У лабірынце вуліц
Уладзімір Дамашэвіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 288с.
Мінск 1979
— Рукі вам прывязаць ці не трэба? — спытаў у яго доктар.— Бачу, вы дужы чалавек, я магу не справіцца,— дадаў ён, абводзячы вачыма свае прылады і як бы цэлячыся, за што першае ўзяцца.
Асавік пакруціў галавою — ён збіраўся цярпець, што б з ім ні рабілі, як цярпеў і дагэтуль, і моцна ўчапіўся пальцамі ў падлакотнікі.
— Мне не падабаецца ваш адзін зуб — кутавы, знізу, злева, тактак,— гаварыў між тым доктар, устаўляючы яму ў рот нейкія распоркі, нібы баяўся, што Асавік, чаго добрага, адкусіць яму пальцы.
Асавіку ад гэтага было трохі смешна, але тут жа ён успомніў, што зуб, пра які гаварыў доктар — адзіны кутавы зуб, які ўцалеў пры ўдары асколка, і вось цяпер зямляк з Нямігі кажа, што якраз гэты зуб яму не падабаецца.
— А чаму не падабаецца — я вам зараз растлумачу. Тактак...
Ён узяў нейкія бліскучыя клешчы ці абцугі і прыцэліўся да зуба, абмацаў яго з усіх бакоў і, здаецца, нават узяўся за верх, сціснуў клешчамі, але не круціў зуба, як бы даючы яму, Асавіку, супакоіцца, не баяцца, што будзе балець.
Асавік адчуваў сябе як малады конь, якога першы раз збіраюцца аб’ездзіць — асцярожна, але няўхільна ўсё набліжалася да таго, калі яго запрагуць або асядлаюць,— a
229
цяпер покуль што яго пагладжваюць, злёгку паказытваюць, гавораць спакойным і паблажлівым тонам, каб пасля ўзяць і не выпусціць.
Асавік адчуў, як пот выступіў у яго на лбе, як узмакрэла спіна — на крэсле ў дантыста ён усётакі сядзеў таксама першы раз. А тут яшчэ нейкі эксперымент хоча рабіць з яго зубам гэты зямляк з Нямігі.
— Так, так,— мармытаў сам сабе доктар.— Усё ясна... Дык вось чаму мне не падабаецца ваш зуб...
I тут — Асавік пе чакаў ад старога такога спрыту — доктар імгненна заціснуў клешчы і рэзка, з усёй сілы, ірвануў зуб.
Асавік тузануўся галавой назад, але патыліца і так моцна ўпіралася ў падстаўку, і ўсё засталося на месцы, але боль прымусіў яго яшчэ зрабіць рэзкі рух сківіцамі, каб зашчаміць рот, і ён у нейкае няўлоўнае імгненне адчуў, што можа гэта зрабіць, але пашчэнкі яго аж трэснулі — яны моцна ўпіраліся ў распоркі. I тады ён, таксама машынальна, зусім не даючы сабе ніякай каманды, вялікім пальцам правай рукі зачапіў за падстаўкі, за доктаравы пальцы, якія, здаецца, трымалі ўжо вырваны зуб, і ўсё разам проста вымеў з рота і зашчапіў яго наглуха, моцна, як і належыць. Гэта было падобна на нейкі цуд.
Пабялелы доктар, апусціўшы рукі, таксама ўвесь успацелы, стаяў перад Асавіком, як некалі, няйначай, Ісус Хрыстос перад калекам, якога толькі што ацаліў,— верыў і не верыў сваім вачам.
— Вось чаму мне не падабаўся ваш зуб, дарагі мой зямляк. Цяпер вы зразумелі? — сказаў нарэшце доктар і з палёгкай усміхнуўся.
Асавік яшчэ нічога не разумеў. Ён быў аглушаны, як ударам грому, але ўжо адчуваў, што гэты момант у яго жыцці незвычайны, здарылася нешта адваротнае таму, што было з ім тры тыдні назад. Тады яго адным ударам кінула ў пекла болю і смерці, а сёння гэты стары зямляк з Нямігі вырваў яго з лапаў адчаю і роспачы і вярнуў да жыцця. I разам з тым Асавік не адчуваў нечага асаблівага — гэтае адчуванне да яго прыйдзе пазней, і неаднойчы, а сёння быў нейкі балючы штуршок, радасны крык душы — і здзіўленне, што такім простым і ясным можа быць тое, што часам здаецца такім загадкавым і складаным. Білася ў галаве яшчэ нейкая думка, нібы яму на момант стала зразумелым і вядомым тое, над чым ён біўся
230
мпога год. Але яна, гэтая думка, так і не змагла прабіцца на паверхню яго свядомасці — там і знікла.
