Тэарэтычныя праблемы метадалогіі гісторыі, гістарыяграфіі, навуказнаўства і этналогіі
Юрый Несцяровіч
Выдавец: Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы
Памер: 162с.
Мінск 2004
3 Гегель Г. B. Ф. Фмлософня нсторнн. Соч. T. 8. М—Л , 1935.
4 Коллннгвуд Р. Дж. Ндея нсторнн. Автобнографня. М., 1980.
5 Mandelbaum М. Problem of historical khowledge. N-Y., 1938.
г. зн. веды, атрыманыя з дапамогай крытычных метадаў даследавання, ад данавуковай думкі пра мінулыя грамадскія з’явы. Такі погляд дазваляе абгрунтоўваць гісторыю (г. зн. сферу здабывання ведаў аб мінулым грамадства) як навуку ў якасці гістарыяграфіі. Пры такім разуменні і абгрунтаванні гістарыяграфіі не пераадольваецца, аднак, поўнасцю гегелеўскі “панлагізм”, у прыватнасці погляд, паводле якога думка належыць як да суб’екта пазнання, так і з’яўляецца аб’ектам для апошняга; пры такім разуменні гістарычная думка — і аб’ект, і прадмет пазнання. Паводле Э. Бернхэйма, гістарыяграфія як навука аб гістарычнай думцы аформілася ў XVIII—XIX стст.6 Але ідэя гістарыяграфіі як навукі пра гістарычнае мысленне атрымана ў межах спекулятыўнага тыпу рэфлексіі.
Складанасць адрознівання паняццяў, якія абазначаюцца тэрмінамі “гісторыя” і “гістарыяграфія”, пры тым што не выпрацаваны выразныя крытэрыі адрознівання гістарычнага даследавання ад наратыву, павялічваюцца тым, што зусім акрэсліць мяжу паміж навуковымі тлумачэннямі гістарычных з’яў і данавуковымі вельмі складана. У старажытным летапісанні мы знаходзім розныя тлумачэнні гістарычных з’яў, хаця ў ім, зразумела, адсутнічае абгрунтаваная даследчая праблематыка, не ўжыты крытычныя метады пры пазнанні з’яў, але могуць быць наяўныя вынікі пэўнай гістарыяграфічнай працы. Так, калі Баркулабаўская хроніка (летапіс) — толькі наратыў і апавядальная гістарычная крыніца (паводле зместу яна, па тэрміналогіі Г. В. Ф. Гегеля, — “першапачатковая гісторыя”), то “Хроніка” М. Стрыйкоўскага — пе толькі наратыў, але і абагульненне іншых наратываў, вынік гістарыяграфічнай працы, некрытычнага, “стыхійнага” даследавання гістарычных апавяданняў.
Паводле гегелеўскага варыянта тыпалагізацыі гістарычных даследаванняў (або “класіфікацыі пісьмовай гісторыі па метадах даследавання”7), дадзенную “Хроніку” належыць аднесці да двух з 4 падвідаў “рэфлектыўнай гісторыі”: да “ўсеагульнай гісторыі” і да “крытычнай гісторыі” (“гістарыяграфіі гісторыі”); паводле тыпалагізацыі гістарычных даследаванняў Э. Бернхэйма, яе (як і Баркулабаўскі летапіс) прымальна адносіць да “рэфлектыўнай гістарыяграфіі”. 3 гэтага пункту гледжання творы, падобныя “Хроніцы”, неаптымальна
6 Bernheim Lehrbuch der Historischen Methode and der Geschichtsphilosophie. Leipzig, 1903. H. 26-37.
7 Унлкннз Б. T. Гегелевская фнлософня нсторнн 11 Современные нсследовання no фнлософян нсторня. М., 1977. Ч. 1. С. 102.
адносіць да канкрэтна-гістарычных даследаванняў і вызначаць як пэўную гістарыяірафію, а прымальна класіфікаваць толькі як спецыфічную форму наратыву. Калі разумець пад гістарыяграфіяй не спецыяльную навуковую дысцыпліну, якая вывучае канкрэтнае развіццё гісторыкі, у тым ліку і развіццё канцэпцый гістарычных з’яў, а атаясамляць з ёю пазнавальную дзейнасць так званай гістарычнай навукі па пабудове такіх канцэпцый і яе вынікі, то тады “Хроніку” належыць аднесці да прадгістарыяграфіі, і не больш таго, нягледзячы на тое, што яна ўкладзена ў XVII ст., у тым стагоддзі, на працягу якога былі выпрацаваны строгія прынцыпы і крытычныя метады канкрэтна-гістарычнага даследавання”8.
