Уводзіны ў археалогію
Браян М. Фэйган
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 272с.
Мінск 1996
Археалагічныя тыпы
Кожны пры сустрэчы з артэфактам перажывае пэўныя эмоцыі, ці гэта будзе цудоўны драўляны шлем з паўночназаходняга ўзбярэжжа Ціхага акіяна, ці простая ступка для жалудоў з поўдня Каліфорніі. Наша першапачатковае жаданне — уважліва вывучыць іх і класіфікаваць згодна з нашымі культурнымі стандартамі. Такім самым чынам па-
водзілі сябе і дагісгарычныя людзі. Уладальнікі прылад працы — тых, якія сёння даследуюць археолагі,— самі групавалі гэтыя прылады і адводзілі ім пэўнае месца ў жыцці грамадства. У працэсе спажывання ежы намі былі нададзены розныя функцыі нажу, відэльцу, лыжцы. Нажы рэжуць мяса, але рыбныя нажы выкарыстоўваюцца для рыбы. Дагістарычныя навершнікі стрэл ужываліся для палявання, пэўны тып дроцікаў — для палявання на аленяў, іншыя — для птушак і г.д. Выкарыстанне таго ці іншага артэфакта залежыць не толькі ад выгоды і зручнасці, але і ад традыцый і правіл пэўнага грамадства. Крыху зазубраныя гарпуны аўстралійскіх паляўнічых прызначаліся ў асноўным для рыбнай лоўлі (рыба чаплялася за зазубрыны, і такім чынам яе выцягвалі на паверхню) і былі абаілютна непрыдатныя для палявання на кенгуру. Керамічны посуд, які ў большасці афрыканскіх і амерыкана-індзейскіх плямёнаў выраблялі жанчыны, у іншых грамадствах быў выключна мужчынскай працай. Гэта абумоўлена традыцыямі, законам і сістэмай табу, якія разам з функцыянальнай роляй прадмета з’яўляюцца вызначальнымі пры выяўленні археалагічных тыпаў.
Акрамя таго, кожнае грамадства мае сваё ўяўленне пра знешні выгляд таго ці іншага прадмета. Яшчэ і сёння амерыканцы па-ранейшаму аддаюць перавагу вялікім машынам, а еўрапейцы — малым. Гэтыя прыярытэты залежаць не толькі ад спецыфікі дарог Новага Свету, іх шырыні і даўжыні, але і ад рознага разумення самаго сэнсу падарожжа. Большасць амерыканцаў яшчэ лічыць, што іх аўтамабіль — гэта адлюстраванне іх палажэння ў свеце і справа гонару. Для гэтых людзей змены моды, дызайн калёс, магутнасць рухавікоў і іншыя падобныя рэчы з’яўляюцца важнымі. Дый усе мы ўпэўнены, што для таго, каб машына выглядала выдатна, яе каляровая гама павінна быць прыгожай, рулявое кіраванне — знаходзіцца злева, яна павінна мець сігнальную сістэму і зручныя крэслы згодна са стандартам. Іншымі словамі, мы добра ведаем, што нам патрэбна і як павінен выглядаць аўтамабіль, які мы жадаем набыць. Няхай сабе пры гэтым ён будзе адрознівацца ад другога толькі знешнім выглядам некаторых дэталяў. Гэта, бадай, можна параўнаць з тым, якое значэнне надае даўжыні сваёй спадніцы жанчына альбо мужчына — шырыні свайго галыптука.
