У лабірынце вуліц
Уладзімір Дамашэвіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 288с.
Мінск 1979
3 партызанскага жыцця — адзін маленькі эпізод.
За Валожынам — блакада пушчы. Немцы ідуць ланцугом. Партызаны невялікімі групамі адыходзяць у глыб лесу. Здымаюцца з лагераў і ўцякаюць далей ад бяды партызанскія сем’і, гаспадарчыя ўзводы. На руках у аднае жанчыны — малое дзіця. Яно галоднае, хворае, увесь час, не сціхаючы, плача. А немцы ўсё бліжэй, мо яны чуюць якраз гэты плач... Лес робіцца ўсё гусцейшы, пад нагамі балота... Немцы зусім побач. Маці пакідае дзіця пад кустом, людзі адыходзяць далей, ужо ў самую багну. Ззаду чуюцца крокі, нават можна разабраць, што гавораць панямецку. Відаць, спыніліся, нешта раяцца. Чуваць нават,
250
як пстрыкнула запальнічка, немец прыкурыў папяросу. А потым заплакала дзіця, і тут жа прагучаў сухі трэск аўтаматнай чаргі... Немцы далей не пайшлі. Смерць малога дзіцяці загарадзіла ім дарогу....
3 партызанаў Іван Цярэшка трапляе на фронт. Пачынаючы з Віслы, ваяваў у 5й ударнай арміі генерала Бярзарына.
Тры разы сустракаўся ён з праслаўленым генералам.
Першы раз убачыў яго ля Варшавы. Там Бярзарын праводзіў артылерыйскія вучэнні. Пасля дзяжурства баец Цярэшка пайшоў на кухню. Кухня стаяла ў маладым хвойнічку, на ўскраіне лесу. Далі абед: суп рэдзенькі, Kama таксама, можна без лыжкі абысціся — з кацялка ды Ў рот.
Пад’язджае на матацыкле салдат у кароткім скураным паліце, пытае ў мяне:
— Дзе быў, папаша, чаму на абед спазніўся?
Кажу, што дзяжурыў.
— Дзе лыжка твая, чаму хлебам мачаеш?
— Няма лыжкі,— кажу,— ды яна і не патрэбна, усё рэдзенькае.
Салдат кажа кухару:
— А ну, налі палонік!
Той наліў.
— Эй, брат, так не пойдзе! — крыкнуў салдат.
Тут я яму кажу:
— Вось прыедзе генерал, ён ім шыі намыліць за TaKi суп.
Салдат да мяне:
— Які генерал?
— Хіба не ведаеш? Бярзарын.
Салдат засмяяўся:
— А ты ведаеш, што гэта я Бярзарын?
Кажу, прабачце, не ведаў.
— He трусь,— гаворыць мне.
Даў закурыць, сеў на матацыкл і паехаў.
Падыходзяць да мяне тыя, што былі на кухні, пытаюць, пра што ён са мною гаварыў. А нічога, кажу, гэта дружок мой, даўно не бачыліся. А што ён генерал, нічога не сказаў. Але яны, мусіць, і самі пра гэта ведалі, бо з таго часу супу рэдкага болей не давалі.
— Другі раз убачыліся пад Берлінам, ноччу, ужо на пазіцыях. Бачу, ідуць групаю на трапшэі. Ён першы, па
251
знаў мяне адразу. «Ты жывы, папаша? Пакуль Берлін не ўзялі, трэба жыць». Пацалаваліся мы. Кажу, асцярожней, a то хоць і ноч, а немцы відны. Ён бінокль да вачэй прылажыў, сказаў: «I праўда, спуюць немцы». Хутка мы тады і развіталіся. Апошні раз убачыліся ў Берліне, ужо пасля 2 мая, у шпіталі. Мо ён да каго са сваіх прыходзіў, не ведаю.
Зноў пытае:
— Папаша, ты жывы?
— Жывы, ваша вялічаства, толькі паранены, куля ў руку трапіла. Але глупства.
Ён засмяяўся, што я яго так назваў, і кажа:
— Што табе даць?
— Закурыць дайце.
— Закурыць можна.
Пацалаваў мяне, як тады, і кажа:
— Ну, каб здаровы вярнуўся дадому!
А праз тыдні два, ужо калі немцы здаліся, дачуваюся, што Бярзарын загінуў у аварыі... Баявы быў генерал...
Дзед Цярэшка пакручвае свае пушыстыя белыя вусы і замаўкае. Усяго, пэўна ж, ён не расказаў, ведае ён намнога болей. Але трэба і меру знаць, хай расказвае цяпер бабка Мар’я.
Яе расказ быў зусім у іншай танальнасці. Ён увесь трагічны. Яна гаварыла ўсхвалявана — такі ўжо, відаць, характар у чалавека, што пра балючае не можа гаварыць спакойна.
