Уводзіны ў археалогію
Браян М. Фэйган
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 272с.
Мінск 1996
У шостым раздзеле мы расказвалі пра геаграфічныя інфармацыйныя сістэмы (ГІС), якія з’яўляюцца перспектыўным сродкам для вывучэння прыродных рэсурсаў помніка. Гэта патрабуе ад археолага ведання тапаграфіі мясцовасці, характару глебы, навакольнага ландшафту не толькі вакол помніка, але і на тэрыторыі, якая прылягае да яго. Джордж Сабо са сваімі калегамі з Арканзаскага археалагічнага цэнтра вельмі ўдала выкарысталі ГІС для даследавання прыродных асаблівасцей паселішча Дэрст, якое знаходзіцца ў даліне ракі Буфала, на поўначы Арканзаса. Дэрст быў заснаваны 10 тыс. гадоў таму і дасягнуў росквіту паміж 600 і 900 гт. н.э. у перыяд Лэйт Вудланда. Яго жыхары займаліся паляваннем на аленяў, рыбалоўніцтвам і ўмелі запасаць і захоўваць ежу. Яны таксама вырошчвалі маіс і некаторыя іншыя культуры, падобныя на дзікі ячмень. Дзякуючы прымяненню ГІС даследчыкі арканзаскіх старажытнасцей змаглі даказаць, што паселішча Дэрст размяшчалася на паўночна-заходнім схіле гары, на двух яго ўзроўнях. Яго аоступалі дубровы, а ўзровень урадлівасці глебы меў маргінальны характар. Вучоныя правялі два даследаванні зоны прыродных рэсурсаў помніка. Першае было традыцыйным, з ужываннсм сістэмы канцэнтрычных кругоў. Яно засноўвалася на тым меркаванні, што падыход да паселішча быў аднолькава магчымым з усіх бакоў. Тым не менш, адразу было відаць, што гэта не адпавядае рэальнай сітуацыі. Узбярэжжа ракі Буфала ў шмат якіх месцах мае стромыя схілы. У сувязі з гэтым, каб павысіць якасць даследавання, археолагі выкарысталі іншыя крытэрыі ацэнкі тэрыторыі, напрыклад, Ta-
кія, як «ландшафтны градыент». Відавочна, што «кошт» прыродных рэсурсаў з улікам сіл, патрачаных на іх здабычу (калі ўвесь час трэоа падымацца і апускацца па стромым схіле гары), значна вышэйшы, чым у тых, якія здабываюцца на раўніне. Зона прыродных рэсурсаў помніка, такім чынам, размяшчалася надзвычай нераўнамерна. Яна ахоплівала раўнінную мясцовасць уніз і ўверх па рацэ, а таксама суседнія тэрыторыі, праз якія можна было лягчэй дабрацца да горнай часткі паселішча. Сістэма даных ГІС дазволіла вучоным вызначыць месцазнаходжанне патэнцыяльных рэсурсаў помніка. Яны прыйшлі да выніку, што пры ўтварэнні паселішча Дэрст вельмі добра былі ўлічаны ўсе перавагі пойменных тэрыторый. Яны мелі вялікае сельскагаспадарчае значэнне, адрозніваліся багаццем вегетацыі, жывёльнага свету і знаходзіліся ў зонах з «нізкім коштам», г.зн. лёгкадаступных для выкарыстання. Цікава, што і ў іншых месцах помніка была добрая ворыўная зямля, аднак доступ да яе быў даволі цяжкі. Такім чынам, добры падыход да разнастайных прыродных зон меў большае значэнне, чым самі рэсурсы. Гэта адкрыццё дае тлумачэнне, чаму многія арканзаскія грамадствы ўжо 1500 гадоў назад маглі весці аселы лад жыцця, нягледзячы на існуючую яшчэ залежнасць ад сезоннай здабычы ежы.
Даследаванні Дэрста з’яўляюцца выдатным прыкладам ужывання ГІС для вывучэння зоны натуральных рэсурсаў. Дзякуючы ім сёння стала магчымым далучыць да працэса даследавання мноства новых фактараў, якія ўплывалі на фарміраванне такіх зон. Да таго ж гэта пашырыла даследчыя гарызонты археолагаў, зрабіла іх працу больш прадуктыўнай і набліжанай да рэальнасці.