Надзвычай складанай задачай для археолагаў з’яўляецца стварэнне археалагічных тыпаў, якія цалкам адпавя-
далі б знойдзеным матэрыялам. У археалогіі тып — гэта група артэфактаў, аб’яднаная для параўнальнага аналізу адносна іншых груп. Такая група можа супадаць альбо не супадаць з сучаснымі прыладамі, вырабленымі традыцыйнымі рамеснікамі. Возьмем прыклад з практыкі Льюіса і Мэры Лікі, якія, даследуючы помнікі Алдувайскай цясніны ва Усходняй Афрыцы, раскапалі шэраг сховішчаў першабытных людзей, так званых Homo Hatrilis. Мэры Лікі вывучыла знойдзеныя прылады і адабрала з іх групу «традыцыйных алдувайскіх», якая характарызавалася восгрымі зазубранымі сякучымі прыладамі і адшчэпамі. Яе класіфікацыя, заснаваная на старанным даследаванні артэфактаў і на той ідэі, што першымі чалавечымі прыладамі працы былі вось гэтыя грубыя зазубраныя камяні, хутка стала археалагічнаю аксіёмай. Аднак не так даўно Нікалас Тот з універсітэта штата Індыяна прапанаваў зусім іншы метад класіфікацыі алдувайскіх артэфактаў. Ен шмат часу патраціў не толькі на іх вывучэнне і класіфікацыю, але і на даследаванне тэхналогіі алдувайскіх вырабаў. Нікалас Тот сам змайсграваў сотні артэфактаў, ідэнтычных тым, якімі карыстаўся Homo Habilis каля 2 млн. гадоў таму. Здзейснены ім эксперымент паказаў, што Homo Habilis ніколі ўвогуле не ўжываў зазубраныя каменныя прылады. Першабытныя вытворцы былі болып зацікаўлены ў завостраных адшчэпах, адбітых ад кавалкаў лавы. Іх выкарыстоўвалі для апрацоўкі туш дзікіх жывёл, якія забіралі ў драпежнікаў. Грубыя зазубраныя прылады, такім чынам, былі толькі паоочным прадуктам вытворчасці адшчэпаў, але не артэфактамі. Кантрольныя эксперыменты, падобныя на той, што праводзіў Тот, вельмі карысныя для даследчыкаў. Яны дазваляюць зразумець адносіны першабытных людзей да прыродных матэрыялаў, а таксама працэс вырабу з іх неабходных прылад працы. Сёння Тот і іншыя даследчыкі, выкарыстоўваючы «кантрольныя тыпы», якія адпавядаюць алдувайскім, спрабуюць вывучыць вастрыню рэжучага краю адшчэпа. Рубцы, пакінутыя гэтымі завостранымі прыладамі на свежых касцях, вельмі адрозніваюцца ад арыгіналаў, што нельга сказаць пра адпаведныя сляды на дрэве ці скуры. Вучоныя спадзяюцца, што кантрольныя эксперыменты і стараннае даследаванне зношанага краю адшчэпа дазволіць ім устанавіць сувязь паміж першапачатковым прызначэннем каменнага адшчэпа і той класіфікацыйнай сістэмай, якую прапанавалі археолагі праз сотні тысяч год пасля.
Думаю, кожны пагодзіцца, што тып засноўваецца на
мностве атрыбутаў альбо груп аб’ектаў. Зыходзячы з таго, што атрыбутыўныя ўласцівасці можна даволі лёгка выявіць, як усё ж археолагі адрозніваюць, сапраўдны гэта тып ці не? Ці трэба імкнуцца аднавіць узоры керамічнага посуду у іх пачатковым выглядзе? Ці неабходна ствараць «археалагічныя тыпы» з мэтай даследавання? Усе гэтыя пытанні знаходзяцца сёння ў цэнтры шматлікіх дыскусій археолагаў. Археолаг стварае тыпалогіі, якія абапіраюцца на паўтарэнні фармальных рысаў артэфактаў. Болыпасць з гэтых фармальных прыкмет абумоўлена месцазнаходжаннем артэфакта ў часе і прасторы і характарызуе яго «стыль». Іншымі словамі, задача заключаецца ў тым, каб звязаць дадзены артэфакт з той культурнай традыцыяй, да якой ён належыць. Напрыклад, так званы мастацкі стыль Чавін паходзіў ад культуры прыбярэжнага і горнага Перу і шырока распаўсюдзіўся ў свеце пасля 900 г. да н.э. Характэрныя для гэтай культуры выявы ягуараў, змей і чалавека былі надзвычай выразнымі і распаўсюдзіліся на даволі вялікую тэрыторыю, дзе выдатна прыжыліся і сустракаюцца аж да 200 г. да н.э. Мастацтва Чавін і звязаныя з ім разнастайныя стылёвыя плыні выконвалі спецыфічную ролю у перуанскім грамадстве таго часу.
Археолагі звычайна выкарыстоўваюць чатыры асноўныя тыпы, пра якія мы коратка раскажам ніжэй. На практыцы яны рэдка аддзяляюцца адзін ад другога. Магчыма, гэта важна толькі для тых даследчыкаў, якія імкнуцца атрымаць інфармацыю пра болып агульныя класіфікацыі артэфактаў.
