КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
рабавання іншых, бо чалавек хутчэй забывае пра смерць свайго бацькі, чым пра страту спадчыны. Апроч таго, прычынаў забраць маёмасць — болей, чым дастаткова, і той, хто пачаўжыць рабаўніцтвам, заўжды знойдзе прынамсі адну, каб прыўласціць чужое, а вось падставаў праліць чыю-небудзь кроў нашмат менш і абгрунтаваць іх цяжэй. Аднак калі ўладар — на чале войска і мае пад камандаваннем незлічоную колькасць жаўнераў, тады ён увогуле не мае патрэбы дбаць, што яго празавуць лютым, бо без такой славы ні ў якім войску не падтрымаць згуртаванасці і гатоўнасці да любых дзеянняў. Сярод вартых захаплення Ганібалавых учынкаў згадваюць і такі: будучы на чале агромністага войска, складзенага з прадстаўнікоў самых розных рас і народаў, і прывёўшы іх ваяваць у чужыя краі, ён не даў узнікнуць ніводнай звадзе ні паміж імі, ні супраць іхняга ўладара, прычым як у ліхую гадзіну, так і ў шчаслівую. I вынікаць гэта магло толькі з яго нечалавечай лютасці, якая, разам з яго разнастайнымі вартасцямі, заўсёды выклікала ў жаўнераў пашану і жах; а без такой лютасці нават усіх яго вартасцяў было б недастаткова, каб дасягнуць такога эфекту. Тым не менш недальнабачныя аўтары, з аднаго боку, захапляючыся яго ўчынкамі, з другога — ганяць тое, што якраз і было іх найпершай прычынай. I пра справядлівасць высновы, што іншых якасцяў было б мала, сведчыць выпадак, які здарыўся са Сцыпіёнам, чалавекам найвыбітнейшым не толькі сярод яго сучаснікаў, але ва ўсёй гісторыі ўвогуле. Тым не менш, войскі, якімі ён кіраваў у Гішпаніі, супраць яго паўсталі. I адбылося так толькі таму, што праз сваю залішнюю мяккасардэчнасць ён даў жаўнерам больш вольнасці, чым дапускаецца вайсковаю дысцыплінай. У гэтым яго і дакараў Фабій Максім*, калі, выступаючы ў Сенаце, называў разбэшчвалыіікам рымскага войска. 3 гэтай самай прычыны й локры*, пацярпеўшы ад аднаго са Сцыпіёнавых легатаў, так і не дабіліся помсты, і легатава бясчынства засталося непакараным — зноў праз тую ж лагоднасць Сцыпіёнавага характару; так, што нехта ў Сенаце, жадаючы яго абараніць, нават сказаў, што ён — з тых шматлікіх людзей, якім лягчэй не памыляцца, чым выпраўляць памылкі. Калі б Сцыпіён карыстаўся аднаасобнаю ўладай, такая рыса характару з часам разбурыла б яго славу і рэпутацыю, але ж паколькі яго дзеянні знаходзіліся пад кантролем Сената, гэтая згубная якасць не толькі абышлася яму без наступстваў, але й паспрыяла ягонай славе. Такім чынам, вяртаючыся да пытання, што лепш — унушаць страх ці любоў, я раблю выснову, што, паколькі людзі любяць, як хочуць самі, а баяцца, як хоча ўладар, то ўладару разумней абапірацца на тое, што залежыць ад яго, а не ад іншых; адзінае, пра што яму трэба рупіцца — гэта, як я ўжо казаў, не выклікаць да сябе нянавісці. Раздзел XVIII Наколькі ўладары мусяць быць верныя свайму слову Кожны разумее, як гэта пахвальна, калі ўладар захоўвае вернасць слову і жыве ў шчырасці і без падману; тым не менш, сучасны досвед паказвае, што ўладары, якія вяршылі вялікія справы, мала зважалі на вернасць і ўмелі затуманіць людзям мазгі сваёй хітрасцю; прычым такія ўладары ўрэшце й перасягалі тых, што абапіраліся на сваю чэснасць. А трэба ведаць, што змагацца за вяршэнства можна двума спосабамі*: па-першае, праз законы, па-другое, сілай. Першае ўласціва чалавеку, другое — зверу, але з прычыны, што першага часцяком бывае недастаткова, даводзіцца ўжываць і другое. I таму ўладар павінен умець карыстацца і звярыным, і чалавечым. Гэтаму алегарычна вучылі і старажытныя аўтары, апавядаючы, як Ахіла і шмат якіх іншых волатаў антычнасці аддавалі на выхаванне кентаўру Хірону, які прызвычайваў іх да свайго парадку. Пад гэтым разумелася тое, што, маючы за настаўніка паўзверапаўчалавека, уладар павінен навучыцца спалучаць у сабе абедзве гэтыя прыроды, бо адна без другой не бывае трывалай. I калі ўжо ўладар павінен умець дзейнічаць па-звярынаму, то лепей за ўсё яму прыпадобніцца да льва і лісіцы, бо, калі ён будзе толькі львом, то не ўратуецца ад пастак, а калі толькі лісіцай, не ўратуецца ад ваўкоў. А значыць, каб распазнаць пасткі, яму трэба быць лісіцай, а каб адпудзіць ваўкоў — ільвом. Заставацца ж заўсёды толькі львом — неразумна. 