветнай гісторыі. Акрамя сацыялагічнай, паліталагічнай і этналагічнай трактоўкі нацыі, магчыма і гістарыясофская трактоўка яе. Менавіта, такую трактоўку прапанаваў К. Маркс, для якога нацыі — гэта супольнасці, якія гістарычна развіваюцца і абумоўлены эканамічнымі і палітычнымі чыннікамі, форма пэўнага этапу развіцця чалавецтва.
Правядзенне адрознення паміж паняццямі нацыі і нацыянальнасці мы знаходзім яшчэ ў О. Бауэра ў яго працы “Нацыянальнае пытанне і сацыял-дэмакратыя”, якая мае палітычную накіраванасць. У ёй нацыі трактуюцца як палітычныя ўтварэнні, выдзяляемыя па тэрытарыяльнай адзнацы, а нацыянальнасці — як культурныя ўтва-
рэнні без такой адзнакі. У існуючых распрацоўках тэорыі этнасу, на наш погляд, акрамя тэрміналагічнай неўдасканаласці (напрыклад, “...слова «нацыянальнасць» неадназначнае, а галоўнае, яно абмежаванае пры ўжыванні яго да розных грамадска-эканамічных фармацый”9), маецца канцэптуальная недапрацаванасць. Мы маем на ўвазе не правядзенне адрознення паміж супольнасцямі, прадстаўнікі якіх усведамляюць адзінства свайго паходжання, і супольнасцямі, прадстаўнікі якіх усведамляюць сваё дачыненне да пэўнай дзяржавы, краіны. Апошняя свядомасць не з’яўляецца этнічнай, разам з тым яе непрымальна характарызаваць як палітычную.
Факт наяўнасці ў адных сукупнасцяў індывідаў свядомасці адметнасці свайго гістарычнага паходжання, рыс культуры (і рыс псіхалагічнага складу) і ідэнтыфікацыі з супольнасцю, якую ўтварае такая сукупнасць, і факт наяўнасці ў іншых сукупнасцяў індывідаў свядомасці сваёй прыналежнасці да пэўнай дзяржавы, краіны (якія мы канцэптуальна абгрунтоўваем праз выдзяленне паняццяў этнічнай і этнапалітычнай супольнасці) устанаўліваюць многія этнолагі. Так, В. А. Цішкоў, з аднаго боку, указвае, што “ва ўсім свеце паняцце нацыянальнасці раўназначна грамадзянству...”, а з другога — цытуе тое месца Еўрапейскай канвенцыі па грамадзянству, дзе сказана: “грамадзянства азначае прававую сувязь паміж паасобнай асобай і дзяржавай і не ўказвае на этнічнае паходжанне гэтай асобы”, г. зн., што паводле канвенцыі паняцце нацыянальнасці нераўназначна паняццю грамадзянства. Нягледзячы на супярэчлівасць дадзенага выкладання, В. А. Цішкоў выказвае слушную думку, што “ўсведамленне чалавекам прыналежнасці да аднаго або некалькіх народаў і культур носіць асабісты і зменлівы характар. Важней для чалавека — гэта самавызначэнне па прыналежнасці да дзяржавы...”10
Пункт гледжання на неабходнасць адрознівання этнічных і этнасацыяльных супольнасцяў абгрунтоўваюць, хоць не зусім несупярэчліва і непаслядоўна, A. С. Кармін і Г. Г. Бярнацкі, якія сцвярджаюць, што “гістарычны падыход прыводзіць да неабходнасці выдзеліць ... два розныя значэнні, якія набывае паняцце “этнас” у розных кантэкстах: па-першае, этнас як этнагенетычная супольнасць (яе часам называюць проста этнічнай); па-другое, этнас як этнасацыяльная супольнасць. Этнагенетычная супольнасць — гэта сацыяльная група, членаў якой аб’ядноўвае свядомасць генетычнай сувязі з іншымі прадстаўні-
9 йсторнческая наука. Вопросы методологнн. М., 1986. С. 254.
10 Тншков В. А. Этнологмя н полнтнка. М., 2001. С. 93—94.
камі гэтай групы (этнічная свядомасць)”. Этнічную самасвядомасць яны выдзяляюць адзінай адзнакай этнічнай супольнасці. A. С. Кармін і Г. Г. Бярнацкі тлумачаць, што “гістарычныя ўмовы, у якіх існуюць этнасы, ствараюць рознага роду сацыяльныя сувязі, якія аб’ядноўваюць людзей не па этнічных адзнаках ... У выніку над этнагенетычнымі супольнасцямі надстройваюцца этнасацыяльныя супольнасці ... Этнасацыяльнай супольнасцю называецца супольнасць, абумоўленая адзінствам не толькі ўласна этнічных, але і сацыяльна-эканамічных адзнак”. Але этнічная супольнасць у іх трактоўцы — гэта не грамадскае ўтварэнне, сутнасць якога заключаецца ў грамадскай свядомасці і праяўляецца праз этнічнасць, а рэальная сацыяльная група, г. зн. група, члены якой знаходзяцца ва ўзаемадзеянні і тым самым маюць сацыяльныя сувязі (палітычныя, гаспадарчыя і іншыя). У адпаведнасці з такой трактоўкай памылкова сцвярджаць, як яны робяць, што сацыяльная сувязь маецца толькі ў этнасацыяльных супольнасцяў. Адзначым, што элементы “лагічнага круга” ў тэарэтычных пабудовах, якія тычацца этнасу, уласцівы не толькі ім, але і ўсім даследчыкам, якія трактуюць этнасы як сацыяльныя групы.
КНІГІ ОНЛАЙН
