У лабірынце вуліц
Уладзімір Дамашэвіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 288с.
Мінск 1979
Цётка Параска расказвала добра, як артыстка, яна не толькі расказвала, яна паказвала: хто што рабіў, як ішоў, на якой мове гаварыў, яна аднолькава добра перадавала рускую, польскую і нават сёетое панямецку — у залежйасці ад таго, на якой мове гаварыў той чалавек, пра якога яна расказвала. А калі яна паказвала, як трасліся ад страху штаны ў дзеда, калі ў вёсцы ўзнялася страляніна, нсльга было ўтрымацца ад смеху.
Іпшы раз напружанасць у іх жыцці як бы спадала, надыходзіла зацішша, але ненадоўга.
— Сталі ганяць на работу, крышылі камень на падсыпку,— зноў расказвае цётка Параска.— Кожны дзень ідзі, як на паншчыну, а паспрабуй толькі прапусціць — рад не будзеш. Адзін раз папрасілі майго Іосіфа выкапаць студню — не пайшоў ён біць тыя камяні. Ажно бачым: едзе немец. Ён нават не немец, а галандзец быў, звалі мы яго Лысы, заўсёды хадзіў з плёткаю, на канцы алавяны шарык...
Пачынае гаварыць дзядзька Іосіф, як непасрэдны сведка і ўдзельнік падзей:
— Зверху мне крычаць: едзе Лысы з Кульчыкам, перакладчыкам. Толькі я вылез, увесь у гліне, і яны тут. Лысы мне адразу — трах повуху. Я — ходу за хлеў. А Кульчык крычыць: «Не ўцякай, a то застрэліць!» Вярнуўся я. А Лысы ўжо стаіць з пісталетам у руцэ. Але болей не зачапіў... А другі раз яна схавала мяне ў шафу — таксама не пайшоў на работу. Прыехалі, паглядзелі і пайшлі...
Зпоў ні слова пра тое, што думаў, адчуваў, ці баяўся, што б зрабіў, каб Лысы...
Затое цётка Параска дае цэлы малюнак:
— Яны яшчэ едучы бачылі, як ты мігнуўся на дварэ, зпад хлява ў хату. Заходзяць, а я ні жывая ні мёртвая.
260
Пытае Кульчык, дзе муж. Кажу — на работу пайшоў, дзе ж яму яшчэ быць? «Ег arbeitet heute nicht!» — крычыць Лысы. Хадзіў, шукаў, глядзеў у сенях, варыўні, каморцы, у хляве. Злосны, як звер. Я нешта на яго не так глянула, ці што, ён як шалёсне мне сваёю плёткаю па паясніцы, дык мне здалося, што кавалак жывога цела выдраў... Выйшаў быў, потым вярнуўся ў хату, пастаяў перад шафаю, нешта падумаў, завярнуўся і пайшоў... Яму што там у шафе? Сядзіць сабе, як мыш пад мятлою, а я тут, здаецца, восьвось не вытрымаю, закрычу ад страху, не выдзержаць мае бедныя нервы... А што ж было б, каб ён сказаў: адамкні шафу? Каб знайшоў яго там? Мо было б тое, што нашай адной дзяўчыне. Маладая была, прыгожая, Зінай звалі. Відаць, падабалася гэтаму чорту лысаму, ды яна на яго глядзець не хацела. Усе ведалі, што ў яе ёсць хлопец... Адзін раз яна на работу не прыйшла. Лысы сеў у сваю брычку, паехаў да іх дадому. Яе няма. Дзе, што? Настрашыў бацькоў, тыя і сказалі, што ў суседняй вёсцы, да цёткі пайшла. Паехаў туды, знайшоў. Прывязаў да аглоблі і біў усю дарогу сваёю плёткаю. Счарніў усю на горкае яблыка. Але выжыла дзеўка, потым і замуж выйшла за свайго хлопца...
