КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Тры таварышы Раман Мінск «Мастацкая літаратура» 1994 ББК 84(4Г) Р96 УДК 830-31 Пераклад з нямецкай мовы Уладзіміра Папковіча Прадмова /. Лапіна Пераклад зроблены з выдання: Remarque Е. М. Drei Kameraden: Roman.— Moskau: Verlag fiir fremdsprachige Literatur, 1960. 8300000000—119 P 118—94 M 302(03)—94 ISBN 5-340-01198-4 © Пераклад. У. A. Папковіч, 1994 © Прадмова. 1. Л. Лапін, 1994 РАМАН-РЭКВІЕМ Вакол імя аўтара, кнігу якога вы зараз трымаеце ў руках, за шэсць дзесяцігоддзяў яго шырокай вядомасці пераплялося мноства надзвычай супярэчлівых ацэнак і меркаванняў. Адзін з самых папулярных нямецкіх пісьменнікаў, якога пераклалі на мноства моў, нязменна верны свайму творчаму крэда, характарызаваўся то ідэалістам, то цынікам, то пацыфістам, то скептыкам, то песімістам «страчанага пакалення», то жыццялюбам, то таленавітым творцам, то спрытным пастаўшчыком масавай чытаніны. Калі адным у Германіі ён быў сімвалам нацыянальнага гонару, то фашысты кідаюць яго кнігі ў ганебны агонь (10 мая 1933 года), пазбаўляюць германскага грамадзянства (1938), а ў школьных падручніках (проста абысці маўчаннем гэтае імя ўжо было немагчыма) выстаўляюць «тым, хто прыніжае годнасць немцаў, атрутнікам душ, пасквілянтам...». I сапраўды, калі адкінуць нацысцкую лаянку, у кожнай характарыстыцы можна знайсці далю ісціны — такі ўжо гэты неадназначны і паказальны для нашага стагоддзя майстар слова. Эрых Марыя Рэмарк (22.06.1898—25.09.1970) нарадзіўся ў горадзе Оснабруку, у старадаўняй Вестфаліі. У родных мясцінах яму суджана было правесці толькі дзяцінства і юнацтва: першая сусветная вайна ўварвалася ў яго лёс напачатку страшэннымі гадамі Заходняга фронту (Фландрыя і Францыя), а потым зразумелай толькі былым акопнікам непрыкаянасцю і вандроўніцкім жыццём. У першыя пасляваенныя гады яму прыйдзецца брацца за любую работу — ад школьнага настаўніка да каменячоса, адначасова ўсё больш сцвярджаючы сябе ў музыцы і журналістыцы. Стаць прафесійным музыкантам Рэмарку не далі франтавыя раненні, якіх было цэлых пяць, і апошняе — вельмі сур’ёзнае. He вельмі доўга заседзеўся ён і ў прафесійных журналістах, хоць актыўна працаваць у перыёдыцы пачаў з 1922 года ў Гановеры, а пад канец 20-х ужо ў Берліне быў мастацкім рэдактарам газеты «Шпорт ім Більд». Тады ж ён падарожнічае па Аўстрыі і Францыі, сустрэча з якой ажывіла ўсю гаму ўспамінаў ваеннай пары. Так ужо было наканавана творчым лёсам Рэмарка, што франтавыя эпізоды, якія назаўсёды запалі ў дупіу, стануць у далейшым то асноўным матэрыялам, то лейтматывам, то ўнутранай спружынай усіх яго сталых раманаў. Больш як дзесяць гадоў назапашвалася звычайная і часцей за ўсё вымушаная практыка салдата, музыканта, журналіста, лаўца літаратурнай удачы (раннія яго кнігі, такія як «Пра змешванне дарагіх моцных напіткаў», 1924 г., не знайшлі нават самага нейераборлівага чытача), каб пераўтворанай уліцца ў той трывожны мастацкі свет, які назаўсёды пазначыць індывідуальнасць Рэмарка-пісьменніка. Першым творам, што адразу ж прынёс аўтару сусветную вядомасць, а пазней стаў яго своеасаблівай візітнай карткай, быў раман «На Заходнім фронце без перамен» (1929). Некалькі слоў трэба сказаць і пра асабістае, штодзённа-чалавечае жыццё Э. М. Рэмарка, бо і яно, у той ці іншай ступені трансфармаванае, выяўляецца ў лёсе многіх даволі розных герояў (нават у рамках аднаго і таго ж твора), заўсёды прысутнічае ў яго