У лабірынце вуліц
Уладзімір Дамашэвіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 288с.
Мінск 1979
— I другое,— ужо спакойна, нават цвёрда, хоць і панізіўшы голас, працягвае бацька,— вы павінны ўсё да кроплі запомніць, што тут рабілася, што тут бачылі і чулі... Каб расказаць жывым праўду... Каб яны ведалі, што гэта такое — фашызм, рэйх і яго слугі.— Бацька памаўчаў, выключыў прас.— За тое, што ў часе вобыску жанчына ўдарыла п’янага жандара па мордзе, калі ён сунуў свае лапы не туды, куды можна, яе прысуджаюць да гільяціны... Гэта суд?
Твар у бацькі робіцца суровы, вусны выцягваюцца ў нітачку, цёмныя вочы халадзеюць...
Бачылі і чулі яны тут многа... Пра гільяціну пачулі ў першы тыдзень, як трапілі ў гэты каменны мяшок. Ужо цэлы год злавесны цень бліскучага нажа вісіць над галовамі ўсіх, хто тут апынуўся,— вісіць, як дамрклаў меч. Трохі раней, гады два назад, тут адсякалі галовы проста сякераю на тоўстай дубовай калодзе. Але ахвяр усё прыбывала, і Эрых Кох, гаўляйтэр Усходняй Прусіі, ці мо генеральны пракурор Брынгман заказалі гільяціну для турмы «Нойбаў». Працэс механізавалі, галовы пакаціліся часцей і гусцей...
Пра гільяціну тут ніхто не тоіцца, наадварот, немцы хочуць, каб усе вязні ведалі пра яе — і дрыжалі, чакаючы свайго лёсу. Экзекуцыі бываюць тут сістэматычна, з нямецкай акуратнасцю, адзіндва разы ў тыдзень, і кожны раз пад нажом гіне пятнаццаць, дваццаць, а мо нават і пяцьдзесят чалавек. He раз п’яныя стражнікі, запырсканыя крывёю ахвяр, як разнікі, урываліся ў камеры да асуджаных, брудна лаяліся, выскалялі зубы і выхваляліся, што хутка і іх кроў — кроў астатніх асуджаных — будзе таксама на іх, нямецкіх ботах...
I хоць у вокны не дазвалялася глядзець пад страхам самае жорсткае кары, вязні не раз бачылі, як вечарам пасля экзекуцыі прыслуга выносіла вялікія скрыні, абабі
235
тыя цынкаваю бляхай, як часам нраз шчыліну дзенебудзь цякла кроў на зямлю, як падбягаў вялізны сабакаваўкадаў і хлябтаў кроў, прагнаю мордаю супуўся да скрыні, а потым сядзеў пад адзінокім дрэвам пасярэдзіне турэмнага двара і дзіка выў да паўночы, наганяючы жах на вязняў...
— Таго, хто хоча застацца чалавекам, а не іх рабом, яны знішчаюць... Але не можа быць, каб яны не скруцілі сабе галавы. Саветы — гэта не Польшча і не Францыя... Па ўсім відаць, што ім там не соладка. Вось і лютуюць... Трэба выстаяць вам, жывым...
Яшчэ дзень назад бацька не аддзяляў сябе ад усіх, a сёння, ужо ў вопратцы смяротніка, гаворыць пра іх, жывых, як бы стоячы збоку...
— Запомні словы, што напісаў нехта разумны на сцяне нашай камеры,— і бацька паказаў сярэднім пальцам правай рукі, на якім быў напарстак, на нары, дзе хімічным алоўкам дробнымі літарамі было напісана — Стэфап всдаў гэтыя словы на памяць, яны гучалі для яго як малітва, як клятва: «Лёгка толькі гаварыць пра Польшчу, цяжка для яе працаваць, яшчэ цяжэй — памерці, а найцяжэй — цярпець».— Цярпець, вынрсці ўсё і не зламацца. Гэта суджана не ўсім... Я ў цябе веру, Стэфан... Ты павінен зрабіць усё, каб людзі ведалі пра нашы пакуты, нашы справы, нашы мары...
Бацька пацяплелымі вачыма глянуў на сына — глянуў у самую душу, нібы запаліў у ёй нешта гаручае,— Стэфану стала лягчэй, стала спакайней. Тое, што не зрабіў, што не паспеў зрабіць бацька, павінен скончыць, дарабіць ёп, яго брат Ян, тысячы і мільёньі палякаў, што хочуць бачыць свой край вольным і незалежным.
* * *
Раніцай наступнага дня на дзвярах загрымела засаўка, і ў камеру да Дзічкоўскіх зайшоў обервахмайстар Кухнер, ён жа перакладчык.
