У лабірынце вуліц
Уладзімір Дамашэвіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 288с.
Мінск 1979
Раней Стэфану здавалася, што за гэтыя два гады няволі бацька высах і так, што гэта ўжо мяжа. Ды не! За апошпія тыдні, калі ён надзеў вопратку смяротніка, мяняўся на вачах: валасы бялелі, твар цямпсў, правальваліся шчокі, з’явіўся хваравіты бляск у запалых, абведзеных цёмнымі паўдугамі вачах. Начамі ён не спаў, нешта ўсё думаў, чуйна прыслухоўваючыся да крокаў на калідоры. А мо проста Стэфану так здавалася? Ён і сам цяпер са страхам чакаў кожнага новага прыходу Кухнера: нават не так Кухнера, як кагонебудзь з незнаёмых стражнікаў, тым болей п’яных...
Бацька меў рацыю, што не верыў у памілаванне: адказу ўсё не было. За гэты час яму дазволілі спатканне з маткай. Бацька расказваў сыну, што яны не маглі гаварыць: яна глядзела на яго і плакала, а ён плакаў, гледзячы на яе слёзы. Потым ён сказаў ёй, што падаў на памілаванне, што ёсць надзея на адмену прысуду... Яна як быццам трохі павесялела. Пра сябе не расказвала, сказала толькі, што жыве ў сваякоў.
Два ці тры дні пасля спаткання бацька ўвогуле быў сам не свой: маўчаў, задумваўся, спыняўся на хаду, то падоўгу сядзеў не варушачыся. Работа ў яго валілася з рук. Стэфан ведаў, што бацька мардуецца, перажывае не за сябе. Ён быў салдатам, ваяваў у дзвюх войнах, не раз глядзеў смерці ў вочы. He за сябе баяўся бацька: ён шкадаваў жонку і сыноў. Мо каяўся, што ўвязаўся сам і ўцягнуў іх у падполле, што ўзняў зброю на ворага. Можа, у думках і лаяў сябе за гэта, бо аднойчы спытаў у Стэфапа: «Скажы мне, сыне, ты праклінаеш бацьку за тое, што ён так неасцярожна паламаў твой лёс? Ты пенавідзіш мяне? Скажы шчыра!»
Што яму было адказаць? Стэфап адказаў бацькавымі словамі: «Памятаеш, ты расказваў, бацька, што нехта з вашых раіў вам не спяшыць, не брацца за зброю, а пача
240
каць, пакуль пачнуць другія. Л ты адказаў на гэта: не будзем глядзець на другіх. Будзем першыя! Хай глядзяць на нас».
Бацька тады як быццам супакоіўся.
Другі раз ён сказаў сыну, што цяжка разабраць, хто свой, хто вораг — у гэтым ён бачыць прычыну правалу іх падпольнай групы. «Будзь разумнейшы за мяне. He паўтарай маіх памылак». Гаворачы гэта, ён думаў, пэўна, пра таго тыпа з магістрата, які даўно шукаў сувязь з падполлем і, знайшоўшы яе, стаў насіць бланкі пашпартаў і іншых патрэбных папер, а потым на адным з пашпартаў пагарэў адказпы таварыш з іх падполля. Жаль, што той спрытны службовец магістрата яшчэ ходзіць па зямлі, яшчэ дыхае паветрам.
«Калі я толькі выберуся адгэтуль цэлы,— думаў не раз Стэфан,— я першнаперш прыкончу таго юду, а потым стану рабіць усё астатпяе...»
Бацька мяняўся не толькі знешне.
Апошнім часам пібы нейкая нябачная сцяна вырастала між бацькам і сынам — як паміж мёртвым і жывым. Адкуль яна? Няўжо бацька пачынаў глядзець на свайго сына як з таго свету? Быў ужо нечым нецялесным, як душа, пазіраў і цешыўся, што хоць сын жывы, хоць нічога не мог ужо яму памагчы, парадзіць, нічым не суцешыць — нібы быў за тоўстаю перагародкаю са шкла?
Можа, і так. Сын кідаў на бацьку ўважлівы позірк, як бы пытаючы: што табе, бацька? Мо што ў цябе баліць? Мо што падаць, прьгаесці, што зрабіць? Скажы, не пакутуй адзін, падзяліся са мною!
Сын быў уважлівы і чулы да бацькі, але прыгнятала ўласнае бяссілле: вось гіне бацька на вачах, яшчэ дзеньдватры — і ўсё... А ён, сын, родны сын, дарослы, ужо вышэйшы і дужэйшы за бацьку, нічым не можа яму памагчы — нават на пазногаць, на кроплю, на макавае зерне. Здаецца, каб мог, памяняўся б з бацькам сваім лёсам, хоць ведаў, што бацька ніколі не прыняў бы такое ахвяры.
