У лабірынце вуліц
Уладзімір Дамашэвіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 288с.
Мінск 1979
— Ясна, што яны яшчэ не ўпэўнены... На гэта патрэбен час. Але я вам скажу проста, не як спецыяліст, але як чалавек з вопытам: калі галодны многа з’есць, то ў яго можа сапсавацца жывот... Вы зразумелі?
— Няўжо вы думаеце, што тут нешта падобнае? Алс няўжо доктар не мог бы пазнаць?
— Тут яшчэ залежыць і ад арганізма, як ён успрымае хваробы. Яны сказалі б: усё добра, а праз тыдзень вам стала б кепска. Што тады? Кепска вам, ім і яшчэ мо каму...— Прафесар глянуў на яе і хітра ўсміхнуўся.
— Прафесар, вы лічыце мяне распуснай... Гэта зусім не так, кажу вам шчыра. Я пятнаццаць год жыла без мужчыны, калі мы разышліся з мужам, і каб не гэты сэрцаед, мо пражыла б яшчэ гэтулькі... Мне толькі крыўдна, прафесар, што тыя, якія мяняюць мужчын кожную ноч, выходзяць сухія з вады, а я — адразу пакарана, як самая вялікая грэшніца.
— Так бывае заўсёды... Гэта свайго роду засцерагальнік самой прыроды, папераджальны «голас усявышняга», як сказалі б раней...
— I яшчэ мне цяжка... Той, каго я любіла, каму аддала ўсю сябе, без астатку, так мне адплаціў... Вось ужо месяц, а ён носа не паказаў... Праўда, раз пазваніў па тэлефоне, але і то сказаў, што ў яго «нічога страшнага». А мне яшчэ хадзіць два месяцы на праверку... Прафесар, дзе справядлівасць?
— He шукайце яе далёка — яна ў вас самой.
— Мне ад гэтага не лягчэй...
203
— Супакойцеся, усё страшнае ўжо міпулася.— Прафесар узяў яе руку, далікатна пагладзіў.— Мне здаецца, з гэтай гісторыі вынікае просты вывад: за дабро іншы раз людзі плацяць злом.
— He толькі! Ён не любіў мяне! Як ён мог так прыкідвацца? Няўжо ўсе мужчыны такія?
— За ўсіх я вам но скажу, але ёсць катэгорыя мужчын, якія любяць не так жанчыну, як сябе. Жанчына патрэбна толькі як партнёр, прабачце за грубасць, каб мець асалоду — зноў жа для сябе... і зусім няважпа...
Прафесар не скопчыў. Ля іх ішло некалькі студэнтаў з папкамі і канспектамі ў руках. Прафесар з неверагодным для свае камплекцыі спрытам ускочыў з лаўкі і крыкнуў наўздагон:
— Прахарэнка, падыдзіце сюды!
«Які гэта Прахарэпка? Няўжо Ілья Прахарэнка? — маланкай прамільгнула ў Стасінай галаве.— He хапала мне яшчэ... А мо гэта добра? Мо ёп захоча застацца ў маіх вачах чалавекам?»
Ад групы аддзяліўся высокі смуглявы хлопец. У Стасі кроў лінула да галавы, потым хлынула ўніз — сэрца балюча здвоіла ўдары. Ёй здалося, што раптам не хапае паветра і свет адразу пацямнеў.
Прафесар зноў сеў. Прахарэнка — Ілья Прахарэнка! — падышоў, манерна пакланіўся і стаў насупроць прафесара, зусім не зважаючы на Стасю, нібы яе тут і не было. А мо і праўда, ён яе не бачыў? Але для гэтага трэба было быць або зусім сляпым, або зусім бяздушным.
— Ведаеце, Прахарэнка, навошта я вас паклікаў? Я хачу, каб вы памаглі адной студэнтцы падрыхтаваць механіку і сапрамат.— Прафесар нечакана павярнуўся да Стасі.— А гэта яе маці, яна вас завядзе дадому... Памажыце ім, Прахарэнка!
— Я заняты, дарагі прафесар. Вельмі шкадую.— Ён схіліў галаву і так сціснуў вусны, што яны пабялелі.
— Дык гэта ж які тыдзень, не больш! Падумайце, Прахарэнка!
— Вельмі шкадую,— хрыпла паўтарыў Прахарэнка.— Вельмі шкадую... He магу... Я спяшаюся...
— Ідзіце! — рэзка сказаў прафесар.— А я лічыў яго чалавекам...
204
Стася сядзела як укопаная, яна не магла крануцца з месца — так бывае толькі ў сне, калі сніш, як нехта цябе даганяе, а ты стаіш на месцы, нібы ногі твае прыраслі да зямлі. He, такога Прахарэнку яна яшчэ не бачыла. Яна была знішчана, прыніжана, растаптана.
