У лабірынце вуліц
Уладзімір Дамашэвіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 288с.
Мінск 1979
Стэфан усхапіўся, не стаў абуваць чаравікаў, каб не нарабіць шуму,— пайшоў у шкарпэтках. Ён хваляваўся: сэрца моцна стукала, не хапала паветра, нібы ён пядаўна прабег некалькі кіламетраў. Ён ішоў туды, адкуль ніхто
24І
пс вяртаўся. Няўжо ён — адзіны шчаслівсц, які толькі паглядзіць на ўсё і вернецца назад?
Яны спусціліся ўніз па вітай лесвіцы, пайшлі па вузкім, цьмяна асветленым калідоры, ужо ў падвальнай частцы турмы, павярнулі ў адзін бок, у другі. Стэфан ужо не знайшоў бы дарогі назад, каб давялося ісці аднаму, ды і думкі яго цяпер былі не пра дарогу. Ён толькі баяўся, каб ім ніхто пе перашкодзіў.
Нарэшце Кухнер спыніўся перад шырокімі моцнымі дзвярыма, азірнуўся навокал, прыслухаўся, а тады толькі адчыніў дзверы, увайшоў і запаліў святло. За ім ступіў Стэфан і стаў ля парога, як укопаны. Ён апынуўся ў даволі прасторным пакоі без вокан, з гладкімі глухімі сценамі. Тут стаяў вялікі доўгі стол, засланы зялёным сукном, пры стале — крэслы з высокімі спінкамі. На сцяне вісеў партрэт Гітлера, пад ім стаялі вазоны на падстаўках.
«I ўсё? — спытаў вачыма Стэфан у Кухнера.— А дзе ж?„»
Як бы ў адказ на яго нямое запытанне, Кухнер падышоў да вялікае шторы, якая спачатку здалася Стэфану тыльнаю сцяною, і рассунуў яе. Пакой пабольшаў у два разы: тут ужо Стэфан адразу здагадаўся, што перад ім — гільяціна. Яна была трохі не такая, як французская, якую ён некалі бачыў на малюнку, немцы ўдасканалілі яе, памепшылі памерам, затое пабольшылі вагу самай галоўнай дэталі машыны — коса зрэзанага нажа, які ўласным цяжарам, лёгка падаючы мо з двухметровай вышыні, адсякаў галаву ахвяры... Нож злавесна пабліскваў, адведзены да самага верху, чакаў новых ахвяр... Цьмянае святло адбівалася ў кафляных сценах гэтай паловы пакоя. Ад гільяціны па падлозе ішла неглыбокая канаўкажолаб, на сцяне віселі шлангі, па якіх падавалася вада — каб змываць кроў.
Неймаверна простая прылада смерці цяпер здавалася Стэфану не такой ужо страшнай, як тады, калі ён яе не бачыў. Бо хіба не ўсё роўна, як паміраць?
Ён падышоў бліжэй, дакрануўся рукою да халоднага металу станіны. Нешта падобнае на лапу з кроснаў: дзве ножкі — адна нізкая, тая, дзе становіцца ахвяра і да якой прывязваюць яе ногі; другая, злучаная з першай папярочкай на даўжыню чалавечага тулава, высокая, больш як два метры, з нажом наверсе. Унізе ля папярочкі — месца, куды класці шыю. На гэтае месца якраз і нацэлепы косы
245
зрэз бліскучага цяжкага нажа... А гэта, відаць, ручка, на якую варта толькі націснуць, каб нож сарваўся і паляцеў уніз...
Прымітыўпа простая, надзейная і сляпая прылада смерці стаяла перад Стэфанам ва ўсім сваім халодным жудасным бляску.
Вось тут назаўсёды развітаўся з жыццём яго бацька, яго акрываўленая галава бездапаможна скацілася ў карзіну...
За сталом сядзелі суддзі, зачыталі яшчэ раз смяротны прысуд... Потым стражнікі сарвалі з яго вопратку, падвялі да станка, прывязалі ногі, сагнулі ў поясе і паклалі галаву пад нож, прыціснуўшы шыю спецыяльнай застаўкай... Сігнал — і кат націснуў на рычаг...
Стэфан здрыгануўся ўсім целам, закрыў твар рукамі. Яму здалося, што ў нос ударыў прэсны пах крыві.
Кухнер моўчкі дакрануўся да яго пляча.
Яны выйшлі на калідор.
— А цяпер я пакажу табе яшчэ нешта,— сказаў Кухнер Стэфану на вуха.— Ідзі за мною.
Стэфану было ўжо ўсё роўна, і ён пайшоў. Некалькі кароткіх калідораў, пераходаў, пад’ёмаў — і яны апынуліся, як адразу здагадаўся Стэфан, на кухні — там, дзе ў вялікіх чорных катлах варылася пустая баланда для вязняў. Тут стаяў агідны пах падгарэлага тлушчу і паранай бручкі, змешаны з пахам нясвежага, тухлага мяса.
Кухнер паказаў пальцам далей, дзе пры сцяне стаялі вялікія ванны.
