Тэорыя літаратуры ў дыялогу еўрапейскіх культур
Міхаіл Тычына, Яўген Гарадніцкі, Ганна Кісліцына
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 549с.
Мінск 2018
Адрозненне міфічнага і неміфічнага мыслення знаходзіцца ў тым, што чым больш неміфічнае мысленне, тым відавочней усведамляецца, што папярэдні змест нашай думкі ёсць толькі суб’ектыўны сродак пазнання: чым больш міфічнае мысленне, тым больш яно здаецца крыніцай пазнання. У гэтым сэнсе мысленне, чым больш вобразнае, тым больш апрыёрнае.
У слове адрозніваем значэнне і ўяўленне. Таму ўплыў слова на стварэнне міфа дваякі. Перанесенае значэнне слова ў вытлумачальнае падобнае на той выпадак, калі бачны вобраз стновіцца міфам» [27, с. 418].
A. А. Патабня аспрэчваў і меркаванне англійскага міфолага М. Мюлера. Сэнс яго, які ён называў «аднабаковым», зводзіўся да выказвання: «міфалогія -хвароба мовы». Такім чынам, разважае A. А. Патабня: «Міф ёсць у пэўным сэнсе хвароба мовы ў стане самазабыцця, што азначае, маўляў, першаснае значэнне слова (а значыць, і звязаныя з ім думкі) куды больш узвышанае, чым міф. 1) Прадугаданы ўзвышаны стан думкі і наступны яе заняпад з’яўляюцца нематываванымі і супярэчаць тэорыі паступовага развіцця думкі. 2) Думкі супярэчаць сцвярджэнню самога М. Мюлера аб першапачатковай канкрэтнасці мовы: «Міфолагі сцвярджаюць, быццам бы варварскія народы, набыўшы ўжо вядомыя сімвалы для выражэння абстракцый (ці шляхам развіцця, ці шляхам стварэння ад атрыманых імі каранёў, што, напэўна, больш дакладнае з пункту погляду міфолагаў. - А. П.), а значыць, набыўшы ўжо адпаведную здольнасць
55
да адцягненага мыслення, раптам пачынаюць пазбаўляць свае слоўныя сімвалы іх абстрактнасці»... Справа ў тым, што адцягненае значэнне каранёў здаецца нам такім таму, што ёсць вынікам нашай уласнай адцягненасці; яно ёсць перанясенне нашай суб’ектыўнай думкі на аб’ект (г. зн. міф), неабходнае толькі да таго часу, пакуль намі не ўсведамляецца суб’ектыўнасць гэтай думкі... Памылковасць нашага заключэння стане відавочнай толькі тады, калі выву-чэнне нашай мовы пакажа нам, што адцягненая прыкмета ў слове не перша-вобразная... а разам з тым ніякавее меркаванне М. Мюлера, што міфалагічная рэлігія прадумоўлівае разумную рэлігію, як хворае цела прадумоўлівае зда-ровае...» [27, с. 427-429],
Погляды рускага вучонага A. М. Афанасьева, аўтара кнігі «Паэтычныя погляды славян на прыроду. Вопыт параўнальнага вывучэння славянскіх па-данняў і вераванняў у сувязі з міфічнымі сказаннямі іншых роднасных наро-даў», на паходжанне міфа, на адносіны яго да слова і пазнейшых ступеней развіцця думкі, лічыў A. А. Патабня, не могуць быць названы цалкам неда-кладнымі толькі таму, што яны непаслядоўныя.
Сваю задачу Патабня ў такім выпадку ўспрымае як неабходнасць удаклад-ніць асобныя думкі і высновы калегі. Напрыклад, «асноўнае палажэнне Афа-насьева», што «зерне, з якога вырастае міфічнае сказанне, тоіцца ў перша-зданным слове», дакладнае, але «часткова». Таму што не толькі «першаздан-нае», але «ўсякае слова з жывым уяўленнем, разгледжанае разам са сваім значэннем (адным), ёсць эмбрыянальная форма паэзіі. Таму што міф ёсць таксама паэтычная формула... Міф як цэлае сказанне можа быць міфам як слова. Таму застаецца пытанне, у якім менавіта выпадку міф тоесны са словам і якая менавіта пераемнасць слова-міфа і слова-неміфа».