раманах. Неадназначнасць, a то і несумяшчальнасць рэальных перыпетыяў яго біяграфіі, складанае перапляценне ў ёй уласных рашэнняў і жорсткага дыктату абставін, спрыяльнага і варожага, рамантычных памкненняў і трагічнай явы заканамерна абумовілі такую разнапланавасць самавыяўлення пісьменніка. Ураджэнец горада Оснабрука, Э. М. Рэмарк тым не менш не быў карэнным вестфальцам. Ён нашчадак эмігрантаў-французаў, якім удалося захаваць вернасць каталіцкай рэлігіі, але давялося анямечыць прозвішча, правільнае напісанне якога аднавіў толькі Эрых Марыя. Выхадзец з сям’і пераплётчыка, з дзяцінства далучаны да кнігі, арганнай музыкі, спорту, ён не рыхтаваў сябе ў салдаты, але ў 1916 годзе быў прызваны ў войска і прайшоў радавым праз франты, тылы, газавыя атакі, шпіталі ўсіх астатніх гадоў першай сусветнай. На гэты час прыпала пара ўзмужнеласці і чалавечага станаўлення Э. М. Рэмарка, на фронце ён вучыўся любіць і ненавідзець, знаходзіў і губляў сапраўдных таварышаў. Тут пачнецца адлік ужо памянёнага драматычнага балансу яго асабістых набыткаў і страт: святая вернасць франтавому сяброўству, уменне выстаяць у любых абставінах, бессэнсоўная гібель таварышаў, на ўсё жыццё падарванае здароўе. Неўладкаванасць на радзіме, нарастаючая хваля фашызму, нелады са здароўем прывадуць да таго, што яго больш-менш пастаянны дом у далейшым будзе за межамі Германіі. У 1931 годзе пісьменнік едзе ў Швейцарыю, дзе ў маляўнічай курортнай мясцовасці над возерам Лага-Маджорэ паблізу гарадка Порта-Ронка набывае дом «Монтэ-Табар», у якім з перапынкамі і будзе жыць да канйд сваіх дзён. Далей гістарычныя падзеі разгорнуцца такім чынам, што Э. М. Рэмарк апынецца ў ліку першых з 250 нямецкіх пісьменнікаўэмігрантаў, і ў родныя мясціны ён зможа прыязджаць толькі пасля падзення фашызму. У 1939 годзе яму даводзіцца пераехаць у ЗША і жыць там доўгія гады без грамадзянства спачатку ў Нью-Йорку, потым — у ЛосАнджэлесе. He пакідаючы пісаць раманы, Э. М. Рэмарк наладжвае тут самыя цесныя кантакты з Галівудам і шмат працуе ў кіно. Вынікам гэтага супрацоўніцтва сталі не толькі ўдалыя сцэнарыі і кінапастаноўкі, але і жаніцьба з Полет Гадар — партнёркай Ч. Чапліна. Дарэчы, першы раз Рэмарк ажаніўся ў 1923 годзе, потым разводзіўся і зноў сыходзіўся са сваёй жонкай Эльзай. Другая спроба наладзіць сталае сямейнае жыццё таксама аказалася няўдалай. Што да грамадзянства, то ў 1947 годзе Рэмарк нарэшце атрымлівае яго ў ЗША і таму ў розных даведніках не без падстаў называецца нямецка-амерыканскім пісьменнікам. Паколькі ў кароткай прадмове немагчыма належным чынам прака- менціраваць творы Э. М. Рэмарка (паасобку ці ўсе разам), проста пералічым самыя вядомыя ў храналагічным парадку. Заўважым толькі, што ў гады выгнання (1932—1954) пісьменнік, як правіла, публікаваў свае раманы спачатку на англійскай мове, а потым ужо — на нямецкай. Такім чынам, асноўныя кнігі пісьменніка: «На Заходнім фронце без перамен» (1929), «Вяртанне» (1931), «Тры таварышы» (1938), «Палюбі блізкага свайго» (1940), «Трыумфальная арка» (1946), «Іскра жыцця» (1952), «Час жыцьі час паміраць» (1954), «Апошні прыпынак» (1956), «Чорны абеліск» (1956), «Пазычанае жыццё» (1959), «Ноч у Лісабоне» (1963), «Цені ў раі» (1971). Далучыцца да мастацкага свету «Трох таварышаў» адначасова і проста, і складана. Проста, таму што кожны чытач знойдзе ў гэтым рамане сугучныя сваёй душы матывы, таму што раман адразу зачароўвае бліскучымі афарызмамі і