Асавік павёў языком у роце — і дзіва! — зуб быў на месцы, толькі з дзёснаў, чуваць было на смак, ішла кроў. I ён, нібы не першы раз гэта рабіў, выплюнуў кроў у місачку злева ад сябе і зусім вольна, хоць і неяк шапялява, бо ў роце засталіся лічаныя зубы спераду, сказаў — першы раз за некалькі тыдняў — сказаў чалавечым голасам:
— Доктар, няўжо гэта вы зрабілі?.. Вы...— Асавік нечакана захваляваўся. Ён гаварыў многа, здаецца, без усякай сувязі, і, як потым ні стараўся, не мог успомніць сказанага. У яго было многа слоў, але яны не злучаліся ў нейкую адну думку, каб выказаць у ёй тыя пачуцці, якія распіралі яго грудзі.
Стары доктар як бы нават разгубіўся: ён замахаў рукамі, адступіў ад крэсла да акна.
— Рабі людзям дабро і не чакай падзякі — вось мой дэвіз. I хай усе людзі так робяць. Больш я нічога не хачу. Вы згодны?
— Цяпер я згадзіўся б з вамі, каб вы нават гаварылі супрацьлеглае. Вы... Вы...— Ён не знаходзіў слоў, усхапіўся з крэсла, кінуўся да доктара і сціснуў яго ў абдымках.
Доктар разняў яго рукі, далікатна вызваліўся.
Дзіўна, але пяць хвілін назад Асавік быў зусім не тым чалавекам, што цяпер, і свет для яго стаў зусім другі — добры і зразумелы. А ў яго замест адчаю і злосці душа напаўняецца нечым новым, праўдзівей, тым, што было ў ёй дагэтуль. Ён — зноў чалавек, у яго ёсць рукі, ногі, галава, рот, hoc. Hoc! Нюх! Яму раптам так нечым смачным запахла, што ён азірнуўся навокал, убачыў адчыненыя дзверы, і яго нібы нешта павяло за руку — не павяло, a пацягнула. Ён як без памяці, пакійуўшы збянтэжанага доктара, выскачыў на калідор і тут жа апынуўся ў сталовай. Хмельны пах стравы прывёў яго ў шаленства.
Ён падбег да бліжэйшага століка, за якім сядзелі чатыры чалавекі ў бальнічнай вопратцы, і ў крайняга, з забінтаванаю шыяй і патыліцай чарнявага хлопца выхапіў зпад носа талерку з макаронамі пафлоцку і тут жа, стоячы, з талеркі, толькі памагаючы пальцамі, адправіў усё ў рот. Хлопец толькі пазіраў на яго здзіўленымі вачыма і думаў, няйначай, што гэта вар’ят, якому не трэба пярэчыць, бо будзе горай.
231
А Асавік з’еў макароны з такім смакам, якога ніколі ў жыцці да гэтага не адчуваў,— гэта было нешта невыказнае! Ён сам, сваім языком, адчуваў гэты невераемны смак, сліна густа змочвала страву, якая дагэтуль ішла ў яго страўнік па зопду і не прыносіла яму ніякай асалоды.
Ён паставіў пустую талерку на стол, моцна страсянуў РУКУ разгубленаму хлопцу, які ўсё яшчэ шырока раскрытымі вачыма пазіраў на гэтага дзівака з параненымі шчонамі.
— Што глядзіш, браце? — сказаў яму Асавік.— Я дваццаць пяць дзёп не еў... сам. Мяне кармілі праз кішку. Ты зразумеў? Таму даруй! Я проста аджыў. Дзякую, браце!
...3 гэтага часу Асавік стаў папраўляцца і хутка выпісаўся са шпіталя.
Гільяціна
Факт узяты з дакументальпай кпіжкі «Лісты зпад гільяціны». Уступі складанне Аляксандра Амільяновіча, былога вязпя турмы «Нойбаў».
Быў май. Буялі ў густой свежай зелені дрэвы, трава аксамітным дываном пакрывала зямлю, палеткі зелянелі азімінай, залаціліся ярыной, у небе разлівалася бясконцая песня жаўранка. Толькі што сталі адцвітаць сады, зямля была ўкрыта белым пухам пялёсткаў, у паветры не сціхаў пчаліпы звон.
Здаецца, толькі жыць ды радавацца людзям. Ды не, не тая пара. Нямецкая навала ўжо трэці год пануе на беластоцкай зямлі, як і на ўсёй Польшчы, а Сувальшчына адышла нават пад Усходнюю Прусію. Лютуюць фашысты, выбіваючы з палякаў дух непакоры і супраціўлення.
