КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
уседзець на месцы, тут нельга было пазнаць: ён увесь заміраў і гадзінамі мог сачыць за паплаўком. I толькі рукі бясшумна рухаліся. Жэнеўева мела рацыю, калі гаварыла, што з яго не атрымаецца «літаратр.ра». Сапраўды, яму і ў галаву не прыйшло б выйсці вечарам на двор, любавацца начным небам, зоркамі, ззяннем месяца, з замілаваннем слухаць птушыныя спевы, удыхаць пах роснай травы... Ён не мог захапляцца прыродай, не было ў яго гэтага пачуцця, бо сам ён быў часцінкай прыроды, яе сілай, яе чыстай крыніцай. Я ўсё думаў пра тое, якое невясёлае было яго маленства: маці памерла, пра бацьку ў нашым доме забаранялася гаварыць... Пансіён, а там — усе чужыя. Адзін сярод людской пустыні. Мне самому гэтага хапіла б, каб душа мая перапоўнілася горыччу і нянавісцю да ўсіх людзей. А з яго шчодрай крыніцай біла радасць жыцця! Усе яго любілі. Гэтага я зразумець не мог: мяне ж усе ненавідзелі. А яго любілі ўсе, нават я. Ён усім ўсміхаўся, і мне таксама. Усё ў гэтым хлопчыку было натуральнае, непасрэднае, чысте. Ён рос, і мяне ўсё больш здзіўляла яго шчырасць і дабрата. Нашы дзеці таксама добрыя,— згодзен, Хюбэр быў «залатым хлопцам», як ты казала. Гэта, бясспрэчна, плён твайго выхавання. Калі б Люк яшчэ пажыў на свеце і стаў дарослым мужчынам, яму можна было б ва ўсім даверыцца. Яго чысціня не была штучнай, выхаванай, набытай: гэта была празрыстая чысціня ручая, дзе высвечваецца кожны каменьчык, кожная жвірынка. Усё яго аблічча іскрылася чысцінёй, як іскрыцца раса на мурожнай траве. Чысціня... Я наўмысна так вылучаю гэтую рысу нашага Люка, таму што яна глыбока закранула мяне. Твае прынцыпы, твае грубыя намёкі, твае бясконцыя грымасы, твае падціснутыя губы не маглі мне даць яснага разумення сутнасці зла. А спасціг я гэта дзякуючы Люку. Ты ўсё гаворыш, што чалавецтва асуджана богам вечна насіць на сабе пячаць першароднага грэху, але ніхто не знайшоў бы гэтай гнойнай балячкі ў нашага Люка: ён па сваёй прыродзе — беззаганны, прыгожы. А я... побач з ім я балюча адчуваў сваю пачварнасць... Ці можна сказаць, што я любіў яго, як сына? He, я любіў яго якраз за тое, што ён не меў нічога агульнага са мной. Я добра бачу, якія рысы атрымалі ад мяне ў спадчыну Жэнеўева і Хюбэр: сквапнасць, прагу да матэрыяльнага багацця, пагардлівасць, уладарнасць (Жэнеўева бязлітасна абыходзіцца са сваім мужам і такая ж высакамерная, як і я). А Люк зусім іншы. Я ведаў: у ім не знайсці мне свайго падабенства. Большую частку года я пра яго амаль не ўспамінаў. Бацька забіраў яго з пансіёна да сябе на Новы год і на вялікдзень, і толькі на лета хлопчык прыязджаў да нас. А ў кастрычніку, калі адляталі з нашых мясцін пералётныя птушкі, знікаў і Люк. Ці быў ён набожны? На гэты конт ты гаварыла так: — Нават гэты дзікі звярок паддаўся ўплыву езуітаў. У нядзелю нізашто не прапусціць месы, ходзіць да споведзі, прычашчаецца... Моліцца ён не вельмі старанна, усё спяшаецца, але што з яго патрабаваць?! Пра веру, пра бога мы ніколі з ім не гутарылі. Ён любіў гаварыць пра канкрэтныя рэчы. Часам, калі Люк даставаў з кішэні складаны ножык, паплавок ці дудачку, каб завабліваць жаваранкаў, на траву падаў і яго маленькі чорны ружанец. Хлопчык хуценька падымаў яго і клаў назад у кішэню. У нядзелю раніцай ён, бадай, выглядаў болып сур’ёзным, ураўнаважаным, сталым, і здавалася, што хтосьці яшчэ ноччу ўсклаў на яго худыя плечы нейкі нябачны цяжкі груз. У Люка было багата чаго, што прывязвала мяне да яго. Магчыма, гэта здасца табе дзіўным, але