Пазнавальную дзейнасць з выкарыстаннем выразнага паняційнага апарату і крытычных метадаў даследавання гістарычных з’яў не абавязкова абазначаць тэрмінам “гістарыяграфія”, асабліва ўлічваючы тое, што такое слова ўжываецца і ў якасці назвы пэўнай навуковай дысцыпліны. У працэсе развіцця гістарычных дысцыплін вывучэнне пісьмовых крыніц на аснове абагульнення вопыту крытыкі іх, з мэтай рэканструкцыі гістарычных з’яў, было выдзелена ў асобную дысцыпліну пад найменнем “крыніцазнаўства”(сярод савецкіх вучоных С. Н. Валк у 1940 г. упершыню аддзяліў крыніцазнаўства ад іншых навуковых дысцыплін і вызначыў яе як “агульнае вучэнне пра дакумент”9). Вывучэнне канкрэтна-гістарычных даследаванняў, якое ўключае прадметны аналіз іх зместу, вылучана ў самастойную галіну даследаванняў пад найменнем “гістарыяграфія”. У гістарыяграфічным даследаванні вывучаецца прадметна-змястоўнае ажыццяўленне такіх працэдур канкрэтна-гістарычнага даследавання, як выбар тэмы, пастаноўка праблемы, устанаўленне, крытыка і верыфікацыя гістарычных фактаў, аб якіх у крыніцах няма сведчанняў, ацэнка розных інтэрпрэтацый крыніц і розных тлумачэнняў гістарычных фактаў і іншых працэдур у канкрэтных даследаваннях, але не тыпы і лагічная структура такіх працэдур. У ім асвятляецца, як і якія філасофскія ідэі паўплывалі на змяненне форм гістарычных даследаванняў, але не паказваецца развіццё такіх ідэй, не ажыццяўляецца логіка-метадалагічны аналіз такіх форм.
Пэўная частка гісторыкаў, слушна адносячы метадалагічныя і эпістэмалагічныя тэмы да галіны філасофіі, у сваіх працах не пазбег-
8 Блок М. Апологня нсторнн нлм ремесло нстормка. М., 1986. С. 48.
9 Пронштейн А. П.. Даннлевскяй Н. П. Вопросы теорнн я методнкя нсторнческого нсследованяя. М., 1986.
лі закранання такіх тэм. Так, М. Блок у кнізе “Апологня нсторнн нлн ремесло нстормка”, дэкларатыўна размяжоўваючы рэфлексію над дзейнасцю гісторыкаў і філасофію, не вытрымлівае такога размежавання, паколькі разважае пра значэнне слова “гісторыя”, дае нарыс логікі крытычнага метаду, робіць метадалагічныя заўвагі адносна гістарычнага даследавання наогул, г. зн. займаецца філасофіяй. Магчыма пры жаданні параўнаць М. Блока з мальераўскім персанажам, які не ведаў, што размаўляе прозай, але тут зноў справа ў недасканаласці гісторыказнаўчай тэрміналогіі. Абгрунтоўваючы метад гістарычнага назірання, М. Блок лічыў, што шмат якія сляды мінулага даступны прамому назіранню і таму тэарэтыкі гісторыі памыляюцца, сцвярджаючы пра аддаленасць аб’екта пазнання ад даследчыка10 Аднак у такім разважанні ён блытае інтэнцыю (накіраванасць) даследчыка на аб’ект і прадмет даследавання.
Прывядзём найбольш распаўсюджаныя значэнні некаторых гісторыказнаўчых тэрмінаў. “Псторыя” — апавяданне пра мінулае; “гістарыяграфія” — вывучэнне гістарычных даследаванняў, у тым ліку і такіх апавяданняў; сукупнасць гістарычных даследаванняў, аб’яднаных агульнымі рысамі; тлумачэнне і навуковае даследаванне з’яў мінулага і яго вынікі; гістарычная навука; “хроніка” — такое апавяданне пра мінулае, у якім з’явы яго толькі апісваюцца; “наратыў” — гістарычнае апавяданне, у якім яны яшчэ і тлумачацца. Вынікі канкрэтна-гістарычных даследаванняў могуць падавацца ў форме наратыву (апавядання), а не толькі ў форме праблемнага разгляду, як веды пра мінулае грамадства, атрыманыя на падставе крытычных метадаў, інакш кажучы — як навукова абгрунтаванае апавяданне пра мінулае. Невыпадкова Г. А. Вінклер заўважыў, што “апавяданне таксама можа быць аналізам”11, насуперак меркаванням У. Дрэя, для якога “апавяданне само па сабе не ёсць форма тлумачэння”1 . “Наратывы”, зыходзячы з класіфікацыі Л. М. Пушкарова, — гістарычныя апавядальныя пісьмовыя гістарычныя крыніцы (іншы тып пісьмовых крыніц, чым дакументальныя крыніцы). Паводле гэтай класіфікацыі дапушчальна адносіць да гістарычных крыніц таксама і навуковыя працы, у тым ліку і даследаванні, паводле
10 Блок М. Апологмя... С. 31—32.
