Уводзіны ў археалогію
Браян М. Фэйган
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 272с.
Мінск 1996
Археалогія паселішчаў ёсць частка даследавання ўзаемаадносін чалавека з яго прыродным і сацыяльным асяроддзем. Дамы і селішчы дагістарычнай эпохі, як і артэфакты і рэшткі ежы ў старажытным агмені, часткова характарызуюць пэўны тып паселішча. Гэты тып прадугледжвае існаванне сваяцкіх адносін паміж людзьмі, якія, абапіраючыся на жыццёвыя, палітычныя, эканамічныя, ідэялагічныя, а таксама сацыяльныя ўмовы, вырашаюць месцараспалажэнне іх дамоў і паселішча цалкам, рэлігійных аб’ектаў, калі такія ёсць. У працэсе вывучэння тыпалогіі паселішчаў з’яўляецца магчымасць выяўлення скрытых, нябачных на паверхні фактараў, якія былі прычынай культурных змен у дагістарычны перыяд.
Канадскі археолаг Брус Трыгер вызначыў тры асноўныя
тыпы паселішчаў людзей. Першы ўяўляе сабой проста асобную пабудову, другі — сукупнасць такіх пабудоў, якія належаць адной супольнасці, трэці — прадугледжвае размяшчэнне людзей у прыстасаваных пад гэтыя мэты прыродных прыстанішчах. Коратка разгледзім кожны з вышэйадзначаных тыпаў.
Пабудовы
Пабудовы, узведзеныя людзьмі, надзвычай разнастайныя: ад прымітыўных куранёў першых паляўнічых-збіральнікаў да шыкоўных віл імперскага Рыма. Піраміды Гіза, храмы майя і нават загоны для хатняй жывёлы — усё гэта мы называем пабудовамі. Іх выгляд залежыць ад прыродных, сацыяльных, а таксама эканамічных умоў існавання чалавека. 200 тыс. гадоў назад паляўнічыя Заходне-Рускай раўніны жылі ў паўзямлянках, зробленых з касцей і скуры маманта. Такія дамы абаранялі іх ад холаду і ветру ў бязлесным стэпе. Афрыканскія земляробы, наадварот, пастаянна жывуць ва ўмовах, дзе дзённая тэмпература даходзіць да 38°С. Ночы тут таксама даволі гарачыя. Большую частку дня яны праводзяць у цяні сваіх хацін, зробленых з жэрдак і абмазаных глінай. Іх пальмавыя дахі далёка выступаюць за сцены. Трава, гліна, іншыя мясцовыя прыродныя матэрыялы з’яўляюцца сродкамі аховы чалавека ад дрэнных кліматычных умоў.
Аздабленне чалавечага жылля таксама абумоўлена сацыяльнымі і эканамічнымі абсгавінамі. Многія грамадствы вызначаюцца стандартнай планіроўкай дамоў. Гэта тлумачыцца іх аднолькавым узроўнем эканамічнага развіцця. Уласнікі дамоў пастаянна выконваюць пэўную работу па гаспадарцы. Яна адлюстравана ў тыпалогіі знойдзеных тут артэфактаў. Розныя па зместу артэфакты могуць сведчыць пра эканамічны дабрабыт, сацыяльны статус, узровень развіцця рамяства і г.д.
Падчас раскопак некалькіх селішчаў 1350—850 гг. да н.э. у даліне Оахака (Мексіка) Кент Флэнэры са сваімі сгудэнтамі выявілі і зафіксавалі шэраг аднакамерных жытлаў, зробленых з жэрдак, атынкаваных і пакрытых чаратовым дахам. Акрамя таго, ім удалося знайсці і апісаць усе тыпы артэфактаў, якія знаходзіліся непадалёку. Археолагі старанна даследавалі змесціва дамоў, кластэры гаспадарчых і памыйных ям, могілкі і г.д. Флэнэры дакладна
зафіксаваў усе значныя рысы сямейнага побыту, акрэсліў тэрыторыю, на якой былі распаўсюджаны спецыфічныя тыпы каменных прылад і пацерак. Усе сем’і Оахака дабывалі і запасалі ежу, але ў кожнай сям’і яна была рознай па характару. Некаторыя з жыхароў займаліся вырабам каменных прылад і іх аздабленнем. Іх дзейнасць поўнасцю забяспечвала ўсе патрэбы супольнасці.
Гэты мексіканскі прыклад сведчыць пра тое, як важна для археолагаў даследаваць не толькі месцазнаходжанне і сам выгляд старажытных пабудоў, але і артэфакты, якія іх суправаджаюць, паколькі апошнія з’яўляюцца адлюстраваннем практычнай дзейнасці адпаведнай супольнасці.