Яна нават памятае, калі выйшла замуж за першага свайго мужа Васіля Бабра — 2 лютага 1918 года. А вясною мужа мабілізавалі ў армію. Яна засталася жыць у яго маткі, у свекрыві. А тут паны ўсё забралі, жыць цяжка, і пра мужа нічога не чуваць. На чацвёртым годзе прыходзіць адзін чалавек з Хоўхлава і кажа ёй, што бачыў яе Бабра — ажно пад Варшавай, у лазарэце, хворы на тыфус. Аказваецца, пасля міру ён вяртаўся дадому, яго паны забралі на работы, а там ён захварэў на тыфус. Яна сабрала грошай па дарогу, паехала ў Седлец ля Варшавы, знайшла той шпіталь, а ў ім і свайго мужа. Япа ледзь пазнала яго — адны скура ды косці, аброс барадой, вочы гараць. Ён на падазрэнні, бо з гарачкі ўвесь час спяваў «Інтэрнацыянал». Але праз два тыдні яго ўсё ж адпусцілі. Каб прыпісацца, патрэбны сведкі, паручыцелі. Але хто за яго паручыцца? Поп, ксёндз і пан Чайкін адмовіліся.
252
Толькі ляснік Аляхновіч пе пабаяўся, падйісаў паручэнпе.
Чатыры месяцы яе муж павінеп быў хадзіць у камендатуру на рэгістрацыю. Потым адчапіліся, але ён быў увесь час на падазрэнні, хоць і працаваў на гаспадарцы.
— А ў трыццаць дзевятым, як прыйшлі нашы, стаў ёп старшынёю Хоўхлаўскага сельсавета, а жылі мы ў Віткоўшчыне. За адзін год арганізаваў пяць калгасаў, і ў Віткоўшчыне таксама. Далі нам кватэру ў Хоўхлаве, у тым доме, дзе жыў пан Чайкін. Я прымала малако, а сын Пятрусь хадзіў у школу... Думалася, што ўжо будзем жыць як людзі, спакойна. Ажно вайна, немцы прыйшлі... Спачатку мой Васіль хаваўся, а потым не вытрымаў, вярнуўся дадому: што будзе, то будзе. Нават перапрашаў сяготаго са сваіх ворагаў, думаў, яго пашкадуюць. Ды не, ёп мо не аднаго пашкадаваў, а яго не пашкадавалі. Раніцаю немцы абкружылі нашу хату, урываюцца, крычаць: «Рукі ўгору!» Узялі яго, не далі нават апрануцца, босага павялі... Я галашу, а яны не далі нават і падысці.
...Астыла я трохі, адумалася ды зноў давай ісці яго шукаць. А куды? У Валожыне — карны атрад. У Сугваздах — таксама. Пытаюся ў войта (у адным доме з камендатурай), той адсылае да каменданта. А ў каменданта перакладчык, яўрэй. Я да яго: «Дзе мне знайсці Васіля Бабра, свайго мужа?» Той кажа: «Ідзі, шукай сабе другога мужа, кабета. Бо Бабра твайго расстралялі ў Гарадку». У мяне і сэрца спынілася... Потым распытала, далі мне план, дзе і як — рад, нумар магілы. Сказалі, што магу паставіць крыж. Пайшла да сваякоў, зрабілі крыж, узялі рыдлёўкі. Знайшлі магілу, пачалі адкопваць. Ляжыць ніцма. Адзін, другі, трэці... He, не мой... Мой у даматканых штанах, у простай гімнасцёрцы, босы, без шапкі. Знайшлі... Сваякі кажуць: стаўма крыж. А я не — трэба забіраць. Покуль мы там спрачаліся, наехала конная паліцыя, збіла нас бізунамі, не дала забраць. Так ёп і застаўся ў Гарадку.
Праз два ці тры дпі прыязджае да нас паліцыя: аддай дакументы. Кажу, ніякіх дакументаў у мяне няма, нічога я не ведаю. Дзе там! Паставілі да сценкі, навялі аўтаматы. Хлопец убег, абхапіў мне ногі, плача: «Не будзе і маткі...» А потым крычыць: «Страляйце і мяне!»