я хачу расказаць вось яшчэ пра што. У тыя нядзельныя ранкі не раз пазнаваў я ў гэтым хлопчыку брата нашай маленькай Мары, што назаўсёды пайшла ад нас дванаццаць гадоў таму назад. Сапраўды дзіўна: характарам Мары была зусім непадобная да яго: яна ж і мухі пакрыўдзіць не магла... А як любіла яна «лячыць раны на дрэвах»: убачыць дупло — абавязкова абкладзе яго мохам і паставіць туды статуэтку багародзіцы, помніш? Дык вось, у гэтым «звярку», як ты яго называла, для мяне ўваскрасала наша Мары... У пачатку вайны Люку было амаль пятнаццаць гадоў. Забралі ў войска Хюбэра. Калі ён праходзіў медыцынскую камісію, ты месца сабе не знаходзіла: яго здароўе, якое раней прыносіла табе столькі страху і перажыванняў, цяпер стала тваёй надзеяй. Яшчэ перад мабілізацыяй Хюбэра, калі нудная канцылярская работа ці якія-небудзь непрыемнасці ўзбуджалі ў ім жаданне пайсці на фронт добраахвотнікам, ты пачынала адкрыта гаварыць кожнаму стрэчнаму тое, што раней так старанна ад усіх утойвала: «Ды які з яго салдат?! 3 яго здароўем?! 3 яго хваравітай спадчыннасцю...» He бойся, бедная мая Іза, што я кіну ў цябе камень. Я ніколі цябе не цікавіў, а ў тую пару — тым больш. I ты тады зусім не заўважала, як пасля кожнай ваеннай аперацыі нарастала ў маёй душы трывога. Мабілізавалі і бацьку Люка. Яго накіравалі ў нейкае міністэрства. Цяпер Люк быў з намі не толькі летам, але і на Новы год, і на вялікдзень. Ад вайны хлопчык быў у захапленні, і ўсё баяўся, што ваенныя дзеянні скончацца, пакуль яму споўніцца васемнаццаць гадоў. Раней яго ніхто не бачыў з кнігай. А цяпер ён глытаў раманы пра вайну, чытаў спецыяльныя працы, вывучаў карты, кожны дзень займаўся фізічнымі практыкаваннямі. У шаснаццаць гадоў гэта быў ужо сапраўдны мужчына. Размовы пра параненых і забітых яго зусім не ціка- вілі. 3 самых страшных апавяданняў пра кроў і ахвяры, пра жыццё ў акопах, якія я прымушаў яго чытаць, ён ствараў сабе ўласнае ўяўленне пра вайну — грандыёзнае спартыўнае спаборніцтва, куды нельга спазніцца. Ах, як жа ён баяўся спазніцца. А ў яго ў кішэні ўжо ляжаў бацькаў дазвол... Набліжаўся пагібельны студзень 1918 года, калі Люку павінна было споўніцца васемнаццаць... Я з трывогай сачыў за кар’ерай старога Клемансо L Так, мусіць, некалі бацькі зняволеных дзяцей чакалі падзення Рабесп’ера і спадзяваліся, што тыран згіне раней, чым іх сыны стануць перад судом. Калі Люк быў у лагеры, у Сужы, і праходзіў там пачатковую падрыхтоўку, ты пасылала яму цёплую вопратку, усялякія ласункі, але гаварыла часам такія словы, за якія я быў гатовы забіць цябе, Іза: «Шкада будзе, калі беднага хлопчыка заб’юць... Але што зробіш... На ўсё воля божая... Добра, што ён хоць не пакінуў пасля сябе сірот...» Я прызнаю, што ў гэтых словах, вядома, нічога ганебнага не было... I вось надышоў дзень, калі я зразумеў, што спадзявацца няма на што: не скончыцца вайна раней, чым Люка адправяць на перадавую. Калі немцы прарвалі фронт у Шмэн-дэ-Дам, Люк прыехаў да нас развітацца,— на два тыдні раней, чым меркавалася. Як гэта кепска! Набяруся мужнасці і нагадаю табе яшчэ адну страшную падрабязнасць, ад якой я і цяпер яшчэ з крыкам прачынаюся начамі. У той дзень я пайшоў у свой кабінет і дастаў з пісьмовага стала скураны пояс, які спецыяльна заказаў у рымара. Я стаў на лаўку і паспрабаваў падсунуць да сябе гіпсавую галаву Дэмасфе- 1 Жорж Клемансо (1841—1929), французскі палітычны дзеяч; у 1917—1920 гг.