Як не сваімі нагамі Стэфан падышоў да іх, прыгледзеўся. Здаецца, звычайнае мяса, ужо нясвежае, пасінелае, ад яго і ідзе гэты цяжкі трупны дух. Відаць, назаўтра для вязняў запланаваны гуляш, які заўсёды пахне здыхляцінай...
Але што гэта? Стэфана нібы працяло электрычным токам. Ён выразна адчуў, як яго кароткія валасы на галаве падымаюць скуру, гатовыя, здаецца, выскачыць кожны са свайго гнязда. Па спіне прабег холад, нібы яму сыпанулі за кашулю прыгаршчы ледзянога шроту. Гэтае мяса было... чалавечынай! Мяса... з людзей!.. Калі туман у вачах прайшоў, ён убачыў у ваннах пасечаныя на кавалкі ногі, рукі, рассечаныя тулавы.
Падышоў Кухнер і ціха, але з прыціскам сказаў:
— Бачыш, як вы жараце самі сябе? Памятай, Стэфан,
246
не еш гэтага гуляшу, які вам часам даюць, лепей цярпі галодны!
Ён сказаў гэта такім тонам, нібы сам Стэфан, усе вязні, усе палякі, што сядзелі ў гэтай турме, былі вінаваты, што... «жэрлі самі сябе»!
I счакаўшы, ужо другім тонам, пагрозліва дадаў:
— Запомні гэта назаўсёды... А цяпер — маўчы, як магіла, бо як скажаш каму слова — мне адразу смерць!
Стэфан тупа кіўнуў. Прыбіты, спустошаны, расцёрты ў парашок маральна ён ледзь дайшоў да свае камеры.
Гільяціна адразу памеркла, яна для Стэфана была нішто ў параўнанні з тым, што паказаў обервахмайстар на кухні.
Здавалася, Стэфан ведаў сваіх катаў, усяго мог ад іх чакаць: самага горшага, самага агіднага, але такога здзеку, такога дзікага глумлення над людзьмі не чакаў нават ад самых заядлых фашыстаў!
Ён быў чысты чалавек, ён ведаў гэта сам. I ведаў таксама, што калі сумленнага, чыстага душою чалавека ўкачаць у бруд — які б ён ні быў — то гэты чалавек ужо не будзе жыць, а калі і будзе, то ўжо не падымецца, і жыццё стане для яго пакутаю, катаваннем, пракляццем.
— Навошта, навошта ты гэта паказаў мне, Кухнер? Я не перанясу гэтага, не змагу, я звар’яцею... Навошта ты паказаў мне гэта? Навошта? — шаптаў сам сабе Стэфан Дзічкоўскі, стоячы на каленях перад сваімі нарамі.
Твар яго быў смяртэльна бледны, па шчоках каціліся слёзы, а рукі, сціснутыя ў кулакі, былі роспачна ўзняты над галавою.
Ветэраны
Урызак з нарыса «Каб радзіла зямля»
Гісторыя... Здаецца, ужо адбалелая, застылая, а сунеш руку глыбей, як у попел,— а там яшчэ горача, яшчэ пячэ і бярэ за жывое.
Гаспадары былі ўсхваляваны нашым прыходам, асабліва бабка Мар’я, а дзед Іван Цярэшка, як стары салдат, трымаўся спакойна. He абышлося, як гэта бывае ў беларусаў, без традыцыйнае пляшкі на стале. Быў нават мёд, ужо зацукраваны, з іх уласнай пасекі. Быў хлеб і да хлеба... Але чагосьці як бы бракавала, печага ці некага не хапала ў іх прасторнай хаце...
Мне добра памог Уладзімір Гарошка, сакратар. Бабка Мар’я казала, што ён для яе як сын. I той пябачны бар’ер, які звычайна бывае паміж малазнаёмымі людзьмі, аж покуль яны добра не ўведаюць адзін аднаго, у гэтым выпадку ўпаў адразу, я, прынамсі, яго не заўважаў, людзі гаварылі шчыра, адкрыта.
Гарошка тут свой чалавек, у яго таксама было свежае гора, і гэта яшчэ болей збліжала людзей. Яго бацька прайшоў вайну, быў паранены, а вось тут, дома, пакаўзнуўся і трапіў пад гусеніцу бульдозера.
