У сэрцы слова адзавіся
зборнік для 7 класа. У 2 кн. Кн. 2
12+
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 407с.
Мінск 2018
НАШЫ СВЯТЫ
Калі мы яшчэ называліся язычнікамі, у нас было шмат багоў і яшчэ болей свят. He, вядома ж, мы не аддаваліся толькі бяздумным гульням і забавам. Беларусы рупліва і настойліва працавалі на сваёй роднай зямлі, але ж і адпачыць, скласці падзяку раллі, сонцу, зерню, ды і самім сабе, грэшным, таксама ўмелі.
Колькі сілы, павагі да зямлі, радасці і весялосці было ў нашых старажытна-буйных народных святах — Каляды, Масленіца, Купалле, Багач! Дарэчы, амаль ва ўсіх нашых святах, як нешта жывое, адушаўлёнае заўсёды прысутнічала зерне.
На Багача (восеньскае свята, якое яшчэ мела назвы Багатніка, Багатухі, Спажы багатай, Прачыстай, Зельнай і нібыта завяршала жніво, падводзіла вынікі ўсяму году, які для хлебаробаў ужо заканчваўся) мы абносілі ўсе двары і гумны кошыкам з жытам новага ўраджаю, у якое была ўваткнута свечка, спявалі дажынкавыя і восеньскія песні:
Бярозка з лістком, бярозка з лістком
Усю восень шумела:
— Мой ты, лісточак, мой ты зеляненькі, Як жа мы расстанемся?
Ветры павеюць, цябе абвеюць, А я тут застануся.
— He бойся, бяроза, не бойся, белая,
Я цябе не пакіну.
Цяпер ападу — вясною прыйду.
3 табою шумець буду.
Кошык з зернем ад першага зажынкавага снапа пакідалі ў адной з хат — да налецця, да наступнага жніва, жадаючы такім чынам дому багацця і шчасця.
Некаторыя фалькларысты лічаць, што гэтае свята, якое дайшло нават да сённяшніх дзён,— адгалосак ушанавання Дажбога, апекуна нашага дастатку.
Каляды — язычніцкае свята ў гонар зімовага сонцавароту. Яно, па сутнасці, адкрывае год. Вясёлае свята з песнямі, скокамі, варажбою, забавамі, гульнямі, калядаваннем. 3 гумарыстычнай гульнёю «Жаніцьба Цярэшкі».
На Каляды зноў жа абыходзяць хаты калядоўшчыкі. Але гэта ўжо своеасаблівы тэатр з пераапрананнем у «мядзведзя», «жураўля», «жорава». Калядоўшчыкі водзяць з сабою «казу», носяць шматпрамянёвую «зорку», якая круціцца на кійку, ад чаго намаляваныя на ёй фігуркі, здаецца, пачынаюць бегаць.
Тыя, што калядуюць, спяваюць калядныя песні, у кожнай хаце хваляць гаспадароў.
Ну, вядома ж, як тут не расшчадрыцца ад такіх слоў, не расчуліцца ад такой пахвалы! I гаспадар не скупіцца — усё, што ён дае калядоўшчыкам, механоша кладзе ў торбу. Весялосць працягваецца. Гэтая торба спатрэбіцца потым ім яшчэ ў «крывыя вечары»,— аж да Запускаў яны будуць «Жаніць Цярэшку».
«Маці» і «бацька», абраныя са старэйшых, падбіраюць у пары хлопцаў і дзяўчат і потым «жэняць» іх: дзяўчаты ўцякаюць ад жаніхоў, а хлопцы іх даганяюць. Усе пары павінны пералавіцца. Мітусня, смех, жарты, песні. А як жа без смеху і жартаў у будучай сям’і! Хлопцы і дзяўчаты тут не саромеліся гаварыць тыя словы, якія хацелі,— гэта ж усяго гульня!
Жанілі Цярэшку ўсю ноч. I нярэдка здаралася, што гэтая гульня для многіх пар і напраўду заканчвалася вяселлем. Бо Цярэшка, якога жанілі,— наш старадаўні язычніцкі бог, што спрыяў і апекаваўся маладымі, іх лёсам.
Гэткім жа вясёлым, багатым на жарты і выдумкі святам была наша Масленіца. «Масленка, Масленка, каўзуха, a чаму ты, Масленка, не да Духа — адна нядзелька і тая караценька»,— спявалі мы.
Масленка — наша свята сустрэчы вясны. Мы спальвалі чучала зімы. Каталіся на санках, круціліся па лёдзе на калаўротах. Адведвалі маладых, «разувалі» тых маладажонаў, якія ўзялі шлюб у гэтую зіму. У Чысты чацвер адзявалі на халасцякоў «калодкі» — вешалі стужкі з кветкамі, напамінаючы: час жаніцца. Некаторых перакананых халасцякоў вазілі па вёсцы на баранё, высмейваючы за тое, што яны не знайшлі пакуль сабе нявестаў.