— старшыня савета міністраў і ваенны міністр. на, якая стаяла на самым версе кніжнай шафы. Але мне гэта было не пад сілу. Галава была бітком набіта залатымі манетамі. Тады я прыгаршчамі набраў манет, якімі даражыў больш за ўсё на свеце, і запхнуў іх у пояс. Калі я злез з лаўкі, гэтая скураная змяя, што праглынула столькі золата, абвілася вакол маёй шыі і цяжка ціснула на патыліцу. Я сарамліва падаў пояс Люку. Ён спачатку нічога не зразумеў: — А навошта мне гэта? Што я з ім... — О! Люк! Гэта табе яшчэ як спатрэбіцца! А раптам у палон трапіш... Ды ці мала што!.. 3 золатам, брат, ніколі не прападзеш! — Дзядзька! — засмяяўся ён.— У мяне і так барахла хапае. Няўжо ты падумаў, што я яшчэ павалаку з сабой гэты пояс? Ды ў першай жа атацы я выкіну яго ў кустах. — Але, хлопчык, дарагі, у пачатку вайны ўсе, хто меў золата, бралі яго з сабой. — Яны проста не ведалі, што іх чакае на фронце. Ён стаяў пасярод пакоя. Потым кінуў залаты пояс на канапу. Якім жа кволым здаўся мне тады гэты дужы здаровы юнак у вайсковай форме не па росту. 3 шырокага каўняра выступала тоненькая дзіцячая шыйка. Валасы ўжо былі падстрыжаны нагала, і ад гэтага твар страціў своеасаблівасць, стаў такім, як і ва ўсіх салдат. Ужо яго падрыхтавалі да смерці, ужо «прыбралі», як і ўсіх астатніх, ужо нельга адрозніць яго ад іншых, ужо стаў ён безыменным, невядомым, ужо прапаў... Люк яшчэ раз абыякава глянуў на пояс, потым узняў вочы на мяне. У позірку яго была насмешка, пагарда... I ўсё ж ён абняў, пацалаваў мяне на развітанне. Разам мы выйшлі на двор. Ён адышоўся на некалькі крокаў, яшчэ раз глянуў на мяне і ціха сказаў: — Здаў бы ты ўсё гэта ў Французскі банк. А я ўжо нічога не бачыў: слёзы засляпілі вочы... Чуў толькі, як ты, смеючыся, адказала яму: — Ого! Чаго захацеў?! Такога ад яго не дачакаешся. Доўга стаяў я на ганку... I раптам ты спыталася: — Прызнайся, ты ж ведаў, што ён не возьме золата? Гэта што? Прыгожы жэст? I тут я ўспомніў, што пояс застаўся на канапе. А слугі — народ цёмны! Ніколі не ведаеш, чаго ад іх чакаць... Я хуценька пайшоў да сябе, ускінуў пояс на плечы і зноў высыпаў золата ў галаву Дэмасфена. Праз некалькі дзён памерла мама, а я амаль не памятаю гэтага. Апошні час яна цяжка хварэла і жыла не з намі. Цяпер вось кожны дзень я думаю пра яе, і паўстае перада мною мама маладая, здаровая, прыгожая, якой была яна ў дні майго маленства. А вобраз нямоглай, хворай старой чамусьці сцёрся ў памяці, Ненавіджу хадзіць на могілкі, а да мамінага помніка часам хаджу. Раней прыносіў кветкі, цяпер перастаў, бо іх усё роўна крадуць. Беднякі прыходзяць красці ружы багацеяў, каб пажывіцца за кошт нябожчыкаў. Трэба было б паставіць абгародку, ды пры цяперашніх цэнах гэта дорага каштуе... Люк... Бедны хлопчык... У цябе і магілкі няма. Ён прапаў — так і лічыцца: «прапаў без вестак». Я нашу ў бумажніку тую адзіную паштоўку, якую ён паспеў мне напісаць: «Усё ідзе добра. Пасылку атрымаў. Моцна цалую». Так і напісаў: «Моцна цалую». Такі сказаў мне добрае слова бедны мой хлопчык... XI Сёння ўночы прачнуўся ад удушша. Давялося ўставаць. Ледзь давалокся да крэсла і пад сумнае завыванне ветру перачытаў апошнія старонкі сваіх запісак. Божа мой! Якую мярзотнасць маёй душы яны адкрываюць!.. Перад тым як зноў пісаць, я пасядзеў ля акна. Вецер сціх. Неба праяснілася, Спакойна спаў гарадок. I нечакана ў тры гадзіны ночы зноў наляцеў вецер, прагрукатаў па небе гром і па чарапічным даху моцна забарабанілі цяжкія, халодныя кроплі дажджу. Я нават спалохаўся, што гэта, можа, град. Закалола ў сэрцы. Толькі-толькі адцвілі вінаграднікі, узялася завязь будучага ўраджаю — і на табе: такі лівень! Як наўмысна!..