Супольнасці
Кожны член сям’і пэўнай супольнасці пастаянна ўзаемадзейнічае са сваімі суродзічамі, а таксама з прадстаўнікамі іншых сямей гэтай супольнасці. А ўсе сем’і разам узаемадзейнічаюць паміж саоой. Аднак калі ўважліва прыгледзецца да існавання гэтых сямей, то працэс іх узаемадачыненняў будзе ўжо не такім простым, як здаецца на першы погляд. Адною з праблем, з якімі сутыкаюцца даследчыкі, з’яўляецца вызначэнне ступені аселасці жыхароў паселішча. Гэтая праблема прама залежыць ад прыродных і сацыяльных умоў бытавання той ці іншай супольнасці. Напрыклад, працягласць існавання стаянак сан абумоўлена наяўнасцю запасаў вады, расліннай і жывёльнай ежы. Праз пэўны адрэзак часу стаянкі перамяшчаюцца на іншае месца. I наадварот, старажытныя насельнікі Месапатаміі ніколі не пакідалі сваіх паселішчаў, паколькі ўдала карысталіся вынайдзенай сістэмай ірыгацыі.
Другая праблема, якая ўплывала на ўзаемаадносіны людзей,— месцазнаходжанне паселішча. Яно вызначалася мноствам палітычных і сацыяльных фактараў, а таксама сямейнымі і родавымі сувязямі. Брачныя традыцыі, законы пражывання і спадчыннасці маглі спрыяць павелічэнню колькасці дамоў, якія належалі адной сям’і. Аііроч гэтага, бацька з сынам маглі жыць у часовых жывёлагадоўчых лагерах (плямёны жывёлаводаў), а іх сем’і — на тэрыторыі пастаяннага паселішча. На месцазнаходжанне паселішча, безумоўна, уплывала і размяшчэнне прыватнаўласніцкай зямлі. Выявіць гэтыя прычыны археолаг можа толькі шляхам падрабязнага вывучэння ўсіх тыпаў пабудоў, а таксама
артэфактаў, якія адлюстроўваюць радавыя і сацыяльныя ўзаемаадносіны людзей.
Самым буйнамаштабным археалагічным даследаваннем, якое да таго ж праводзілася надзвычай мэтанакіравана і сістэматычна, лічацца раскопкі Тэаціхуакана. Археолагу Рэнэ Мілану пашанцавала адкрыць шэраг палацаў-рэзідэнцый, рынкавую плошчу, шыкоўныя храмы. Ён раскапаў нават спецыяльны квартал, дзе на працягу некалькіх стагоддзяў сяліліся замежныя купцы. Па рэштках керамічнага посуду ён устанавіў, што сярод іх былі і жыхары даліны Оахака.
Раскопкі Мілана дазволілі адказаць на многія хвалюючыя пытанні. Напрыклад, якія сацыяльныя класы існавалі ў Тэаціхуакане альбо якія рамесніцкія спецыяльнасці былі тут і як яны размяркоўваліся адносна тэрыторыі горада? Як мянялася колькасць насельніцтва горада ў розныя перыяды яго існавання? Каб вырашыць вышэйадзначаныя праблемы, Мілан спачатку старанна склаў адпаведную карту і сабраў калекцыі артэфактаў з паверхні, пасля чаго правёў дэталёвыя раскопкі.
Ці магчыма аднаму чалавеку вылічыць памеры невялікай вёскі, а тым болып такога вялікага горада, як Тэаціхуакан? Ёсць толькі адзін рэальны спосаб зрабіць гэта — падлічыць колькасць сямей паселішча ў пэўны гістарычны перыяд. Аднак такую калькуляцыю неабходна пацвердзіць археалагічнымі раскопкамі і правесці складаны статыстычны аналіз. У Тэаціхуакане Мілан падлічыў магчымыя жылыя памяшканні і іншыя спальныя месцы, устанавіў, па самым сціплым падлікам, прыблізную лічбу ў 125 тыс. чалавек.