3 гэтага вынікае, што дальнабачны ўладар не можа і не павінен захоўваць вернасць слову, калі яго выкананне здольнае павярнуцца супраць яго і калі прычыны, па якіх ён даваў абяцанне, зніклі. Такая парада была б несумленнай, калі б людзі былі сумленныя, але як бо яны 72 нікчэмныя і самі не трымаюць дадзенага вам слова, дык і вы не абавязаны выконваць абяцанага ім. Ну, а прыстойных прычын, каб апраўдаць такое невыкананне, кожны ўладар мае ў дастатку. I сучасныя прыклады гэтага можна пералічаць бясконца, згадваючы, колькі мірных дамоваў, колькі пагадненняў так і не былі выкананыя ці пайшлі марна праз нявернасць уладароў сваім абяцанням, і ўдачлівейшым аказваўся той, хто ўмеў лепей ужыць лісіныя звычкі. Але гэтыя звычкі трэба ўмець прыхаваць і быць вялікім прытворам і ашуканцам. Людзі ж — настолькі прастадушныя і занураныя ў штодзённыя праблемы, што манюка заўсёды знойдзе таго, хто дасць сябе падмануць. Сярод нядаўніх прыкладаў не магу абысці маўчаннем адзін. Аляксандр VI толькі й рабіў, што ўсіх падманваў і ні пра што іншае ніколі й не думаў, — і заўсёды знаходзіў, каго абдурыць. He было яшчэ чалавека, які ўмеў бы гэтак запэўніваць, з такою пераканаўчасцю прысягацца і так не выконваць сваіх абяцанняў; і аднак падман заўжды яму ўдаваўся, бо ён быў выдатным знаўцам па гэтай частцы*. Са сказанага вынікае, што напраўду мець усе вышэй памянёныя якасці ўладар не абавязаны, але ён абавязаны рабіць выгляд, быццам іх мае. Асмелюся нават сказаць, што мець іх усе і заўсёды іх праяўляць — шкодна, а ўдаваць, быццам іх маеш, — карысна. Так, добра выглядаць спагадлівым, верным слову, гуманным, шчырым, пабожным і нават быць такім, але ў душы трэба заўсёды захоўваць гатоўнасць і пры неабходнасці магчы і ўмець праявіць адваротныя якасці. Трэба разумець, што ўладар, асабліва новы, не можа ва ўсім прытрымлівацца таго, што сярод людзей лічыцца добрым, і часцяком дзеля захавання дзяржавы ён мусіць дзейнічаць насуперак сваім абяцанням, бязлітасна, бесчалавечна і нават насуперак устаноўкам рэлігіі. I таму ў душы ён павінен заўсёды быць гатовым павярнуцца адпаведна таму, куды падзьмуць зменлівыя вятры лёсу, і, як было ўжо сказана, калі можна не аддаляцца ад дабра, а калі трэба — умець не цурацца і зла. Такім чынам, уладар павінен пільна сачыць, каб з яго ByeHay ніколі не зляцела нічога супярэчнага пяці вышэй згаданым якасцям, каб кожны, бачачы і чуючы яго, меў уражанне, што ён поўны літасці, вернасці, чалавечнасці, шчырасці і пабожнасці. Прычым удаваць, што табе ўласцівая апошняя з пералічаных якасцяў, — асабліва важна. А людзі — яны, як правіла, мяркуюць па тым, што бачаць вачыма, а не па тым, што могуць памацаць рукамі, бо пабачыць дадзена ўсім, а дакрануцца — нямногім. Усякі бачыць, які ты з выгляду, але нямногія ведаюць, які ты ёсць; і тыя нямногія не пойдуць супраць думкі большасці, абаронцай якой выступае ўся моц дзяржавы. А на дзеянні ўсіх людзей, і тым болей уладароў, з якіх зыску ў судзе не зробіш, глядзяць па іх выніку. Таму няхай уладар дбае пра тое, як узяць уладу і яе ўтрымаць, а ўжытыя ім сродкі заўсёды палічаць годнымі і ўсе іх ухваляць, бо чэрнь успрымае ў падзеях толькі іх знешні выгляд і канчатковы зыход, а ўвесь свет з чэрні якраз і складаецца; меншасць знаходзіць у ім месца толькі тады, калі большасці няма больш на што абаперціся. Адзін сучасны ўладар, чыё імя тут лепей не