Адолеўшы звышмагутнае прыцяжэпне, Стася ўсё ж узнялася з лаўкі.
— Прафесар... даруйце... я не магу...— сказала яна толькі, і слёзы самі хлынулі ў яе з вачэй.
Прафесар толькі развёў рукамі.
— Куды ж вы? Што з вамі?
Але яна нічога не чула. Глытаючы слёзы, яна бегла, не разбіраючы дарогі.
Паядынак сярод жыта
Немец был сплен н ловок, Ладно скроен, крепко сшнт, Он стоял, как на подковах, He пугай — не побежнт.
Аляксандр Твардоўскі
На лапіне здрасаванага і вытаптанага да чарнаты жыта ляжалі двое, адзін ля аднаго. Ляжалі, як снапы, як нежывыя. Але вось адзін, чой, што быў апрануты ў цывільнае, з сівымі да белізны валасамі, заварушыўся, паспрабаваў устаць. Рукі і ногі дрыжалі, гнуліся, і гэта яму нялёгка ўдалося зрабіць: зямля цягнула да сябе, як вялікі магніт прыцягвае жалезны цвік. Ды ён, высільваючыся і хістаючыся, устаў. Агледзеў поле бітвы, выцер потны твар, загроб назад растрапаныя валасы, так і не заўважыўшы, што яны белыя. Потым абцягнуў на сабе вопратку, падабраў з зямлі сваю міліцэйскую фуражку, пашукаў яшчэ нечага — і знайшоў: падняў нямецкую дзюбатую пілотку і закрыў твар доўгаму немцу, з якім нядаўна ляжаў побач. He разгінаючыся, зняў з немца папружку з патраыташамі і доўгім нажавым штыхом, падперазаўся сам. Потым схапіўся за галаву, заціснуў далонямі вочы — нешта сіліўся ўспомніць. Страпянуў галавою, агледзеўся. Знайшоў дзве вінтоўкі: сваю і нямецкую, павесіў крыжнакрыж на плечы. Затым цяжкай стомленай хадою пайшоў да веласіпедаў, што валяліся пры дарозе ў жыце. Узяў іх і, ведучы ў руках, хістаючыся, пакіраваў да лесу.
Той, хто бачыў гэтага чалавека гадзіну назад, не сказаў бы, што гэта той самы: цяпер ён быў на гадоў дзесяць старэйшы і меў зусім сівую галаву.
Пракопчыка нешта як бы падганяла: хутчэй, хутчэй! Ён сядзеў за сталом у сялянскай хаце і снедаў. Еў, не 206
чуючы смаку, хоць і быў галодны, глытаў не перажоўваючы. Маладжавая цётка, маці яго сябра, з якім яму разам давялося жыць у лесе, сядзела побач за сталом, глядзела, як ён есць, і ўсё падсоўвала яму хлеб, падлівала малако ў кубак. Яечпю з трох яек ён з’еў у момант, не пачуўшы і смаку. А некалі смачнейшага за гэтую страву для яго не было. Потым схамянуўся: як з галоднага боку. Нельга ж паказваць, што ты два дні не еў палюдску. Урэшце, жанчына магла зразумець, што ён так спяшаецца, бо галодны.
Яго ж, як ні дзіўна, падганяў не голад, а пешта горшае. Малако выпіў спакойна, адмовіўшыся ад хлеба.
Прымацаваўшы торбачку з харчам і бялізнай да багажніка, Пракопчык узяў веласіпед, які быў прыслонены да калодзезя, закінуў на шыю вінтоўку, перавесіўшы яе праз грудзі.
Зноў нешта яго як бы падганяла. Падзякаваў цётцы, сказаўшы, што мо праз які тыдзень завітае сюды яе сын, раней хай не чакае.
Жанчына змахнула няпрошапую слязу, перахрысціла Пракопчыка на дарогу і сказала:
— Асцерагайцеся там, не лезьце вельмі на ражоп. Гэтых чужакоў усё роўна многа, вам іх зараз не перабіць. Вунь яны якія дужыя ды адкормлспыя. He тое што вы — вецер паваліць. Шчаслівай дарогі, сынок!..
Пракопчык толькі кісла ўсміхнуўся. Цётка казала праўду: немцаў многа, а іх у лесе яшчэ пералічыш на пальцах. Але нічога, гэта пачатак... Ён правёў веласіпед у руках, азірнуўся апошні раз на зялёны, як астравок, хутар сярод поля і, стаўшы на педаль, перакінуў нагу цераз сядло.