У развіцці любога паселішча можа наступіць час, калі яго далейшы рост спыняецца. Асноўная частка людзей пакідае яго і ўтварае новае паселішча, якое ўжо развіваецца асобна. Аднак бывае, што такога не здараецца. Людзі працягваюць пастаянна жыць на адным месцы, як, напрыклад, у даліне Оахака. У гэтым выпадку назіраецца актыўны рост паселішча і нават папаўненне яго за кошт суседніх. Што вымушае людзей жыць разам і на адным месцы такі працяглы час? Магчыма, гэтаму спрыяе яго ўдалае месцазнаходжанне, блізкасць гандлёвых шляхоў ці прысутнасць уплывовых рэлігійных цэнтраў? На гэтыя пытанні археолагі могуць адказаць толькі пасля вывучэння ўмоў размяшчэння паселішчаў і навакольнага прыроднага асяроддзя.
Зоны натуральных рэсурсаў
У мінулым стагоддзі географы-даследчыкі сельскагаспадарчай культуры Еўропы прапанавалі паняцце «зоны натуральных рэсурсаў». Яна акаляе паселішчы людзей і з’яўляецца прыроднай крыніцай спажывання. Чым далей гэта тэрыторыя знаходзіцца ад места пасялення супольнасці, тым менш верагодна, што яна эксплуатуецца людзьмі. Антраполаг Рычард Лі, напрыклад, выявіў, што жанчыны племені канг сан запасаюць ежу на адлегласці, якую яны праходзяць на працягу аднаго светлавога дня. Такім чынам, іх лагер мае зону натуральных рэсурсаў прыкладна 5 міляў па радыусу. Гэта тэрыторыя, аднак, не абавязкова круглая ў плане.
Вывучэнне зон натуральных рэсурсаў з’яўляецца неад’емнай часткай археалагічнага даследавання. Асабліва гэта датычыцца прымітыўных супольнасцяў паляўнічых-збіральнікаў, якія пастаянна суіснуюць за кошт вышэйадзначаных зон і шмат разоў за год мяняюць свае стаянкі. Аналіз зоны натуральных рэсурсаў археалагічнага помніка за апошнія гады стаў надзвычай папулярны сярод вучоных, паколькі дазваляе зрабіць эмпірычнае заключэнне пра характар матэрыяльных рэсурсаў гэтага і іншых помнікаў. У археалогіі паселішчаў існуюць дзве асноўныя канцэпцыі існавання і выкарыстання такіх зон.
Эканамічная зона натуральных рэсурсаў — гэта тэрыторыя, на якой былыя пасяленцы археалагічнага помніка забяспечвалі сябе ежай. Яе памеры і маштаб залежалі ад характару наяўных прыродных рэсурсаў, прызначэння паселішча і спосабу жыцця. Зразумела, што дакладнасць вызначэння дадзеных зон будзе абумоўлена тым, наколькі правільна археолагі ідэнтыфікуюць рэшткі ежы і іншыя артэфакты, знойдзеныя на тэрыторыі самога помніка.
Тэрыторыя эксплуатацыі помніка — гэта ўмоўна вызначаная тэрыторыя вакол помніка, якая пастаянна выкарыстоўвалася яго насельніцтвам для падтрымання жыцця. Яе межы ўстанаўліваюцца па максімальнаму радыусу праходжання чалавека на працягу светлавога дня. За дзве гадзіны ён праходзіць прыблізна 10 км. Аднак многае залежыць ад характару прыродных рэсурсаў на гэтай тэрыторыі і ад таго, як яны выкарыстоўваюцца. Напрыклад, тэрыторыя самага найменшага радыуса — скажам, 1 км,— ужывалася для вывучэння гаспадаркі аселых земляробаўфермераў. Зямля іх паселішча інтэнсіўна эксплуатавалася,
і таму ў іх не было асаблівай патрэбы ў атрыманні дадатковых рэсурсаў. Вызначэнне межаў зоны эксплуатацыі такога паселішча засноўваецца на ўяўленні аб нармальнай жыццядзейнасці чалавека, а таксама на вывучэнні эканамічнага патэнцыялу наяўных прыродных рэсурсаў. Пазначэнне зоны натуральных рэсурсаў вакол падобных помнікаў, безумоўна, намнога прасцей, чым на помніках, дзе існаванне такой зоны было асновай жыццядзейнасці самога помніка і яго жыхароў.
Аналіз натуральных рэсурсаў помніка складаецца з даследавання яго эканамічнай зоны і тэрыторыі эксплуатацыі. У выніку гэтага аналізу выяўляюцца патэнцыяльныя магчымасці навакольнага асяроддзя і рэальны працэнт яго выкарысгання. Зразумела, што дадзеныя аб эканамічным патэцыяле зоны натуральных рэсурсаў параўноўваюцца з матэрыяламі тыпалагічнага аналізу артэфактаў, знойдзеных на помніку.
КНІГІ ОНЛАЙН