згадваць*, заўсёды толькі й выступаў, што за мір і вернасць, і пры гэтым быў найбольшым парушальнікам і таго, і другога; але ж калі б ён таго і другога трымаўся, то ўжо не раз страціў бы ці павагу да сябе, ці сваю ўладу. Раздзел XIX Як ПАЗБЕГЧЫ ПАГАРДЫ Й НЯНАВІСЦІ Цяпер, калі найважнейшыя з вышэй памянёных якасцяў абмеркаваныя, я хацеў бы, разважаючы пра астатнія, абысціся адной кароткаю заўвагай. У цэлым яна заключаецца ў тым, што ўладар, як было ўжо часткова сказана, абавязаны старанна пазбягаць учынкаў, здольных выклікаць да яго нянавісць і пагарду, і калі яму гэта ўдасца, значыць, сваю справу ён выканаў і ніякіх іншых папрокаў можа не апасацца. Нянавісць да сябе ўладар выклікае болей за ўсё тады, калі, як я ўжо казаў, квапіцца на чужое і прысабечвае маёмасць і жонак падданых, чаго дапускаць не павінен, бо абсалютная большасць людзей жыве задаволена, калі бачыць, што на іх маёмасць і гонар ніхто не замахваецца, і змагацца застаецца толькі з нямногімі, чые амбіцыі няцяжка ўтаймаваць шматлікімі спосабамі. Пагарду да сябе ўладар выклікае тады, калі праяўляе нясталасць, легкадумнасць, распешчанасць, баязлівасць, нерашучасць, адчаго павінен трымацца далей, чым ад краю прорвы, стараючыся, каб у яго дзеяннях адчуваліся веліч, бясстрашнасць, цвёрдасць і сіла, каб у прыватных дачыненнях з падданымі яго рашэнні былі беспаваротнымі і каб меркаванне пра яго было заўсёды такое, што ні ў каго не ўзнікала б і думкі яго падмануць ці ашукаць. Ухадар, які ўнушае пра сябе такое меркаванне, заўжды ахінуты вялікай павагай, а супраць таго, каго паважаюць, змову наладзіць цяжка. На яго цяжка й напасці, калі вядома, якімі выбітнымі якасцямі ён валодае і як шануюць яго падданыя. Страшыцца ж уладару якраз такі й трэба гэтых дзвюх рэчаў: унутранай небяспекі, што ідзе ад падданых, і небяспекі звонку — ад чужаземнай сілы. Ад небяспекі звонку уладар абароніцца, калі будзе мець добрае войска і добрых саюзнікаў; прычым калі ў яго будзе добрае войска, дык і добрыя саюзнікі знойдуцца; а пры трываласці знешняга становішча і ўнутранае будзе заўсёды трывалым (калі толькі яго не парушыць нейкая змова); і нават калі знешняе становішча пагоршыцца, ён устоіць перад любою навалай (як гэта ўдалося згаданаму мною спартанцу Набісу), калі будзе жыць, кіруючыся апісанымі мною правіламі, і не дасць сабе ўпасці духам. Што да падданых, дык, калі звонку ўсё ціха, апасацца трэба толькі таемнай змовы, ад якой уладар у дастатковай меры сябе засцеражэ, калі не будзе выклікаць нянавісці і пагарды і калі народ будзе ім задаволены, а дамагчыся гэтага, як я вышэй падрабязна тлумачыў, уладар абавязаны. I адзін з наймагутнейшых сродкаў, якія ўладар мае супраць змоўнікаў, якраз у тым, каб не выклікаць усеагульнай нянавісці, бо змоўнік заўсёды мяркуе, што забойствам уладара дагодзіць народу; a калі будзе меркаваць, што народ абурыцца, у яго не стане духу пайсці на такое, бо цяжкасці, з якімі звязаная ўсякая змова, і без таго бясконцыя. Як паказвае досвед, змоўнікаў ва ўсе часы было шмат, ды шчаслівы канец мелі нямногія. А ўсё таму, што змоўнік не можа быць сам па сабе і схаўрусавацца можа толькі з тым, каго лічыць незадаволеным; а як толькі адкрываеш душу незадаволенаму, дык адразу даеш яму козыр ад гэтай незадаволенасці пазбавіцца, бо, выдаўшы цябе, ён мае ўсе падставы спадзявацца на шчодрую ўзнагароду; так што, калі ён бачыць з аднаго боку — выгаду яўную, а з другога — няпэўную і звязаную са шматлікімі небяспекамі, то павінен быць або рэдкім сябрам, або самым зацятым ворагам уладара, каб не здрадзіць твайму даверу. Карацей кажучы, калі на баку змоўніка толькі страх, падазронасць і боязь расплаты, якія скоўваюць яго рухі, то на баку ўладара — уся моц дзяржавы, законы, заступніцтва саюзнікаў і ўлада, якія служыць яму аховай, а калі да гэтага яшчэ дадаць