Адказ самога Патабні на «непаслядоўныя» развагі Афанасьева (а далей згадваюцца і іншыя імёны міфолагаў: А. Кун, М. Мілер, Ф. Буслаеў, А. Веся-лоўскі) гучыць як добра прадуманая формула: «Міф належыць да сферы паэзіі ў шырокім сэнсе гэтага слова»; «Міф адрозніваецца толькі ад паэзіі, зра-зуметай у вузкім значэнні, і больш познім па часе з’яўлення. Усё адрозненне паміж міфам і такой пазнейшай паэзіяй заключаецца ў адносінах свядомасці да элементаў таго і другога»; «Міфічнае мысленне на вядомай ступені развіцця -адзіна магчымае, неабходнае, разумнае; яно ўласцівае не аднаму якому-небудзь часу, а людзям усіх часоў, якія стаяць на вядомай ступені развіцця думкі; яно фармальнае, г. зн. не выключае ніякага зместу: ні рэлігійнага, ні філасофскага, ні навуковага»; «Такім чынам, міф ёсць пераважна слоўны твор і як такі, з двух родаў слоўных твораў - паэзіі і прозы, - адносіцца да першага. Траісты падзел слоўных твораў на міфічныя, паэтычныя і празаічныя немаг-чымы. Таму ў вызначэнне міфа павінна ўвайсці яго адрозненне ад неміфіч-нага, паэтычнага твора» [27, с. 432-433],
Беларуская міфалагічная школа традыцыйна адносіцца да другой паловы XIX ст. Называюцца пры гэтым імёны фалькларыстаў П. А. Бяссонава, Р. С. Зянькевіча, П. В. Шэйна. Так, тэарэтычныя палажэнні заходнееўрапейскай
56
і рускай міфалагічнай школы моцна ўплывалі на збіральніцкую дзейнасць беларускіх фалькларыстаў. Акрамя вышэйназваных імёнаў спіс лёгка значна падоўжыць: Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, П. Шпілеўскі, Ю. Крачкоўскі, Е. Раманаў, М. Федароўскі, М. Нікіфароўскі, А. Багдановіч, М. Доўнар-Запольскі, У. Даб-равольскі, А. Сержпутоўскі, В. Ластоўскі, М. Нікольскі і інш. Захапленне збіральніцкай працай прынесла вялікі плён, які невыпадкова выклікае здзіў-ленне і захапленне нашых суседзяў. Калі часам згадваецца нібыта ідэалізацыя міфалогіі і перабольшванне яе ролі ў гісторыі мастацтва, то гэта сапраўды ў савецкія часы падвяргалася крытыцы. У наш час, калі вырасла кагорта такіх даследчыкаў фальклору і міфалогіі, як А. Аксамітаў, М. Антропаў, В. Бан-дарчык, Г. Барташэвіч, Т. Валодзіна, У Васілевіч, Н. Гілевіч, М. Грынблат, Э. Зайкоўскі, К. Кабашнікаў, В. Каваленка, I. Казакова, У Коваль, У. Конан, Я. Крук, М. Кудрашова, А. Ліс, В. Ліцвінка, А. Лозка, А. Ненадавец, Л. Салавей, С. Санько, Я. Сахута, А. Фядосік, А. Цітавец, I. Цішчанка, Т. Шамякіна, С. Ша-мякіна, I. Швед, Я. Шунейка, можна гаварыць не толькі пра фальклорную, этнаграфічную і міфалагічную школу, але і пра бурную плынь, і пра цэлы напрамак...
Аднак пра беларускую міфалагічную школу можна пачынаць размову з нататак Рамуальда Падбярэскага «Беларусь і Ян Баршчэўскі», дзе па сутнасці ўпершыню створана панарама беларускага руху, які выявіўся не толькі ў чынным удзеле лепшых прадстаўнікоў нашай нацыі ў працэсе адраджэння краіны, але і дастаткова ажыўленым незвычайным інтэлектуальным руху, які выявіўся ва ўзнікненні літаратурных суполак, у з’яўленні таленавітых народ-ных самавукаў-кніжнікаў, паэтаў, празаікаў, аўтараў твораў, якія перадаюцца з вуснаў у вусны, з рук у рукі.
«На Беларусі, якую дагэтуль лічылі глухім краем, - пачаў свае нататкі Р. Падбярэскі, - з пэўнага часу выразна назіраецца незвычайны інтэлектуальны рух. Мы заўважаем яго ў фактах, што выяўляюцца ў літаратуры, а яшчэ больш у жывой цікавасці, якую сама літаратура пачынае выклікаць у хатнім жыцці грамадзян, ажыўляць іх будзённыя размовы. Бо разумовае жыццё праяўляецца не ў адных толькі кніжках. Наадварот, здараюцца эпохі, калі кніжкі з’яўля-юцца толькі самым слабым адлюстраваннем грамадскай думкі. Гісторыя заха-вала не адзін успамін пра гэта. Літаратура ў Беларусі пачынае быць мілай забавай абодвух полаў - гэта ўжо немалы поступ! Гэта забава, робячыся ўсё больш паўсядзённай, з часам ад твораў лёгкіх, выключна белетрыстычных, пяройдзе да больш сур’ёзных, і разумовыя заняткі ператворацца ў надзённы хлеб» [28, с. 361].