Тут не па малым часе новае гора: Іосіф паехаў у лес па дровы, немцы рабілі аблаву, схапілі і яго. Забралі ў Маладзечна. Зноў пачала хадзіць — ужо новымі дарогамі. Насіла і яйкі, і масла, і мёд — нічога не памагала. Дык зрабілі замену. Яго малодшы брат стаў хадзіць на тую работу, а Іосіфа адпусцілі. А потым вызваліла і брата — усё ездзіла, зноў колькі мне каштавала яго выручыць... Здаецца, нсшта вісіць у цябе над галавою, як доўбпя, толькі не ведаеш, калі апусціцца і стукне. Просімся ў лес — пс дазваляюць, сувязныя патрэбны, без іх нельга, покуль можна — трэба цярпець. Цярпелі... Ажно тут адзін наш хлопец, Акульскі, ставіў міну і падарваўся. Пры ім немцы знайшлі дакументы. 3 гэтага і пачалося. Адразу схапілі яго бацькоў, Васіля Гарошку, усяго чалавек дзесяць. Гарошка ўцёк, выграб дзірку пад падваліну. Немсц агледзеўся, падняў трывогу, але было позна. Мы жылі на хутары, Гарошка забег да нас, папярэдзіў. Мы ў той жа дзень пайпілі ў лес, я пават павяла карову. Немцы рапічкай прыйшлі, усё, што засталося, забралі, а хату спалілі... А я карову памяняла з адным дзядзькам. Наша была малочная, добрая, а там, людзі кажуць, усё роўна зарэжуць
261
на мяса. Дзядзька згадзіўся: застаецца ў яго мая карова, потым я яму сплачу. А тады, у той трэсены час, піхто не верыў, што вернемся мы ды яшчэ пра карову ўспомпім. Але выйшла так, што карова там была і малако нам давала...
У партызанах яны прабылі якраз год. Цётка Параска працавала на кухні, а дзядзька Іосіф хадзіў на заданні — на чыгунку, у засады на дарогу, граміў гарнізоны, на ўсякія іншыя небяспечныя справы. Хадзіў як над прадоннем, аднак уцалеў.
...Немцы сталі ўцякаць, над Маладзечнам вісяць клубы дыму, жанкі просяцца дадому, але строгае начальства іх не адпускае. Нарэшце настала пара развітацца мужу і жонцы — яна вяртаецца з кароваю дадому, а ён з хлопцамі едзе ў Дзяржынскі раён, потым яго бяруць у запасны полк, які ішоў за фронтам.
У бой яны ўступілі ўжо ў Польшчы.
Недзе ля Ломжы нямецкі снайпер засеў у фабрычным коміпе. Адкуль страляе — ніяк не відаць, а як толькі падымецца паш басц — так яго і пяма. Потым немец зрабіў прамашку — стрэліў трасірнаю куляй. Тады ўдарылі па коміне з мінамётаў, разбілі ўшчэнт.
Віслу фарсіравалі па лёдзе. Лёд увесь пабіты снарадамі, вады па калені, трапіць баец у палонку — нават не паспее крыкнуць — і пад лёдам. Іосіф Ган быў кулямётчыкам, першым пумарам, цягаў цяжкі, непаваротлівы, але грозны для ворага «максім». Кулямётчык у пяхоце — самая цяжкая спецыяльнасць.
Потым Польшча: лясок, япы на самай яго ўскраіне, уперадзе некалькі хутароў. Раптам адзін з кулямётчыкаў крычыць: «Глядзіце, па даху нехта лазіць, дайце яму гарачанькіх!» Ган тут жа даў некалькі чэргаў, нават не разабраў, ці трапіў. He прайшло і пяці хвілін, як з пямецкага боку паляцелі міны. Трах, трах! Рвуцца зусім блізка, аж абсыпае пяском.
— I раптам,— кажа дзядзька Гап,— чую, як коціцца, глуха пазвоньваючы, каска... Глянуў я — а ў ёй галава...
Апошні бой для Гана быў ужо недзе далёка за Віслай. Кулямётны разлік заняў пазіцыю за капцом бульбы, ля стога саломы. I тут зноў снайпер: некалькі стрэлаў, і стог загарэўся. Хутка за капцом нельга было ўжо ўседзець, трэба мяняць пазіцыю, перабірацца за другі капец, да якоі а было метраў дзесяць.
262
— Я толькі выкаціў перад сабою кулямёт,— гаворыць дзядзька Іосіф,— як немец стрэліў і заклінаваў вертыкальную наводку. Калі цягнуць кулямёт, то ствол барануе па зямлі, а такога дапускаць няможна. Я высунуўся зза капца і стаў задзіраць ствол угору. Зноў прасвістала куля. Мне апякло бараду, стукпула ў грудзі, потым у жывот. Але ўсё роўна хачу падпяць ствол угору, сагпуўся пад кулямётам. Зпоў стрэл — і я пачуў, як мпе стукпула ў спіпу. Крычу другому пумару: «Мяпе раніла!» Немец яіпчэ раз выстраліў — і яшчэ раз па мне ўгадзіў. Тады я ўжо зваліўся з ног...
Настунае маўчанпе. Бачыш усё гэта ва ўяўленні, здаецца, чуеш посвіст снайперскаіі кулі, адчуваеш, як яна стукаецца ў жывое чалавечае цела, разрывае падатлівую тканку, як пырскае кроў і чалавек са стогнам падае...