Вывучэнне натуральных рэсурсаў дапамагае ў вырашэнні многіх праблем археалогіі паселішчаў. У прыватнасці, спрыяе вызначэнню разнастайных відаў дзейнасці, а таксама раскрывае прычыны ўзаемадзеянняў розных помнікаў між сабой. Вышэйадзначаны аналіз асабліва неабходны пры рэканструкцыі карціны старажытнага палявання, нарыхтоўкі і спажывання ежы, гандлю.
Узаемадзеянне археалагічных помнікаў і іх размяшчэнне
Аналіз прыродных рэсурсаў помніка ўяўляе сабой не што іншае, як падрабязны вопіс гэтых рэсурсаў. Ён падводзіць нас да вывучэння ўзаемных кантактаў паміж су-
польнасцямі. Чалавек ніколі не існаваў у поўнай ізаляцыі. Нават невялікія сямейныя групы старажытных паляўнічыхзбіральнікаў мелі непрацяглыя ўзаемадачыненні з суседнімі плямёнамі. Чым болып ускладнялася грамадства і чым больш сталымі рабіліся яго паселішчы, тым больш складанымі рабіліся і ўнутрыграмадскія сувязі. Розныя паселішчы пачалі адчуваць усё большую ўзаемазалежнасць у пытаннях паставак сыравіны (медзі, солі і г.д.), тэхналагічна складаных вырабаў (каменныя нажы, рытуальныя прадметы і г.д.). Разрастаючыся, вёскі маглі раздзяляцца на два паселішчы, якія, будучы прасторава аддаленымі, па-ранейшаму захоўвалі роднасныя сувязі.
Розныя тыпы паселішчаў з’яўляюцца не проста сумаю пазначаных на карце помнікаў. Яны адлюстроўваюць складаную і ўвесь час зменлівую сістэму чалавечых узаемаадносін (гандлёвых, рэлігійных, сацыяльных), а таксама разнастайныя спосабы адаптацыі чалавека да навакольнага асяроддзя.
Археолагі, якія вывучаюць тыпалогію паселішчаў, пазначаюць іх месцазнаходжанне на спецыяльнай карце, суадносячы даныя палявых даследаванняў з вынікамі аэрафотаздымкі. Іх асноўная мэта — выявіць фактары, што абумовілі ўзнікненне таго ці іншага тыпу паселішча, якое сёння ўяўляе сабой збор асобных пазначаных на карце кропак. Такі аналіз размяшчэння і тыпу паселішчаў праводзіцца на аснове агульных прынцыпаў прасторавага аналізу.
Іерархія помнікаў
Прасторавы аналіз у археалогіі пачынаецца з дэталёвай класіфікацыі археалагічных помнікаў асобнага рэгіёна. Разгледзім гэта на прыкладзе даследаванняў помнікаў Мексіканскай даліны, дзе кожны тып аб’ектаў узаемазвязаны з іншымі, а іх агульнае размяшчэнне адносна адзін аднаго абумоўлівае тып усяго паселішча. Кожны тып помніка вызначаецца тут сваімі, характэрнымі яму, структурай, узорамі артэфактаў, рэшткамі харчовых прадуктаў і іншымі дробнымі знаходкамі. Усе гэтыя асаблівасці дазваляюць збудаваць пэўную іерархічную паслядоўнасць помнікаў у залежнасці ад іх узроўню, пасля чаго трэба падрабязна прааналізаваць усе працэсы, якія ад самага пачатку абумоўлівалі фарміраванне такой іерархіі.
ГАНДЛЁВЫЯ ЗНОСІНЫ
Чалавецтва падтрымлівае сваё існаванне за кошт эксплуатацыі прыродных рэсурсаў. Многія першабытныя грамадствы самастойна забяспечвалі сябе ежай і ўсім неабходным у межах засвоенай імі тэрыторыі. 3 развіццём сельскай гаспадаркі патрабаванні ў сыравіне і гатовых вырабах узраслі. Гэта спрыяла ўсталяванню гандлёвых сувязяў з суседнімі плямёнамі.
Гандлем называюць узаемны абмен таварамі. Людзі ўступаюць у гандлёвыя зносіны і ствараюць сістэмы абмену таварамі ў выпадку, калі ім неабходна нешта набыць з таго, чаго няма ў межах іх рэсурснай зоны. Рух тавараў неабавязкова павінен адбывацца на далёкія адлегласці. Іх абмен можа быць у межах аднаго грамадства, а таксама ў межах яго культурных зносін. Гандаль, як правіла, абапіраецца, па-першае, на тавары, прызначаныя да абмену, і, па-другое, на людзей, якія забяспечваюць гэты абмен. Такім чынам, любая з форм гандлю мае на мэце набыццё і абарачэнне тавару (гатовых рэчаў і сыравіны) і абапіраецца на такую сацыяльную сістэму, якая з’яўляецца для яе найбольш спрыяльнай. Праз старажытныя гандлёвыя шляхі праходзілі не толькі гатовыя вырабы і сыравіна, але яшчэ і розныя ідэі і пэўная інфармацыя.