Але пічога тады не зрабілі, пайпілі. Толькі сказалі, каб прыпосіла дакументы, a то расстраляюць. Пра якія япы
253
дакумепты пыталіся, так і не ведаю. Ну, сталі мы жыць заечым жыццём. Спім і вачэй не заплюшчваем. Сын звязаўся з партызанамі, вадзіў іх на падрыў чыгункі за дзесяць вёрст і болей. Потым неяк кажа: «Іду ў партызаны, буду помсціць за бацьку». Што я магла зрабіць? He пусціць яго? Пайшоў... А было яму тады ўсяго шаснаццаць год... Ну, дазналіся, што сын у партызанах, сталі мяне лавіць... Адзін чалавек, Ляхновіч, сказаў мне: «Поўна сяло немцаў, будуць браць і цябе...» Я тады ўцякла. Немцы ўсё з дому забралі... А я стала хавацца ў сваякоў, яны дрыжалі болей, як я. Сын быў у падрыўной групе, заходзіў то паесці, то змяніць бялізну, то адпачыць. А неяк паляжаў доўга на снезе, як падрывалі поезд, прастудзіўся, захварэў на запаленне лёгкіх, не стаў прыходзіць. Потым прыслаў запіску. Прыехала чалавек трыццаць партызан, мяне забралі. Я стала рабіць на кухні — варыла, мыла, даглядала партызан. Летам сорак чацвёртага нас вызвалілі... Сын кажа мне перад самым адступленнем немцаў: «Бывай, мама, мо і не ўгледзімся». А праз колькі дзён вярнуўся, крычыць мне яшчэ здалёк: «Я жыў, мама!» I раненага на плячах нясе...
Потым у Мінск ездзіў, на парад. Вярнуўся, стаў «істрабком», шукаў дэзерціраў і бандытаў. Пачалі мы заводзіць гаспадарку. Далі нам карову і каня, забралі ад тых, што навялі на нас немцаў. Старога судзілі, а сыны засталіся, пагражаюць. Адзін кажа: «Мо бацька прапаў, а карова і конь не прападуць».
А зімою, яшчэ вайна ішла, наляцела на пас банда. Ноччу япы ішлі, а дпём спыняліся па вёсках, рабавалі, расстрэльвалі тых, хто савецкую ўладу ўстапаўліваў. На світанні зайшлі да нас, пытаюць: «Тут Бабёр Пётр жыве? Дзе ён?» Кажу, выклікалі ў Хоўхлава. Гаварылі папольску і паруску. Камандаваў групай старшы лейтэнант, пахваляўся, што ўцёк з арміі і далучыўся да палякаў. Ён і мяне арыштаваў, павёў па вёсцы да начальства. Іх той камендант яшчэ спаў, нас пакінулі на кухні, прыставілі вартавога. Потым прачнуўся, выклікаюць, стаў дапытваць. П’яны, язык заплятаецца. Адкуль сама? Дзе муж? Дзе сын? Ці была ў партызапах? А сын? Я не прызналася, што была. А ён усё запісвае, як на судзе. А потым кажа: распішыся. Я не захацела. Сталі біць. Зноў дапытвалі, зпоў білі. I так цэлы дзень... Пад вечар кінулі мяне, думалі, што мне ўжо канец... Хату спалілі, усё забралі,
254
яшчэ некалькіх расстралялі і паехалі... I як на тую бяду — ідзе мой сын з адным хлопцам, Жабко прозвішча, з аўтаматамі. Жабка расстралялі на месцы разам з бацькам, а майго Пятра пасадзілі на воз, павязлі. Кажуць, па дарозе агітавалі ўступіць у іх банду, але ён і слухаць не хацеў... Ехалі праз Яршэвічы, у Вялікае Запруддзе, пад Ракаў. Зноў вёскі акружалі, зноў рабавалі і расстрэльвалі. Але такі на сваё наскочылі — разбілі іх, многіх узялі жыўцом.
Мяне вадою адлівалі... Прашу братавую, каб пашукала, дзе падзеўся Пятрусь, думала, што жыў яшчэ. Ажно не... Прывязлі нежывога, з прабітаю галавою — адна куля ў рот, другая ў вока... Пахавалі яго ў Хоўхлаве... Музыкант быў добры, часта спяваў пад гармонік «Этнх лет не смолкнет слава...». Цяпер у Хоўхлаўскай школе вісіць партрэт майго сына...
Засталася я адна. У 1947 годзе пераехала ў Капачы, да Цярэшкі. Яго жонка памерла ў вайну, засталіся два сыны і дачка, цяпер ужо свае сем’і маюць... У мяне было чатыры браты. Аднаго яшчэ ў мікалаеўскую вайну самалёт забіў, два памерлі ад крываўкі, а апошні ў гэтую вайну трапіў пад нямецкія кулі, быў партызанскім сувязным.
Бабка Мар’я паказала ўсе свае дакументы, даведкі і зялёнае, з чырвонаю палоскай на ражку пасведчанне партызана, фатаграфіі свайго сына, мужа і сваю, якой яна была ў маладосці, тыя газеты, у якіх пісалі пра яе і яе сына.
КНІГІ ОНЛАЙН