— Ведаеце, што яго выратавала? — кажа цётка Параска.— Партызапскі медаль. Куля сагнула яго, як талерачку, а ў другім адбіла край, як нажом адрэзала...
Дзядзька Іосіф яшчэ раз удакладняе шлях кулі і тлумачыць, чаму яго не забіла. Папершае, ён быў сагнуты, і гэта ўжо мяшала немцу дакладпа ўзяць яго на мушку. Аднак немец цаляў яму ў грудзі: куля дакранулася да падбародка, ударыла ў медаль, але трохі пад вуглом, інакш яна прабіла б яго, і рыкаіпэтам раніла ў жывот і ў пагу. Другі і трэці стрэлы былі больш недакладныя — відаць, немец спяшыў...
На гэтым і скончылася вайна для дзядзькі Гана. Выпісаўся ён са шпіталя ажно 20 мая.
Пасмяяліся трохі, успамінаючы пра пісьмы. «Які ж ты быў гультай, што нават лепаваўся пісьмо напісаць»,— дакарае жонка мужа. Злосці ўжо пяма, але тады гэта магло кепска скончыцца.
— А што тут такога? — кажа дзядзька Іосіф.— Неяк пасля бою ляжым пад кустом, мой сябра піпіа пісьмо. Кажу яму: «Гайдараў, напішы і мпе». I ёп пе паленаваўся, папісаў...
Яго дапаўняе цётка Параска:
— Узяла я гэтае пісьмо — і ўсё думаю, канцы... Чытаю і нічога пе бачу. Ажно вунь што: сам паленаваўся, за яго пейкі Гайдараў піша... Ён і са шпіталя так пісаў. Кажа — усё добра, жыў, здароў. А тут адна кабета палучае ліст ад свайго, а той піша, што бачыў Гана, усяго паране
263
пага. Яму і ў галаву не прыйшло, піто той напіша дадому, бо бачыліся ж па дарозе ў той іх медсанбат...
Покуль дзядзька Іосіф ваяваў і адлежваўся ў шпіталях, цётка Параска адна ставіла на ногі разбураную вайной гаспадарку. Пабыла трохі ў падсуседзях, а потым са старое варыўні зрабіла сабе хату, хоць якая там хата?
Трэба бьтло толькі паглядзець: жапчына расказвала нам цяпер, як тады расшчапілася падпорка, на якой трымалася столь, і як яна, жаночаю сілаю, выпроствала гэтую падпорку, тым часам паглядваючы, каб столь не абрынулася ёй на галаву і пе сапсавала ўсяе абедні, як радавалася, калі ўсё ў яе добра выйшла, як хадзіла ў лес і ляснік хацеў забраць у яе пілку і як яна абаранялася, але пілы ўсё ж не аддала.
Потым, калі вярнуўся з арміі муж, сталі думаць пра сваю хату. Давалі ім, праўда, будынак ад людзей, што выехалі ў Польшчу, ды яны пе захацелі. Залезлі ў даўгі і сталі будаваць сваю. Усяліліся, доўга канчалі па частках. Недзе ў гэты час паявіўся ў іх сын, жыць стала весялей, хоць і не лягчэй.
Арганізаваўся калгас, але спачатку ладу добрага пе было: кожпы цягпуў у свой бок. Адным словам, пацярпеліся нямала.
— Затое цяпер жывём пачалавечы, хоць перажытае пе забываецца. Хата пе горшая, як у людзей, сын стаў інжынерам, працуе ў Маладзечанскай «Сельгастэхніцы», не так даўно ажаніўся,— кажа цётка Параска.
Калі мы развітваліся, яна папрасіла мяне:
— Можа, вы там у Мінску зможаце штонебудзь даведацца пра майго брата. Старэйшы то памёр, мы ведаем, a малодшы, Павел Марцінавіч Сыракваш, невядома дзе падзеўся, хоць сядзеў у турме да самага вызвалення. Ці іх немцы вывезлі куды, ці што...
Старыя раны, хоць і закрыліся, сядытады нагадваюць пра сябе — баляць то на перамену пагоды, то — калі чалавек прастыне.
Душэўныя ж рапы пе зажываюць ніколі.
Стары высокі дзод у камізэльцы, у ватных штанах і ў валёнках, ужо бяззубы, але з выгляду япічз дужы, глядзіць па нас недаверліва.
264
Старшыня калгаса знаёміць нас, кажа: вось карэсяандэнт, хоча пагаварыць з вамі. Дзед настаўляе вуха — ужо трохі недачувае. Ён падшываў валёнкі, няйначай сваёй бабцы, мы яго адарвалі ад работы...
КНІГІ ОНЛАЙН