Ён зрэдку заходзіў да краўцоў, і нават не толькі па службовых абавязках: прынесці ці забраць заказ, павясці старэйшага Дзічкоўскага зняць мерку з якога турэмнага начальства, бо кравец Дзічкоўскі быў добры, шыў палавіну свайго жыцця. Кухнер заходзіў часам проста пагава
236
рыць, хоць па строгаму парадку турмы за гэта ёп мог паплаціцца не толькі кар’ерай.
За аскетычнай, спакойнай маскай обервахмайстра Кухнера нельга было разгледзець сапраўднага пачуцця. Ён быў заўсёды роўны: спаважна спакойны, але дзелавы, пават як бы заклапочаны. За гады свае службы ён навучыўся хаваць ад сваіх гаспадароў і пачуцці і думкі. Апямечаны паляк, з мазураў, цянер ён служыў у гэтым пекле «Нойбаў», памагаў немцам адпраўляць на той свет суайчыннікаў.
Але ўсё ж ён быў някепскі ў параўнанні з другімі звяругамі, якіх тут было поўна. У ім яшчэ не памёр чалавек. I гэта проста здзіўляла, як у ім засталіся спагада, сумленнасць, дабрата, якія тут лічыліся самаю страшнай крамолай.
Ён прысутнічаў на ўсіх экзекуцыях як перакладчык, і трэба было мець каменнае сэрца, каб вынесці ўсё, не звар’яцець ад усяго таго, што яму даводзілася бачыць і чуць. На яго плячах ляжала яшчэ адна нялёгкая місія: ён пісаў за вязняў іх апошпія лісты да сваіх родных, перакладаючы тут жа на нямецкую мову, каб вышэйшае начальства ў любы час магло пераканацца, што ў гэтых апошніх развітальных словах няма нічога небяспечнага для рэйху, што таямпіцы катоўпі «Нойбаў» застаюцца і надалей нераскрытымі.
Сёння на хударлявым, старанпа паголеным твары обервахмайстра ляжаў цепь большай, чым звычайна, заклапочанасці. Вязпям ён махпуў рукою, каб яны не ўставалі, зрабіў два крокі па цеснай камеры, спыніўся ля манекена, на якім вісеў амаль што гатовы жандарскі мундзір з белымі ніткамі фастрыгі па краях, павадзіў пальцам па грудзіне справа, як бы малюючы арла з распрасцёртымі крыламі.
Ён ведаў усё: судзілі пры ім, перакладчыку. Таму, відаць, ён пачаў адразу, з галоўнага.
— Паслухай, Анджэй, што табе хачу сказаць. Пішы на памілаванне. Вось папера і ручка,— Кухнер дастаў з бакавой кішэні мундзіра складзены ў дзве столкі аркушык паперы і чорную самапіску, паклаў на машыну перад краўцом.
Дзічкоўскі механічна ўваткнуў сабе іголку з ніткай у грудзіну, якраз у белую палосу, знак смяротніка, апусціў рукі і цяжка ўздыхпуў.
237
— Дзякую, пан обервахмайстар, за клопат, але хіба гэта што дасць? Хіба што зменіцца? Вы ж самі гаварылі, што гэта за памілаванне. Яно можа нават і прыйсці, але са спазненнем, калі чалавек ужо аддасць богу душу...
— Гэта так,— сказаў Кухнер і падняў угору доўгі пракураны палец.— Але ты нічога не траціш. Тваю віну япы не даказалі. Усё можа быць!
— Я вінаваты ўжо за адно тое, што я паляк, і гэтага даволі, каб мяне знішчыць,— загарачыўся Дзічкоўскістарэйшы, і цёмныя яго запалыя шчокі ажылі, заружавеліся, вочы заблішчэлі нядобрым бляскам.
— Гэта так,— зноў пацвердзіў зусім спакойны Кухнер,— але чаму не сыграць у латарэю, калі вядома, што можна выйграць жыццё?.. Стэфан,— звярнуўся Кухнер да сына Дзічкоўскага,— скажы бацьку, што ён дарэмна ўпарціцца. Ну? — I ёп спакойнымі светлымі вачыма ўтаропіўся ў Дзічкоўскагасына.