Начамі яны цяпер падоўгу гаварылі. Бацька расказваў пра сябе, пра сваё жыццё: пялёгкае маленства, пра трывожную, трэсеную маладосць, пра войны і паходы, потым пра матку, пра іх, дзяцей. Праз усе гэтыя расказы праходзіла адна думка: ён жыў сумленна, сумленна працаваў, смела ваяваў і не раскайваўся ў тым, што здарылася. Лёс яго зайздросны, хай тыя, што застануцца жыць,
241
не плачуць па ім: ён пражыў сваё жыццё так, як трэба сумленнаму чалавеку, патрыёту, сыну свайго народа.
Ён увесь час супакойваў сына, суцяшаў, прасіў не «мартвіцца» — не сохнуць, не перажываць таго, што ён пойдзе ад іх, што не будзе з імі — гэта не так важна. Важна, што яны, сыны, уцалеюць. Гэта нават мо і добра, што ўвесь удар ён прыняў на сябе: мо так мудра рассудзіў усявышні, каб іх род не звёўся, каб іх кроў ніколі не знікла, каб давала новы плён, новыя пакаленні — датуль, пакуль будзе зямля, пакуль будзе Польшча. «Будзьце апорай матцы... Будзьце апорай Польшчы». Шкадаваў, што не ўбачыць канца трэцяга рэйху, адраджэння радзімы... «Але нічога,— казаў ён,— я буду глядзець на ўсё вашымі вачыма і радавацца разам з вамі. Пакуль будзеце жыць вы, датуль буду і я — у вашых сэрцах...»
...Чуйная цішыня на калідоры перарываецца тупатам падкутых жалезам ботаў. Сэрца ў Стэфана замерла на момант, у грудзях пахаладзела. Крокі набліжаюцца, нарастае іх гул, ён, здаецца, аж глушыць, пранікае ва ўсе закуткі душы. А мо пранясе міма, мо яшчэ не ўсё?.. Крокі заціхаюць ля іх камеры, бразгае засаўка, адчыняюцца дзверы. Рослы, з барвовым тварам стражнік кідае ў камеру, як страляе ва ўпор:
— Майстар кравец, выходзь!
Бацька і сын зразумелі, што гэта значыць. Яны ўжо былі на нагах — ускочылі адразу, яшчэ пры першых гуках на калідоры, а цяпер абхапілі адзін аднаго рукамі, прытуліліся грудзьмі і калючымі пічокамі, застылі ў абдымках, як бы слухаючы здвоены стук сэрцаў.
— Бывай, сын мой... дарагі...— Бацька Дзічкоўскі задыхнуўся, зрабіў кароткую паўзу.— Пацалуй за мяне маму... Усё... Так многа хацеў сказаць... Усё...
Яны моцна, памужчынску пацалаваліся. Апошні раз? I бачацца таксама апошні? Няўжо гэта той страшны момант, якога яны чакалі і ўсё хацелі, каб ён прыйшоў як мага пазней?
У Стэфана па шчоках каціліся слёзы. Бацька здаваўся спакойны. Ён толькі моцна прыціскаў сыпа да сваіх грудзей, гладзіў яму далонямі спіну, і гэты дотык бацькоўскіх рук вярэдзіў боль у сынавай душы, паралізаваў яго думку і волю.
Ніякімі словамі нельга выказаць таго, што адчувае чалавек у такую хвіліну. Гэта трэба ўсё перажыць самому.
242
Чалавечы мозг працуе, як матор гіганцкай машыны, заведзены на самыя шалёныя абароты, але ён працуе на халастым ходзе, усё застаецца, як і было. Вось разарвіся тут на кавалкі, захлябніся слязьмі, ляж трупам — а ўсё роўна нічога не зменіш. Лёс няўмольны, жорсткі, усемагутны, як вышэйшая сіла,— ён паказаў на ахвяру, і яна павінна скарыцца перад яго воляй. Няўжо гэта лёс? He, гэта проста сіла! Звычайная жорсткая, грубая сіла! Калі б гэтай сіле паставіць другую — мацнейшую — лёс мог бы быць зусім іншы! Лёс!.. Глупства, а не лёс! Гэта — несправядлівасць! Вось што гэта!..