шчырай адданасцю дабру, таму што адвечнае процістаянне жыцця і смерці так выразна падкрэсліваецца фатальным спалучэннем вернага сяброўства і ненавіснай вайны. Складана, таму што мы губляемся ў поліфанічнай разнастайнасці праяў чалавечага быцця, таму што нас бянтэжыць нязвыклае сумяшчэнне ў рамане белетрыстычнасці і інтэлектуалізму, біялагізму і духоўнасці, таму што тут, як у рэквіемах кампазітараў-рамантыкаў, роўнавялікія смутак смерці і радасць жыцця. Традыцыйна настроеныя ўжо самім імем Э. М. Рэмарка на сустрэчу са «страчаным пакаленнем», мы, аднак, бачым персанажаў, якіх вайна не толькі скалечыла, але і загартавала, якія знайшлі ў сабе сілу стаць непадуладнымі інстынктам натоўпу і светапоглядным штампам, а разам з тым — і чалавеканенавісніцтву. Прынцыпова пакідаючы ўбаку палітыку і філасофскія абагульненні, пісьменнік тым не менш сваімі кнігамі і героямі далучаўся да найбольш вострых канфліктаў эпохі. «Тры таварышы» прымушаюць задумацца не толькі над асабістымі, але і сацыяльнымі праблемамі: уплыў вайны на людскія душы, саслоўныя бар’еры, пасляваеннае гандлярства і хцівасць, агіднасць мяшчанскай маралі, зараджэнне фашызму. Без усякай сентыментальнасці пісьменнік стварае вобразы людзей з розных сацыяльных слаёў, не падманваючы сябе і чытачоў наконт слабасцей чалавечай прыроды. Э. М. Рэмарк то з болем, то са спагадай піша пра тых, у каго не ўдалося жыццё, то ён з’едліва кплівы і бязлітасны да такіх герояў. Так што перад намі шмат у чым знарок немудрагелісты, вельмі жыццёвы і пераважна сумны расказ аб чалавечай долі на зямлі. Але ж ёсць яшчэ дружба, таварыскасць, каханне, якія і выводзяць галоўных герояў рамана да глыбінна чалавечага, да надзеі. Нескладаны па кампазіцыі і мове, даступны кожнаму чытачу, раман, такім чынам, уздымае далёка не ардынарныя праблемы светаўладкавання і чалавека, пераканаўча адваёўваючы сабе адмысловае месца паміж палюсамі літаратуры элітарнай і бульварнай. Гэта дазваляе сказаць у заключэнне, што «Тры таварышы», як і іншыя раманы Э. М. Рэмарка, шырокавя- домыя творы Э. Хемінгуэя, С. Ф. Фіцджэральда, Р. Олдынгтона, Дж. Дос Пасаса, У. Фолкнера, фарміруюць не толькі антываенна арыентаваную тэматычна, але і арыгінальную мастацка-эстэтычную плынь дваццатага стагоддзя, якая не прымае стандартнай іерархіі каштоўнасцей, сцвярджаючы, што найлепшая літаратура — літаратура, якую чытаюць. /. Лапін, кандыдат філа.шгічных навук /Неба, яшчэ не закопчанае дымам з фабрычнага каміна, было жоўтае, як латунь. Па-за дахамі фабрыкі яно гарэла асабліва ярка. Вось-вось узыдзе сонца. Я зірнуў на гадзіннік. Яшчэ не было васьмі. Без чвэрці. Я адчыніў вароты і падрыхтаваў помпу бензакалонкі. У гэты час звычайна на запраўку ўжо пад’язджалі першыя машыны. Раптам я пачуў за спінай хрыпаты крэкат, быццам пад зямлёй круцілі заржавелы вінт. Я спыніўся і прыслухаўся. Затым я вярнуўся праз двор да майстэрні і асцярожна адчыніў дзверы. У паўзмроку памяшкання блукаў, хістаючыся, прывід. На ім была брудная, некалі белая, хустка, сіні фартух, грубыя пантофлі. Гэты прывід, які размахваў венікам, важыў не менш 90 кілаграмаў. To была наша прыбіральшчыца Мацільда Штос. Я хвілінку пастаяў, пазіраючы на яе. 3 грацыяй бегемота яна сноўдалася паміж радыятарамі аўтамабіляў і глухім голасам спявала песню пра вернага гусара, На стале каля акна стаялі дзве бутэлькі каньяку. Адна ўжо была амаль пустая. Учора ўвечары яна была яшчэ поўная. Я тады забыўся схаваць яе.