Дарэчы, барана ў нашых шмат якіх народных святах адыгрывала вельмі важную ролю. Яна сімвалізуе пладавітасць, і з ёю мы на Купалле і Юр’е, на Пятроў дзень і на Русальным тыдні «абворвалі» свае вёскі — абходзілі іх з баронамі. Звозілі на баронах зіму і засцерагаліся імі ад русалак.
Вясна ўжо была блізка, і на Масленку мы пяклі круглыя бліны — яны нагадвалі нам пра цёплае вясновае сонца.
А ў апошні дзень масленічнага тыдня, які называўся Даравальным, усе ва ўсіх прасілі прабачэння і даравання: пасля вячэры гаспадар садзіўся ў кут і ўся сям’я кланялася перад ім да зямлі, прасіла даравання, а потым і сам бацька ва ўсіх прасіў прабачэння.
Самым вольным, нават самым разгульным нашым святам спрадвеку было Купалле. Гэтае сталае свята летняга сонцавароту — адно з самых найпрыгажэйшых свят. У тую ноч, калі яно святкавалася, усё здавалася нам незвычайным, непаўторным, фантастычным. Дзяўчаты збіралі купальскія зёлкі, якія, мы верылі, маюць магічную сілу, плялі вянкі, пускалі іх на ваду, хлопцы палілі вогнішчы, усе разам скакалі праз полымя, ачышчаючыся, набіраючыся сілы і здароўя. Раніцою сустракалі сонца, купаліся голымі ў ранішняй pace, маладзеючы і прыгажэючы ў ёй, у начных лясах іпукалі папараць-кветку — імкнуліся гэта рабіць парамі, з каханымі ці з тымі, пра каго мроілі, бо тое, што ў паўсядзённым жыцці лічылася грэхам, у купальскую ноч было абрадаваю насалодаю ў гонар багоў плоднасці і ўрадлівасці.
У гонар таго ж Ярылы — бога сонца, кахання, урадлівасці зямлі, плоднасці жанчын, які ў белым убранні ездзіць па полі і «апладняе» нівы. Менавіта ж на Ярылле хлопцы «ўмыкалі»,
кралі сабе жонак, адбываліся язычніцкія шлюбы, высвятлялася, ці можа каханая нарадзіць дзіця.
На Ярылле, 4 чэрвеня, мы таксама маліліся дажджу. Увогуле язычнікі вельмі часта прасілі дажджу: 2 мая, у дзень першых парасткаў, з 20 па 30 мая, на Купалле, 24 чэрвеня, 12 ліпеня, у дзень адбору ахвяр да свята Перуна, 20 ліпеня, у свята Перуна.
А ўжо 24 ліпеня, пачынаючы жніво, маліліся з іншай нагоды — прасілі у неба, каб дажджы спыніліся. I потым мы на дажджы забываліся, яны нас ужо да налецця не цікавілі.
Гадавы цыкл нашых язычніцкіх святаў найперш дастасоўваўся да фазаў сонца і да нашых земляробчых клопатаў: зімовае сонцастаянне, калі адбываўся паварот сонца з зімы на лета; веснавое раўнадзенства, калі набліжаўся час сяўбы; летняе сонцастаянне, калі ўсё буяла і расло; і асенняе раўнадзенства, калі мы ўжо маглі пабачыць плён усёй нашай летняй рупнасці — ураджай.
Другою купкаю нашых святаў былі, як мы ўжо казалі, маленні аб дажджы. Трэцім цыклам былі святы ўраджаю — ад першых пладоў да яго збору.
I яшчэ мы мелі святыя дні шанавання продкаў: Радаўніцу, Сёмуху, Дзяды.
У беларусаў вельмі абвостраная павага да памерлых родзічаў. Жывыя з вялікай пашанаю адносяцца да мёртвых, некалькі разоў на годзе памінаюць добрым словам нябожчыкаў. Кажуць: «Калі мы не ўспомнім сваіх прашчураў, то хто ж тады ўспомніць нас?»
Нашы Дзяды святкуюцца заўсёды ў суботу — у суботу перад Масленкай, у суботу перад Сёмухай, у суботу перад Пятром. Самыя галоўныя ў нас восеньскія Дзяды, ці як іх яшчэ называюць — Асяніны. Яны былі самыя багатыя: «На Дзяды шмат яды» — на стол ставілася ад 7 да 19 розных страў з нашай традыцыйнай беларускай кухні: куцця, бліны, клёцкі, яечня, адваранае мяса, бульба з каўбасой. Мужчыны палілі ў лазні, жанчыны мылі ў хаце, мянялі чыстыя набожнікі на абразах, фіранкі на вокнах. Пасля лазні ўсе садзіліся за стол, запрашалі продкаў вячэраць.
