Усе вершы і паэмы
Мойшэ Кульбак
Выдавец: Вясна
Памер: 536с.
Прага 2022
9
Едучы ў 1928 годзе з «буржуазнай» Польшчы ў краіну, як яму думалася, будаўнікоў новага ладу і стваральнікаў новай культуры, Кульбак не падазраваў, што не пражыве там і дзесяці гадоў. Хваля Вялікага тэрору, якая заліла Савецкі Саюз у 1937 годзе, не абышла і Мойшэ Кульбака. Ужо ўтраўні яго імя выкрэсьлілі са сьпісу рэдкалегіі «Штэрну». 11 верасьня яго арыштавалі, 28 кастрычніка суд прызнаў яго «агентам польскай выведкі», вінаватым ва ўдзеле ў «контррэвалюцыйнай трацкісцкай тэрарыстычнай арганізацыі».
У ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 году Мойшэ Кульбак — разам з 120 іншымі прадстаўнікамі грамадзкай, навуковай і культурнай эліты Беларусі — быў расстраляны. У 1956 годзе падчас хрушчоўскай «адлігі» ён быў рэабілітаваны, аднак пра дату сьмерці яго дачка Рая даведалася толькі ў 1989 годзе.
Разам з расстрэлам імя і творчасьць Мойшэ Кульбака ў Савецкім Саюзе былі адданыя забыцьцю. Яго кнігі былі забароненыя, выдаленыя зь бібліятэк і гандлёвых сетак і падлягалі зьнішчэньню. Аднак творы Кульбака — на мове арыгіналу і ў перакладах — пачалі выходзіць за мяжою СССР: брытанскай Палестыне, Аргентыне, ЗША.
Першым перавыданьнем на ідышы выбранай паэзіі і прозы Кульбака стаў зборнік «Geklibene verk» («Выбраныя творы»), які выйшаў у 1953 годзе ў ньюёркскім выдавецтве СІКО («Centrale jidise kulturorganizacje»). У 1976 годзе Літаратурнае таварыства Яўрэйскага навуковага інстытуту ў БуэнасАйрэсе выдала том выбранай паэзіі, прозы і драмаіургіі Кульбака.
Пасьля рэабілітацыі ў 1956 годзе ў Савецкім Саюзе з імя і творчасьці Мойшэ Кульбака была зьнятая забарона, пачалі выходзіць пераклады ягоных твораў на расейскую і беларускую мовы. У 1979 годзе ўвыдавецтве «Советскнй пнсатель» выйшаў самы аб’ёмны савецкі зборнік паэзіі Кульбака «Gut iz der тепс» («Чалавек добры»), у якім, аднак, не абышлося без ідэалягічнай цэнзуры.
Урэшце, у Менску ў 2016 годзе з нагоды 120годзьдзя з дня нараджэньня паэта стараньнем Вольфа Рубінчыка выйшла двухмоўнае выданьне паэзіі Кульбака «Ejbik / Вечна», куды ўвайшло некалькі дзясяткаў твораў у арыгінале і перакладзе на беларускую мову.
ю
Задума і мэта кнігі «Усе вершы і паэмы»
Кульбак у гісторыю літаратуры ўвайшоў перадусім як паэт, аднак беларускаму чытачу ён больш вядомы як празаік — аўтар ужо фактычна культавага менскага раману «Зэлмэняне» («Зельманцы» у перакладзе Віталя Вольскага), другім выданьнем якога ў 2015 годзе пачалося вяртаньне аўтара ў новы беларускі літаратурны кантэкст.
Тым часам з паэзіяй Кульбака чытачы ў Беларусі знаёмыя адно фрагмэнтарна. У 1970 годзе ў Менску выйшаў невялічкі зборнік Кульбака «Выбранае» (выдавецтва «Беларусь»), куды ўвайшло трыццаць два вершы і скарочаныя вэрсіі чатырох паэм у перакладзе на беларускую мову дзясятка перакладчыкаў. Якасьць тых перакладаў вельмі няроўная, ёсьць больш удалыя, а ёсьць і такія, арыгінал якіх ідэнтыфікаваць вельмі цяжка, а нават і немагчыма. Часта тыя пераклады зьвязвае з арыгіналам толькі назва, на тэму якой перакладчыкі — амаль без выключэньня беларускія паэты — напісалі большменш адвольныя вершы.
У 2016 годзе ў Менску выйшаў малым тыражом дзьвюхмоўны зборнік «Ejbik / Вечна» (выдавецтва «Шахплюс»), куды ўвайшла падборка перакладаў са зборніка 1970 году, а таксама зь дзясятак новых перакладаў Андрэя Хадановіча і Васіля Жуковіча.