Прадмова Р. Падбярэскага - сапраўды першы нарыс гісторыі Новай беларускай літаратуры, як адзначае ў сваіх каментарыях даследчык гэтага перыяду М. Хаўстовіч: «Упершыню ў гісторыі нашага прыгожага пісьменства ішла гаворка пра беларускую літаратуру, вызначаны пэўныя крытэрыі гэтае літаратуры: «чыста народнаю» называецца літаратура на беларускай мове, а нацыянальнай - літаратура, якая закранае беларускія нацыянальныя праб-
57
лемы, беларускае нацыянальнае жыццё» [28, с. 567]. А ў кнізе М. Хаўстовіча «Жыццё і творчасць Рамуальда Падбярэскага» чытаем: «Рамуальд Падбярэскі -аўтар першага артыкула пра новую беларускую літаратуру. У 1844 г., пішучы ўступ да кнігі Яна Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фанта-стычных апавяданнях», ён упершыню ў гісторыі беларускай пісьменнасці ўвёў паняцце «беларуская літаратура». Да яго ніхто не выкарыстоўваў да-дзенае спалучэнне слоў. Вызначаючы сябе ліцвінам, выхаваным на польскай культуры, ён плённа працаваў на беларускую культуру і літаратуру. Лёс адвёў яму ўсяго дзесяць гадоў на актыўнае шчыраванне над прыгожым пісьменствам краю. Але зробленае Р. Падбярэскім было надзвычай істотным: яно спрыяла развіццю беларускага нацыянальнага руху і нацыянальнай культуры ды літаратуры беларускага народа» [29, с. 5],
Уступ да кнігі Яна Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фан-тастычных апвяданнях» Р. Падбярэскі напісаў у 1844 г. Аб тым, што ў колах тагачасных інтэлектуалаў думка пра стварэнне «новай, славянскага роду літа-ратуры» ўжо гучала, М. Хаўстовіч знаходзіць пацвярджэнне. Аляксандр Гроза ў лісце да Міхаіла Грабоўскага (ад 16 чэрвеня 1841 г.) пісаў: «Браты Грымалоў-скія хочуць свой беларускі дыялект вывесці з усеагульнага забыцця; яны збіраюць народныя песні, прыглядаюцца да ягонае прыгажосці ды своеасаб-лівасці. Заахвочваю — як магу — гэтых найлепшага жадання маладых людзей. Я не так даўно пісаў да аднаго з іх, выказваючы яму, якая яго чакае слава, калі пакладзе кутні камень новай, славянскага роду літаратуры. Дзіўная рэч, але над гэтым дыялектам ніхто не хацеў задумацца. Размаўляе на ім колькі губерняў і ён сапраўдная мяжа паміж польскаю ды расійскаю мовамі» [29, с. 5],
Але амаль пра тое ж і амаль аднымі і тымі ж словамі не раз перамаўляліся «філаматы» і «філарэты», найперш Ян Чачот і Адам Міцкевіч. Далучэнне па-эта-рамантыка Адама Міцкевіча да духоўнага пачатку беларуска-ліцвінскага жыцця пачалося з дзяцінства, калі ён захоплена слухаў казкі і былі, якія расказваў яму прыгонны селянін-беларус Блажэй (бацька паэта называў яго Улісам), а знаёмства з польскай культурай адначасова адбывалася, калі ён слухаў песні полькі Гансеўскай, якая паходзіла з Вялікапольшчы, — менавіта гэтыя дзве магутныя плыні ўплыву на духоўнае станаўленне дзіцяці ўзаемна дапаўнялі адна адну.
Беларуска-ліцвінская плынь несумненна сцвердзіла ў самасвядомасці Адама Міцкевіча перакананне ў тым, што ён па сваім паходжанні «ліцвін»: беларускае прозвішча (Міцкевіч — Міцькаў сын, з мяккім вымаўленнем «ц»), шляхецкі родавы герб Парай (белая пяціпялёсткавая ружа на чырвонай аснове), першыя радкі паэмы «Пан Тадэвуш» («Літва! Айчына мая!..»), беларуская мова (якую, паводле яго слоў з лекцыі ў Каледж дэ Франс, «называюць русінскай ці літоўска-русінскай», «гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзнікла даўно і цудоўна распрацавана», ёй уласціва «цудоўная прастата», на ёй «размаўляе каля дзесяці мільёнаў чалавек»), аўтарытэтнае сведчанне
КНІГІ ОНЛАЙН