Стэфан спачатку ненавідзеў гэтага чалавека — невядома, як яго лічыць: за немца ці паляка? Нават ужо калі немец, дык не дзіва, што ён служыць свайму рэйху. А вось калі паляк... Значыць, прадаўся сам і прадае другіх... Агідна глядзець на такога шкурніка, так і хочацца схапіць яго за горла. Але прайшоў час — і Стэфап мусіў змяніць сваю думку пра обервахмайстра. Ім, вязням, было б тут у сто разоў цяжэй, каб яго месца займаў якінебудзь заядлы фашыст і кат. Кухнер, які ў часе экзекуцыі, калі ён перакладаў начальству, быў нейтральны, нейкі халодначужы, нават варожы, рабіўся другі, калі побач не было начальства, калі ніхто, ён ведаў, не данясе на яго. Цяпер ён успрымаўся Стэфанам хутчэй як фігура трагічная. Ён змушаны рабіць тое, што па натуры яму зусім не падыходзіць. I гэтая форма на ім здавалася чужою.
А сёння яго жэст проста паласнуў па сэрцы, расчуліў Стэфана да слёз: аказваецца, ён шкадуе іх як людзей, ён хоча ім дабра, хоча, каб бацька застаўся жыць. Тут, дзе ніколі ні ад кога не пачуеш слова спагады, дзе бачыш і адчуваеш толькі жорсткасць і здзек, прыязнасць робіцца даражэйшай у тысячу разоў, чым у звычайных умовах. Яна тут — як глыток вады ў пустыні... Сёння Стэфан гатоў быў абняць і расцалаваць гэтага чалавека за яго дабрату і спагаду. Ён паверыў у шчасце, што бацька яшчэ будзе выратаваны, бо чалавек, асабліва ў вялікай бядзе, гатоў паверыць нават у цуд.
238
— Пан обервахмайстар гаворыць праўду,— ледзь стрымліваючы сябе, сказаў Стэфан.— Мы павінны скарыстаць яго добры жэст, мо ён і паможа... Каб ты застаўся з намі... Для нас, для мамы... He адмаўляйся, прасі памілавання!
Анджэй Дзічкоўскі аднымі вуснамі горка ўсміхнуўся.
— Прасіць памілавання ў... ката... Бескарысна... Абсурдна... Нізка... Але для вас, сыны і жонка, пайду на гэта прыніжэнне.— У яго свядомасці ажыла недзе мізэрная надзея, што мо і праўда — яго могуць памілаваць — ніякіх доказаў яго віны не знайшлі. Ён распаўсюджваў зброю — але ж гэта толькі словы правакатара. Каму, што, калі — нічога ён гэткага не даказаў, і следства не пацвердзіла яго віны.— Як яго пісаць, тое прашэнне? Панямецку, папольску?
— Панямецку,— сказаў Кухнер.— Я напісаў, ты толькі падпішы.
Ён разгарнуў паперу і стаў чытаць панямецку стандартнае прашэнне, потым пераклаў, хоць абодва Дзічкоўскія зразумелі тэкст і без перакладу: нямецкая мова на мяжы з Прусіяй ніколі не была навіною палякам.
— Прасіць у фюрэра? — зноў скрывіўся Дзічкоўскібацька.— У гэтага...— I ён не сказаў нічога, убачыўшы папераджальны жэст сыяа.
— Сцісні зубы і прасі,— сказаў сурова Кухнер.
— Гэта бескарысна,— махнуў рукою Дзічкоўскі,— але я згодзен...
— Дык падпішы,— і Кухнер паклаў перад ім паперку.— Я сказаў, гэта латарэя, але іншы раз у яе можна выйграць жыццё. А гэта нішто сабе штука,— неяк адразу павесялеў Кухнер.
Дзічкоўскібацька дрыготкаю рукою вывеў у канцы свой подпіс, аддаў ручку і падзякаваў Кухнеру.
— He дзякуй, хай памагае.— Ён забраў паперу, ляппуў Дзічкоўскага па плечуку.— А цяпер набярыся цярпення і чакай.
Ён выйшаў, грукнуўшы дзвярыма.
* * *
Дзень пачаўся як звычайна. Пасля ранішняй кавы — падгарэлых жалудоў — і скібачкі эрзацхлеба з павідлам Дзічкоўскія ўзяліся за шытво. Нервовая напружанасць
239
апошніх тыдняў адбілася на іх абодвух, але асабліва на бацьку. Іголка з ніткай нібы засядала ў густой шарсцяной матэрыі колеру палыну. Раз за разам ён непрыкметна для сына прыслухоўваўся да крокаў на калідоры. Раней лічылі гады, потым месяцы, цяпер лічаць дні. На пачатку мая 1943 года пакаціліся зпад гільяціпы першыя галовы людзей — членаў сувалкаўскага падполля, і гэта цяжкім рэхам азвалася ў сэрцах жывых. Бацька Дзічкоўскі на вачах мяпяўся, худнеў.
КНІГІ ОНЛАЙН