Вось жа, значная частка паэтычнай творчасьці Кульбака чытачам у Беларусі дагэтуль заставалася невядомая, але і перакладзеныя творы часта не адпавядалі нават самым непатрабавальным крытэрыям якасьці. Каб выправіць гэтую сытуацыю, і была задуманая кніга, якую вы цяпер трымаеце ў руках: выдаць паэзію Кульбака ў арыгінале, лацінскай трансьлітарацыі і ў дапаможным беларускім перакладзе, мэта якога — максымальна перадаць зьмест арыгіналу без захаваньня яго формы.
Выданьне іншамоўнай паэзіі з паралельным «непаэтычным» перакладам — справа для беларускай культурнай прасторы не зусім звыклая, таму тут варта даць неабходныя тлумачэньні. (У сьвеце гэткія дзьвюхмоўныя выданьні — звычайная практыка.)
11
Такі пераклад не прэтэндуе на самастойную мастацкую вартасьць, апрача той, якую нясе ў сабе сам зьмест твораў Кульбака. Яго прызначэньне — раскрыць радок за радком сэнс арыгіналу, разьмешчанага паралельна на суседняй старонцы. (Вядома ж, як і ў любым перакладзе, пры гэтым немагчыма вычарпальна перадаць шматзначнасьць словаў, гукапіс, разнастайныя алюзіі і асацыяцыі.) Такі падыход дазваляе абысьці асноўны недахоп традыцыйнага паэтычнага перакладу, калі пад строгім дыктатам формы і зь неабходнасьцю захаваць памеры, рытмы і рыфмы арыгіналу, перакладчык часам вымушаны ахвяраваць нейкімі сэнсамі аўтара і/або дапісваць тое, чаго ў арыгінале не было. Тут, безумоўна, бываюць шчасьлівыя выключэньні, аднак часта перакладчык паэзіі непазьбежна становіцца суаўтарам паэта.
Апрача азнаямленьня беларускага чытача з творчасьцю Кульбака, гэтае выданьне мае яшчэ адну важную мэту — паспрыяць папулярызацыі ідышу, адной з моваў, на якой яшчэ сто гадоў таму гаварыла палова жыхароў вялікіх гарадоў Беларусі і большасьць жыхароў мястэчак. Мовы, якая моцна пацярпела ў XX стагодзьдзі, але не памерла. Ідыш вывучаюць шмат дзе ў сьвеце, у тым ліку ва ўнівэрсытэтах суседніх Польшчы, Літвы, Украіны, гэтая мова памалу робіцца папулярнай і нават моднай. Варта даць ідышу шанец і ў Беларусі, у сэрцы колішняга Ідышлэнду.
Структура гэтага выданьня выглядае наступным чынам. Першы том зьмяшчае паэтычныя творы Кульбакаў ідышскім арыгінале. Другі том — дзьвюхмоўны, у ім зьмешчаны тэкст ідышскага арыгіналу ў трансьлітарацыі лацінскай графікай, а ў ім пры кожным творы — бібліяграфічныя зьвесткі і тэксталягічныя камэнтары. Паралельна на суседняй старонцы падаецца беларускі невершаваны пераклад з тлумачэньнямі словаў і паняцьцяў, якія чытачу могуць быць незразумелыя.
Варта падкрэсьліць яшчэ раз: галоўны ў кнізе — тэкст арыгіналу. Пераклад — гэта шлях да яго лепшага разуменьня.
12
Бібліяграфія
Мэтай выданьня было сабраць па магчымасьці ўсе паэтычныя творы Мойшэ Кульбака.
Апрача кніжных выданьняў (7 прыжыцьцёвых і 4 кнігі выбранай паэзіі, якія выйшлі пасьля яго сьмерці), вершы і паэмы Кульбака публікаваліся ў розных літаратурных зборніках, анталёгіях і хрэстаматыях, а таксама ў пэрыядычным друку.
Усе кніжныя выданьні ўдалося знайсьці ў бібліятэках і ў электроннай форме ў інтэрнэце. Цяжэй выглядае сытуацыя з пэрыёдыкай. Газэты і часопісы на ідышы належаць да бібліяграфічных рэдкасьцяў, гадавыя падшыўкі выданьняў часта бываюць некамплектнымі, таму ёсьць рызыка, што нейкія творы Кульбака маглі застацца па־за межамі гэтага выданьня ўсіх вершаў і паэмаў.
Вялікай падмогай пры выяўленьні публікацый у пэрыядычным друку быў «Index to Yiddish Periodicals», складзены дасьледнікамі Яўрэйскага ўнівэрсытэту ў Ерусаліме.
Ніжэй падаецца бібліяграфія вершаў і паэмаў Мойшэ Кульбака ў храналягічным парадку іх публікацыі.