Сонца толькі яшчэ ўзнялося, на траве, на збажыне, на зялёных калівах бульбы срэбрам блішчэла раса. Веласіпед лёгка каціў па ўбітай капытамі дарозе, Пракопчык толькі зрэдку націскаў на педалі, удыхаючы на поўныя грудзі ранішняе чыстае, як крышталь, паветра.
Ах, як добра было б вось так, не думаючы ні аб чым, каціць на веласіпедзе не ў лес, а зусім у другі бок — у Слонім, на кірмаш, тым болей што сёння нядзеля. Ды дарога яму туды закрыта надоўга — аж покуль тут будуць хадзіць чужынцы. Вось ён, нядаўні міліцыянер, едзе, як злодзей, і баіцца, што кожную хвіліну ў яго можа пусціць кулю які паліцай ці немец. А яшчэ зусім нядаў
207
на, месяц назад, усё здавалася такім трывалым і моцным, нішто не азмрочвала яго думак і добрага настрою — здавалася, што шчаслівае сонца над яго галавою будзе свяціць заўсёды...
Вайна! Яна перавярнула ўсё.
Цяпер вайна бушуе недзе далёка, мо ля Смаленска. Немцы крычаць па радыё, што ўжо зусім блізка да Масквы... Брэшуць гебельсавы сабакі! He бачыць ім Масквы, як сваіх вушэй!
Нейкая незразумелая ўпартая сіла сядзела ў Пракопчыку: ён, нягледзячы на першыя няўдачы і адступленні, наперакор усяму, верыў, што немцы тут не гаспадары, што яны тут ненадоўга, бо яны — няпрошаныя госці. А няпрошаных гасцей заўсёды сустракалі і сустракаюць так, як яны таго заслужылі.
Пракопчык не мог сабе ўявіць, што тое, да чаго ён паспеў прырасці душою, што стала яму родным,— можа знікнуць назаўсёды. He, не можа гэтага быць!.. Або калі так, то загіне і ён, бо яму ўсё тое, што застанецца, зусім не патрэбна...
Едучы палявымі дарогамі і думаючы так, Пракопчык адчуваў між тым, што яго зносіць недзе ў бок ад надзённага, таго, што турбавала яго ўвесь гэты час,— ён паволі, непрыкметна для сябе паддаецца чарам сённяшняй раніцы, сэрца яго паступова напаўняецца яе гукамі: бясконцай песняй жаўранка ў паднябессі, кукаваннем зязюлі ў недалёкім бярозавым гаі, крыкам сойкі, несціханым цвырканнем конікаў у траве, лёгкім шумам ранішняга ветру ў каласах збажыны. I здаецца яму, што не ў лес ён едзе, а выбраўся з дому касіць на раніцу, што ў мускулах у яго поўна бадзёрай сілы і што стома прыйдзе яшчэ не хутка. Касіць... Ужо хто мог, той даўно скасіў, вось і жаць ужо даўно час, каласы пачынаюць чарнець і закручвацца ўніз, пазіраць у зямлю, як папрок людзям. Поле прасіла чалавечых рук, чалавечага клопату, спагады і ласкі. А людзі былі заняты нечым другім — яны былі запалоханы вайною, іх душы раз’ядаў горкі дым пажарышчаў, яны дрыжалі за свой заўтрашні дзень і не ведалі нават, ці спакойна пражывуць сённяшні.
Вось так, як ён, Пракопчык... Чамусьці якраз сёння яго апанаваў нейкі няясны неспакой, ні то страх, ні то трывога. Колькі разоў ён ездзіў па гэтых дарогах — яшчэ да вайны, і цяпер — ужо амаль месяц,— і ўсё было доб
208
pa, a сёння пешта як цюкала ў сэрца: глядзі, хлопец, не ўляці чорту ў зубы, не напарыся на ражон, як казала тая цётка.
Дарогу яму нечакана перабег кот — здаравенны, пярэсты, увесь аброшаны, з птушкаю ў зубах. Тая ўжо, здаецца, і не трапяталася.
— Ах ты, бандзюга! — вылаяўся Пракопчык і, кінуўшы руль, ажно схапіўся леваю рукою за ложу вінтоўкі, нібы хацеў сарваць яе з шыі.— Мала табе мышэй, дык ты птушачак, жаўранкаў нішчыш! Ах ты, гад!
А кот ужо знік у разоры, як растаў.
«Ах, бандзюга!»—ужо ў думках лаяў ката Пракопчык. Вунь куды яго прыгнала. Нідзе блізка ні хутара, a кот цягаецца, палюе за светам ад дому і не баіцца нічога і нікога!
КНІГІ ОНЛАЙН