Апісальныя тыпы — гэта самыя звычайныя апісанні формы артэфакта, яго фізічныя альбо знешнія характарыстыкі. Апісальны тып ужываецца тады, калі прызначэнне аб’екта і яго культурнае значэнне невядома. Напрыклад, раскопкі ў Снэйктаўне (Арызона) адкрылі насыпы-платформы і пляцоўкі, чые таямнічыя рысы вярталі нас да помнікаў Хохакам, адкрытых крыху раней у Паўднёвай Арызоне. Гэты апісальны тып оыў пазней вызначаны як пляцоўка для гульняў. Такім чынам, недакладная апісальная класіфікацыя саступіла месца функцыянальнаму даследаванню, якое вызначыла структурную ролю Хохакамскай культуры. Апісальныя тыпы часцей за ўсё выкарыстоўваюцца для характарыстыкі дагістарычных артэфактаў, калі функцыянальная класіфікацыя звязана з пэўнымі цяжкасцямі. Напрыклад, знакамітыя дагістарычныя каменныя пабудовы, знойдзеныя ў многіх месцах Брытаніі, звычайна класіфікуюць зыходзячы з таго, што бачаць. Мы так і не
вызначылі мэту іх будаўніцтва, акрамя, бадай, тых агульных здагадак аб тым, што некалі яны выконвалі рытуальную ці сімвалічную функцыю.
Храналагічныя тыпы адбіраюцца па форме прадмета, але з’яўляюцца вызначальнікамі часу. Іншымі словамі, яны знаходзяцца ў храналагічнай залежнасці адзін ад другога. Як і апісальныя, храналагічныя тыпы належаць да пэўнай культуры, адлюстраванай у археалагічных крыніцах. Храналагічная тыпалогія шырока выкарыстоўваецца для вызначэння культурных змен, якія адбыліся пад уплывам часу. Вядома, напрыклад, што навершы дроцікаў Кловіс і Фолсам (штат Нью-Мехіка) бытавалі на Вялікай Паўночнаамерыканскай раўніне на працягу пяці стагоддзяў, каля 8950 г. да н.э., а дзе-нідзе і раней. Доўгі час амерыканскія даследчыкі карысталіся імі ў якасці храналагічных вызначальнікаў. Кераміка, бадай, самы распаўсюджаны з храналагічных тыпаў. Змены ў саставе гліны, дэкоры і г.д. даволі лёгка выявіць. У дадзеным выпадку яны маюць не столькі культурнае значэнне, колькі з’яўляюцца выдатным гістарычным паказальнікам. Храналагічныя тыпы, такім чынам, можна вызначыць як атрыбуты, якія паказваюць змены ў храналагічнай паслядоўнасці. Працуючы з артэфактамі, якія бытавалі на пэўным месцы ў пэўны адрэзак часу, спецыяліст-археолаг адразу заўважае, што шэраг атрыбутаў мяняецца пад уплывам часу. Менавіта яны і вызначаюць храналагічныя тыпы. Апошнія пастаянна фігуруюць у даследаваннях амерыканскіх археолагаў з Паўднёвага Захаду. У прыватнасці, іх актыўна выкарыстоўваў Альфрэд Кідэр пры правядзенні работ на стаянцы Пекас.
Функцыянальныя тыпы выяўляюцца ў залежнасці ад культурнай ролі і функцыянальнага прызначэння артэфакта. У гэтым выпадку яго форма ці прызначэнне ў археалагічнай іерархіі не мае вялікага значэння. Часам шэраг прадметаў могуць адначасова адносіцца як да функцыянальных, так і да апісальных тыпаў. 3 улікам вышэйадзначанага можна фарміраваць калекцыі па найбольш агульных катэгорыях: «дрэва», «косці», «каменныя артэфакты» і г.д. Але класіфікацыя па функцыянальных прыкметах можа быць і такой: «зброя», «адзенне», «гатаванне ежы» і г.д.
У ідэале функцыянальная тыпалогія павінна адлюстроўваць утылітарнае прызначэнне прадмета і яго месца ў культуры грамадства менавіта так, як яго разумелі аўтэнтычныя носьбіты гэтай культуры. Безумоўна, гэтага даволі цяжка дасягнуць, улічваючы дрэнную захаванасць археа-
лагічных помнікаў і адчувальны недахоп пісьмовых крыніц. Іенуе, тым не менш, мноства артэфактаў, якія не патрабуюць спецыяльнага даследавання для вызначэння іх функцыянальнай ролі. Напрыклад, гэта паленізійскія каменныя сякеры, лукі і стрэлы, атлатль — дагістарычная коп’екідалка і інш. Амаль без зменаў яны праіснавалі на працягу тысячы гадоў і сустракаюцца па сённяшні дзень. Для некаторых артэфактаў іх функцыя ў дагістарычным грамадстве вызначана невыразна, як і шэраг абмежаванняў па іх выкарыстанню. Знакамітыя «Венеры» (жаночыя фігуркі каменнага веку, вырабленыя еўрапейскімі плямёнамі паляўнічых-збіральнікаў каля 25 тыс. гадоў назад) заўсёды лічыліся элементам складанага культа ўрадлівасці, хоць на самай справе іх сапраўдная утылітарная і сімвалічная роля ў грамадстве нам невядома.
КНІГІ ОНЛАЙН