1916
Sterndl // Literarise heftn (Vilne). 1916.
1918
*** Kriger! Dajn sverer farbrexn... // Kultur un bildung (Moskve — Petrograd). 1918. №8.
1919
*** Kriger! Dajn sverer farbrexn... // Dos fraje vort (Minsk). 1919. №5.
Dos hojz (fragment fun «Di stot») // Di naje velt (Vilne). 1919. №12.
Xvaljes //Di vox (Vilne). 1919. №2.
Di xasene // Di fraje velt (Minsk). 1919. №45.
*** Zinger txejlesdike... // Tog (Vilne). 1919. №19.
13
Hunger // Tog (Vilne). 1919. №41.
In fabrik // Tog (Vilne). 1919. №53.
1920
Kultur // Tog (Vilne). 1920. №50.
Kultur //Di naje velt (NjuJork). 1920. №37.
*** S’lajxt lixtiklind... // Leben (Vilne). 1920. №1.
Dos lecl // Leben (Vilne). 1920. №2.
Joste der smid // Vajterbux. Vilne, 1920.
Di stot // Vajterbux. Vilne, 1920.
Sirim. Farlag fun dem farejn fun di jidise literatn un zurnalistn in Vilne. Vilne, 1920:
*** Gezen hob ix jidise verter...; [Ovntbloj:] *** Ver gejt in sod...; A levonenaxt (S’iz ojsgelevonevet...); *** In gortn, banaxt...; *** Efser zing ix...; *** Gezangen umklore...; *** Ven x’hob far zix dem lectn tojer...; *** Der naxtgevelb...; *** Dos regndl trift...; Minxe; *** Elnt lid...; ***A stil gezang...; *** Stumt, cvajgelex, stumt...; *** S’lajxt lixtiklind...; *** Ix trog es najs...; Zunfargang; [Sikere fartogn:] ***Veit!..; *** S’hot ufgesojmt...; *** Es zojft dos hare...; ***Ix bin arojs in oderfeld... ; ***Vos mir starbn...; Cvisn felder; Di xasene; *** Got, Got, gib a regn...; [Labirintn:] *** Es hot a menc...; *** Zinger txejlesdike...; Dos lecl; Hunger; Xvaljes; *** let iz nox majn stibl...; *** Gej ix mir azoj...; *** Mir hobn, libste, bam spacirn...; AxadHoom; [Unter dem farrejxertn himl:] In fabrik; Kultur; *** Kriger!..; Di stot; Erd.
Lamedvov // Di cukunft (NjuJork). 1920. №11.
1921
*** Und cvisn mencn... (Di hejl) // Di cukunft (NjuJork). 1921. №2.
*** Es treft... //Di cukunft (NjuJork). 1921. №2.
A cigele // Di cukunft (NjuJork). 1921. №6.
In senk //Di cukunft (NjuJork). 1921. №8.
A lid cu Rusland // Di cukunft (NjuJork). 1921. №8.
A lid cu Rusland // Unzer tog (Vilne). 1921. №211.
1922
Lider. Klalfarlag. Berlin, 1922:
*** Gezen hob ix jidise verter...; [Ovntbloj:] *** Ver gejt in sod...; A levonenaxt (S’iz ojsgelevonevet...); *** Efser zing ix...; *** Gezangen
Ч
umklore...; *** Der naxtgevelb...; *** Dos regndl trift...; Minxe; *** A stil gezang...; *** S’lajxt lixtiklind...; Zunfargang; [Sikere fartogn:] ***Veit!..; *** S’hot ufgesojmt...; *** Es zojft dos hare...; *** lx bin arojs in oderfeld... ; *** Vos mir starbn...; Cvisn felder; Di xasene; *** Got, Got, gib a regn...; [Labirintn:] *** Es hot a menc...; *** Zinger txejlesdike...; Dos lecl; Hunger; Xvaljes; *** let iz nox majn stibl...; *** Gej ix mir azoj...; *** Mir hobn, libste, bam spacirn...
Di hejl // Der onhejb. Berlin, 1922.
*** A benmejlex hot zix farstelt... // Der onhejb. Berlin, 1922.
Stumkajt // Der onhejb. Berlin, 1922.
*** Es treft... // Der onhejb. Berlin, 1922.
A levonenaxt (In vajter stilkajt...) // Der onhejb. Berlin, 1922.
Asore Dibraje // Der onhejb. Berlin, 1922.
*** Es klingenbalojxtene zaln... (Abai) // Di cajt (Nju Jork). 1922. №537.
Rajsn // Di cukunft (NjuJork). 1922. №2.
Farnaxt // Di jidise tribune (Varse). 1922. №16.
КНІГІ ОНЛАЙН