Нешта падобнае прамільгнула ў зняможанай, паралізаванай свядомасці сына, але не паспеў ён усяго асэнсаваць, як адчуў, што грубыя рукі стражніка адрываюць яго ад бацькі, адштурхоўваюць назад, у камеру, а бацька знікае на калідоры. Гучна бухаюць дзверы, чуецца скрыгат засаўкі, а потым такі знаёмы шчаўчок... Стэфан зразумеў: гэта шчоўкнулі кайданы на бацькавых руках. Ён кінуўся да дзвярэй, стукнуўшыся лбом у моцныя непадатлівыя дошкі, і так застыў, плачучы ад бяссільнай злосці.
* * *
Рана ў сэрцы Стэфана Дзічкоўскага крывавіла доўга і балюча. Толькі цяпер ён зразумеў, як многа страціў,— калі ўжо бацькі не было побач. Ціхі і звычайна маўклівы, бацька неяк неўпрыкмет веяў на яго ўпэўненасцю, уліваў яму сілы, не даваў зламацца, страціць веры. Як тая кураводка, чуць толькі набліжаецца небяспека, прымае баявую позу і кідаецца абараняць сваіх дзяцей, так і ён: заўсёды, дзе давялося быць ім разам у бядзе, сваімі грудзямі ён закрываў іх, сваіх сыноў, асабліва яго, Стэфана, малодшага. I вось цяпер Стэфан адчуў, што ён нібы апынуўся на халодным пранізлівым ветры, і няма за што схавацца, і няма чым прыкрыцца — і цябе пранізвае навылёт...
I нельга было сказаць, што бацька песціў вельмі іх, сыноў. He, ён давяраў ім, не падсцілаў саломкі, калі яны падалі, і не абіваў пылу з іх штаноў, не дзьмуў на пабітае месца. Ён ведаў, што жыццё жорсткае, і рабіў усё, каб яны раслі мужчынамі, каб самі ўмелі адказваць за свае ўчынкі і маглі пастаяць за сябе... А вось такім бездапаможным, як цяпер, Стэфан сябе ніколі не адчуваў. Няўжо і Ян, які апошні час быў адзін, адчувае тое самае? He, Ян
243
смялейшы, так заўсёды лічыў Стэфан. А мо так здавалася збоку? Мо і сам ён збоку, калі не зазіраць у яго душу, здаецца мужным? Нешта падобнае сказаў яму нядаўна Кухнер... Ён расказваў, што бацька прыняў смерць спакоііпа і мужна, як і належыць салдату... Стэфан ставіў сябе ў думках на бацькава месца: ці змог бы ёп сам быць спакойным і мужным у такую хвіліну? Здасцца, не... Гэты Кухнер цяпер як бы трохі прыкрывае яго, Стэфана, ад сярдзітага нордвесту, часам скажа штонебудзь, падбадзёрыць... А сёння ён абяцаў паказаць Стэфану тую страшную прыладу, на якой загінуў яго бацька. Стэфан не можа сабе растлумачыць, чаму так захацелася яму пабачыць гэтую людабойную прыладу і для чаго. Мо ў нейкай меры гэта ішло ад бацькавых слоў: усё бачыць, усё запамінаць, каб потым расказаць людзям, усяму свету пра «подзвігі» гітлераўскіх катаў.
Нешта ж доўга няма таго Кухнера... А што, калі ён завядзе яго ў пастку? Здаецца, не... Чалавека, які прыкідваецца, лёгка раскусіць. Хоць... Яны не раскусілі новага члена свае падпольнае групы, аж пакуль ён іх не прадаў... Ды, урэшце, прадасць Кухнер — усё роўна йрападаць. Стэфану цяпер, пасля смерці бацькі, ужо нічога не страшна...
Турма, змучаная за дзень страхам і тузаннем, крыкам і боем, спіць нервовым гарачкавым сном. Толькі часам пракоціцца рэхам удар жалеза аб жалеза, прагрукаюць дзесьці цяжкія крокі, ускрыкне праз сон які вязень — і зноў знямелая насцярожаная цішыня, гатовая кожную хвіліну перарвацца грубым вокрыкам вартавога, звонам кайданаў ці перадсмяротным крыкам ахвяры.
Здаецца, пачуліся далёкія крокі... He, проста здалося. У сне застагнаў сусед на нарах, потым перавярнуўся на другі бок, доўга чухаўся, а потым заціх... Недзе ўнізе, мо ў канцылярыі, меладычна і ледзь чутна тры разы бомкнуў гадзінпік. Зпачыць, тры гадзіны ночы... Самы сон, a Стэфан усё яшчэ не звёў вокам, чакае... Потым яму здалося, што ён задрамаў,— спалохана прахапіўся, пачуўшы нейкі шум. Ціха адчыніліся дзверы, з парога Кухнер падаў знак рукою — пайшлі!
КНІГІ ОНЛАЙН