Гэты наш абрад памінання-ўшанавання продкаў дакладна апісаўу сваёй паэме «Дзяды» Адам Міцкевіч. I увогуле, Дзяды, ці не самы беларускі ва ўсім свеце звычай яднання з прашчурамі, калі мёртвыя наведваюць родныя хаты, сваіх сваякоў і блізкіх, а жывыя рыхтуюцца як найлепш сустрэць іх.
Калі на восеньскія Дзяды мы запрашалі сваіх продкаў да сябе ў хаты, то на Радаўніцу, на веснавыя Дзяды, ішлі да іх на могілкі самі. Калі восенню мы дзякавалі прашчурам за добры ўраджай, то на Радаўніцу менавіта прасілі іх заступіцца за нашы нівы. Адзінае свята памінання продкаў, якое адбывалася не ў суботу,— Радаўніца была ў нас заўсёды ў першы аўторак пасля велікоднага тыдня. Да рытуальнай ежы дабаўляліся велікодныя фарбаваныя чырвоныя яйкі, яйкі-пісанкі.
Мы разумелі, што гэтыя памінальныя дні, больш чым продкам, патрэбны нам, жывым, таму настрой у нас часам вельмі мяняўся: на Радаўніцу да абеда пашуць, у абед плачуць, а па абедзе — скачуць.
Саракі, сталае свята ў народным календары, якое было заўсёды ў другі дзень веснавога раўнадзенства, у старажытнасці пачынала новы год: менавіта на яго, у гэты дзень нашы прашчуры сустракалі новы год. Лічылася, што на Саракі прылятае сорак выраяў, сарока прыносіць на сваё гняздо сорак галінак.
Усе гуталіся на арэлях, дзяўчаты навязвалі курам прыгожыя стужкі,— каб падчапіць сабе прыгожых хлопцаў,— спявалі, гукаючы вясну, вяснянкі.
Увогуле вяснянкі ў нас гучалі вельмі доўга. Вясну мы пачыналі гукаць на Масленку, гукалі на Стрэчанне і Звеставанне і ўжо супакойваліся недзе толькі на Вербніцу — тады ўжо гукаць яе не трэба было, бо яна была відавочнаю. Навошта ж прасіць прынесці «на зямельку травіцу, на травіцу расіцу, на лясочак лісточак, на дзевачак вяночак», калі ўсё гэта ўжо ёсць?!
Юр’е, Ягор’е. Старадаўняе веснавое земляробчае свята беларусаў. Дзень першага выгану кароў на пашу. Хлебаробы абыходзілі свае зарунелыя нівы, прасілі Юрая, якога ўяўлялі моцным мужчынам, што быў гаспадаром руні, кветак, травы, расы, жывёлы, каб ён устаў рана, асядлаў каня, ды ехаў на
палеткі выпускаць pacy «на ўвесь свет, на кожны цвет», «на цёплае лета, на буйное жыта». каб зямлю адамкнуў, траву выпусціў, статак накарміў.
На Беларусі ёсць свята Пахаванне Стралы. Яно адзначаецца на шостым тыдні пасля Вялікадня. Стралу, самую першую веснавую маланку, вельмі грозную і непрадказальную сілу, якая забівае і спальвае, з пашанаю ў нас хаваюць на узмежку жытняга поля. Адна з дзяўчат выкопвае яму, кладзе туды ляльку, усе закопваюць і спяваюць рытуальныя песні: «Ты не ўбі, страла, добра молайца». А да гэтага сорак дзён яе ўлашчваюць карагодамі, тымі ж песнямі: «Як пушчу стралу дай па ўсём сялу».
Такога абрада — Пахаванне Маланкі — няма болып нідзе ў свеце. Задобрыванне маланкі — магічная вера, што яна будзе літасцівай да людзей і іх жывёлы ўсё лета.
Шчадрэц, наша старажытнае свята сустрэчы новага года, дарэчы, новы год мы сустракалі па сонечным календары — мае вельмі шмат разнастайных назваў: Шчодрык, Гагатуха, Шчодра, Васілле. Асаблівасцямі яго было тое, што абавязковаю ежаю на пераднавагоднім стале былі бліны з верашчакаю і смажанаю каўбасою ды шкваркамі, а яшчэ тое, што мы любілі народны звычай шчадравацца — хадзіць па хатах з песнямі і жартамі. А нашы дзеткі з жытам у кішэнях прыходзілі да сваіх родных бабуль і дзядуль, татулькаў ды матулькаў і імітавалі ў хатах засяванне поля.
КНІГІ ОНЛАЙН