— Гэта лёс,— кажа дзед Цярэшка. I расказвае прытчубыль са свайго жыцця.— Яшчэ ў тую, мікалаеўскую вайну быў я на румынскім фронце. У аддзяленні сувязі, дзяжурым па дні: сёння ля апарата, заўтра на лініі, паслязаўтра кухарыш. Выпала мне кухарыць. Мелі мы сабе добрае месца для гэтага: лагчынка такая між гор, крынічка як вока — колькі ні бярэш з яе вады, а яна ўсё поўная. Ля гэтай крынічкі расклаў я агонь, павесіў вядро з вадою грэць, а сам думаю: тут непадалёку поле, павінна ўжо
248
бульба добрая быць, a то абрыдла гэтая каша... Пайшоў, капаю бульбу. Чую — бах! — стрэліла гармата з нямецкага боку, а не па малым часе ляціць гасцінец. А вуха ўжо адразу ловіць, па шумесвісце пазпае, дзе ўпадзе. Чую — педалёка педзе ляжа. Упаў я ў бульбу, а тут як ірване... Падняў я галаву, а ад майго агню і следу пе засталося, толькі яма глыбокая на тым месцы. Пастаяў я над тою ямаю ды пайшоў да сваіх. А яны глядзяць на мяне, пібы я з таго свету вярнуўся. Кажуць: «Мы ж думалі, што ты ўжо на небе. Ну, цяпер можаш быць смелы — смерць цябе не возьме». I праўда, праваяваў і тую, і гэтую — а хоць бы што. Памятаю, за Одэрам ужо стаялі, я памкамузвода быў, насіў на баку сумку палявую. У баі адзін раз разрыўная куля стук у сумку, а мяне нават не кранула. Другі раз у атаку ішлі, немец з мінамёта абстрэльваў. Мы — перабежкамі. Бой скончыўся — адчуваю: нешта мая правая нага як босая, ступаеш — і ўсё пад нагою чуеш — камень ці грудка. Глянуў я — ажно ў маім чаравіку асколкам зрэзала ўсю падэшву ад задпіка да наска, адна ўсцілка засталася...
Паслухаеш такіх гісторый, дык сапраўды можна паверыць у лёс...
Дзед Цярэшка патроху скідае з сябе павольнасць. Расказвае япічэ адзін эпізод:
— У Румыніі, у першую вайну, пайшлі па сена — у акопах падаслаць добра. Скубём сабе памалу, ноч цёмная, дожджык цярусіць... Тут у мяне нехта сепа адбірае. Я яго цап за вінтоўку — бачу, немец. I ён пазнаў, што тут рускія. Кажа: «Камарад, камарад, рус. He страляй!» Нас было болей. Немец сабраў сваіх, сказаў ім нешта. Потым нам кажа: «Маўчыце. Мы сабе возьмем, а вы сабе...» HeMen; з Букавіны быў, трохі гаварыў паруску. Мы разам пакурылі, пагаварылі і разышліся...
Па такіх вось расказах, эпізодах паволі адкрывалася біяграфія чалавека, смелага, спакойнага, цярплівага, са сваім бачаннем свету — трохі афарбаванага гумарам, чалавека, схільнага да філасофскай развагі. У вайну ён — салдат, партызан, баец, у мірны час — працаўнік, араты, але не адарваны ад жыцця, а ў яго віры.
Пры рэжыме Пілсудскага ён, член Сялянскаработніцкай грамады, сакратар ячэйкі, быў арыштаваны разам з усімі актывістамі грамадскага руху. Аднак, нічога ад яго не дабіўшыся, вымушаны былі адпусціць. Пра гэта ён
249
расказвае таксама з прыхаванай усмешкай, спакойна, усё па парадку:
— Узялі адразу ў Палачаны. Пабыў трохі — адпраўляюць у Валожын. Адтуль — у Наваградак. 3 Наваградка — у Вільню. Ніколі гэтулькі бясплатна не ездзіў... Дапытваюць: «Кажы, хто цябе падбухторваў, хто твае кіраўнікі? Дзе падпольная літаратура? Дзе зброя?» Адно і гавару ў адказ — нічога не ведаю, нікога не знаю, адчапіцеся. Кіруюць назаД, нічога не выходзіць. Прыгналі ў Ашмяну. Чакаем каля пастарунка. Бачу, нешта мой канвой прапаў... Раз няма — дык што, я ім сам сябе буду ахоўваць? Трасцу! Зайшоў да шаўца, якраз падэшва ў боце адарвалася. Убачыў знаёмага, той служыў нейкім дробным начальнікам у магістраце. Так і так, кажу, не ведаю, ці я арыштаваны, ці на волі. Ідзі, кажа, дадому. Так я і пайшоў, не развітаўшыся з панамі, нават няёмка было... Потым, трохі пачакаўшы, заходзіць да мяне камендант паліцыі, нібы так, па дарозе, ці вады напіцца. Кажа папольску: «Што ж, ваша грамада распалася...» Hi то пытае, ні то мне навіну гаворыць. «Невядома яшчэ»,— адказваю яму, а ён як не чуе. «Вшыстко то за пенёндзэ»,— кажа. Адказваю: «Можа быць. Дарма нічога не робіцца, усё за грошы». Так мы да нічога і не дагаварыліся... Апотым мяне нават падсолтысам выбралі. Адзін раз прыязджае секвестратар па нядоімкі да Багданёнка. Той бедны, пяцёра дзяцей, няма чаго есці. «Вядзі,— кажа мне секвестратар,— да гэтага нядоімшчыка». Я — не пайду. «Чаму?» Кажу, у яго няма чаго браць, адны дзеці голыя. Тады ён мне: «Пішы акт, што нічога няма». Напісалі акт, я падпісаў... Войт выклікаў мяне, лаяўся. Але так і абышлося.
КНІГІ ОНЛАЙН