12 мая, яшчэ на прыцемку, на ўскраіне Сувалак жандары з бляхамі на грудзях абкружылі хату краўца Анджэя Дзічкоўскага. Уварваліся, як віхура, перавярнулі ўсё ўверх дном... Мужчын паставілі тварам да сцяны, рукі на галаву. Нечага шукалі, грукалі ботамі і прыкладамі, узрывалі нават падлогу. Недзе праз паўгадзіны ўсё лепшае з хаты пагрузілі на машыну. На другую пад лямант і галашэнне гаспадыні пасадзілі самога гаспадара і двух яго сыноў, Яна і Стэфана. Тут жа забілі ў хаце дошкамі вокпы і дзверы, а гаспадыню выгналі на двор — ідзі куды хочаш.
Так пачалася для сям’і Дзічкоўскіх новая трагічная старонка. Цэлы год цягнулася следства ў турме ў Сувалках, а потым бацьку і сыноў — разам з усімі арыштаванымі з іх падпольнай групы — перавялі ў Крулевец — Кёнігсберг, сталіцу Усходняй Прусіі. Яшчэ праз год пакутаў і катаванняў у турме «Нойбаў» іх судзілі: бацьку, Анджэя Дзічкоўскага — да кары смерцю, старэйшага сы
233
на Яна — да дзесяці год строгага рэжыму, а малодшага, Стэфана,— да чатырох год няволі.
Цяпер Анджэй Дзічкоўскі нават не мог разабрацца, якое пачуццё ў яго пераважае: страх за сябе, за сваё жыццё. ці радасць, што хоць сыны застануцца жывы? Праўда, дзесяць год ды чатыры — немалы тэрмін, тут і год пражыць, у гэтым пекле,— можна тры разы памерці, але ўсё ж такі ўперадзе свеціць нейкая надзея.
А ўвогуле Дзічкоўскі не спадзяваўся на такую жорсткасць. Гэта быў не суд, а расправа. Суддзі не збіраліся слухаць ніякіх апраўданняў. Яны слухалі агента гестапа, яму верылі. I вось прысуд. Большасць яго сяброў, таварышаў па падполлі, атрымалі, як і ён сам, кару смерцю — гільяціну. Далі яму чорнае, як манашае адзенне, з белымі палосамі на грудзях, на рукавах і на калошынах штаноў унізе. Вось і ўсё... Засталося які месяц ці болей часу — і калейка дойдзе да іх, што апранулі сёння гэтую трагічную форму, на якой ляжыць пячаць смерці.
Малодшы сын Стэфан, з якім бацька ў адной камеры — яны абодва краўцы, і іх прымушаюць шыць, тут ніхто не сядзіць без работы, нават смяротнікі,— пазірае на бапьку вачыма, у якіх відны слёзы і боль.
Анджэй Дзічкоўскі негаваркі, у думках яго цяпер — бязладдзе, трасянка, у душы — адчай, пустата, крыўда, але, каб суцешыць сына, ён гаворыць яму ціха:
— Нічога, сынку... Я ўжо стары, я сваё ўжо аджыў...
Стары! Яму толькі за сорак, добрая трэць жыцця яшчэ не пражыта. I вось гэтую трэць адсячэ нож гільяціны. Сын хоча сказаць бацьку: бацька, ты яшчэ не стары, табе трэба жыць, толькі як гэта зрабіць, каб ты застаўся жывы? Як? Да каго звярнуцца, у каго параіцца? Можа, спытаць у Кухнера, што рабіць?
Стэфан, сціснуўшы вусны і насупіўшы густыя, як у бацькі, бровы, моўчкі пазірае на шырокі белы пасак на бацькавых грудзях, адзнаку смяротніка,— і не можа сказаць ні слова, баіцца, што расплачацца.
Бацька, спрытнымі рухамі пальцаў выварочваючы каўнер да мундзіра, гаворыць далей:
— Важна тое, што застанецеся вы... Вы — апора матцы. Яна гэтулькі вынесла зза нас... Глядзіце яе, як сябе...— Голас у яго пачынае дрыжаць, ён робіць паўзу, каб супакоіцца.— Яна дала вам жыццё. А цяпер вы ведаеце, што гэта такое... Ведаеце яму цану...
234
Стэфан глядзіць, як бацька прасуе каўнер, прымервае яго да мундзіра, які яшчэ без рукавоў вісіць на прымерачным манекене. I раптам штосьці як стукае Стэфану ў галаву, яму робіцца млосна: манекен без галавы... Тырчыць адна шыя... I бацька будзе... яго хочуць зрабіць, як гэты манекен... Няўжо бацька не здагадваецца, не бачыць гэтага сімваланапамінку? Але... можа нават лепей, што не бачыць, інакш гэтыя апошнія дні яго жыцця будуць атручаны яшчэ горай, чым цяпер.
КНІГІ ОНЛАЙН