11 Нсторнческая наука в XX в. йсторнографня нсторнм нового н новейшего временн стран Европы н Амернкн. М., 2002. С. 411.
12 Современные ясследовання по методологнн нсторнн. Рефератнвный сборняк. М., 1977. Ч. II. С. 7.
Л. М. Пушкарова, гэта будуць навуковыя апавядальныя пісьмовыя гістарычныя крыніцы. Такое аднясенне зусім прымальнае ў тых выпадках, калі ў іх апавядаецца пра мінулае на падставе ўласных назіранняў аўтараў — удзельнікаў тых падзей, а таксама на падставе выкарыстання крыніц, якія страчаны. Вывучэннем гістарычных крыніц займаюцца, зразумела, у межах крыніцазнаўства; у выпадку вывучэння канцэпцый, наяўных у наратывах, належыць вызначаць такі разгляд, як гістарыяграфічнае крыніцазнаўства або крыніцазнаўчую гістарыяграфію.
Каб пазбегнуць бязглуздзіцы, што наяўнае пры сучасным выкарыстанні тэрміналогіі, з дапамогай якой апісваецца гістарычнае пазнанне, патрэбна яе ўпарадкаванне, прычым з увядзеннем новых тэрмінаў. Належыць адмовіцца, на наш погляд, ад выкарыстання выразу “гістарычная навука” ў якасці назвы сістэмы гістарычных дысцыплін. Ужываць слова “гістарыяграфія” толькі ў якасці наймення спецыяльнай гістарычнай дысцыпліны, у якой вывучаецца развіццё розных кірункаў і раздзелаў гісторыкі. Для абазначэння вывучэння гісторыкамі пэўнай гістарычнай тэмы або праблемы маецца выраз “гістарыяграфія тэмы (праблемы)”. Паняцце спецыфічнага дыскурсу, дзейнасці па пабудове гістарычных канцэпцый і яе вынікі абазначаць не тэрмінам “гістарыяграфія”, а іншым, напрыклад “гістарыялогія”. Слова “гісторыя” ўжываць у якасці гісторыказнаўчага тэрміна, толькі для абазначэння паняцця сукупнасці мінулых грамадскіх з’яў. Гэты тэрмін шырока распаўсюджаны ў гістарыясофіі ў якасці універсаліі як сродак ажыццяўлення рэфлексіі ў яе межах, але ён не вельмі прыдатны для патрэб гісторыказнаўчага апісання.
Калі зыходзіць з наступных значэнняў тэрмінаў: “гісторыя” — развіцпё грамадства ў мінулым, “гісторыка” — навуковая дысцыпліна, якая складаецца з мноства раздзелаў і галін, у якіх вывучаюцца гістарычныя з’явы; “гістарыяграфія” — галіна даследаванняў, у якой вывучаецца развіццё гістарычных даследаванняў, то і ў найменнях раздзелаў гісторыкі больш аптымальна выкарыстоўваць слова “гісторыка”, а не “гісторыя”. У выпадку перанясення такой гісторыказнаўчай тэрміналогіі на мову навуковага абарачэння, кажучы пра “гісторыю Беларусі”, трэба мець на ўвазе мінулае дзяржавы Рэспублікі Беларусь, а кажучы “гісторыка Беларусі” — раздзел навуковай дысцыпліны, у межах якой даследуеццца такое мінулае.
Разуменне гістарыялогіі як дзейнасці, якая заключаецца ў пабудове гістарычных канцэпцый (і шырэй — як сферы пабудовы іх), даз-
валяе праводзіць пэўную тэрмінакарэкцыю. Напрыклад, у сказе: “Сёння ў гістарыяграфіі няма спрэчак адносна яе (так званай гістарычнай Літвы. — Ю. Н.) абсягу...”13 заместтэрміна “гістарыяграфія” аптымальней ужываць тэрмін “гістарыялогія”.
КНІГІ ОНЛАЙН