Характар гандлёвых зносін таго ці іншага помніка археолагі вызначаюць па знойдзеных падчас раскопак экзатычных прадметах, якія не з’яўляюцца традыцыйнымі для гэтай мясцовасці і былі выраблены за шмат кіламетраў адсюль. Індзейцы, якія насялялі раён Вялікіх азёр, здабывалі медзь з прыроднай крыніцы — аголенай меднай пароды паблізу возера. Яны гандлявалі гэтым металам у радыусе тысячы міль, аж да Агайо. Яго выкарыстоўвалі для вытворчасці нажоў і люстэркаў. Абсідыян быў знойдзены ў некалькіх месцах на Блізкім Усходзе, вельмі шмат яго было і ў Цэнтральнай Амерыцы. Тут абсідыянам гандлявалі на ўзроўні рэгіянальных зносін, якія з кожным годам станавіліся ўсё больш і больш арганізаванымі за кошт новых мясцовых правіл, якія з цягам часу пачалі рэгуляваць гандаль.
Вывучаючы старажытны гандаль
На пачатку станаўлення археалагічнай навукі знаходкі экзатычных прадметаў лічыліся пераканаўчым аргументам наяўнасці гандлю нават тады, калі іх можна было проста
аднесці да звычайных «уплываў» ці «нашэсцяў». Сучасныя даследаванні дагістарычных спосабаў абмену маюць нашмат больш складаную структуру. Сёння археолагі канцэнтруюць увагу на вывучэнні культурных працэсаў і рэгіянальных асаблівасцей. Яны звяртаюцца да самых перадавых навуковых методык і тэхналогій, здольных не толькі дакладна апісаць хімічны склад розных матэрыялаў, але і выявіць крыніцу іх паступлення.
Даследаванне гандлю, які прасціраўся на далёкія адлегласці ад цэнтра, — даволі складаная праблема. Яе вырашэнне не залежыць толькі ад вызначэння артэфактаў, вырабленых за сотню кіламетраў ад месца іх знаходжання. Немалаважнае значэнне мае даследаванне іх сыравінных крыніц. У археалогіі працэс ідэнтыфікацыі характэрных асаблівасцей канкрэтных матэрыялаў, якія выкарыстоўваліся для вырабу артэфактаў (напрыклад, каменных сякер), называецца характарыстыкай. Камусьці можа падацца спрэчным ужыванне намі прыметніка «канкрэтных» у дачыненні да матэрыялаў, але сутнасць новай методыкі заключаецца ў тым, каб з найболыпай дакладнасцю выявіць канкрэтную крыніцу. Так, абсідыян з вострава Ліпары, што знаходзіцца непадалёк ад Сіцыліі, быў прадметам гандлю на даволі вялікай тэрыторыі Міжземнамор’я. Гэта быў матэрыял з даволі выразнымі і адметнымі характарыстыкамі, якія вылучалі яго з шэрагу іншых. Аналітычныя метады, у тым ліку мікраскапічны аналіз тонкіх зрэзаў каменных сякер і керамікі, выявілі індывідуальныя рысы матэрыялу, такія, як мінеральныя дабаўкі ў гліне і інш. Да аналітычных метадаў адносіцца і аналіз трасіруючых элементаў, які прадугледжвае прымяненне разнастайных тэхналогій — замераў нейтроннай актыўнасці і рэнтгенаспектраметрыю. 3 іх дапамогай археолагі складаюць шкалу індывідуальных элементаў, такіх, як свінец, волава і інш. Звязаць такую шкалу з першакрыніцай надзвычай цяжка. Гэта патраоуе выпрацоўкі спецыяльнай методыкі. 3 яе дапамогай з сумы элементаў адбіраюцца два ці тры, якія адпавядаюць мэце. Вельмі цікавыя вынікі былі атрыманы ў выпадку з абсідыянам. Сёння, напрыклад, мы ўжо дакладна ведаем, што абсідыян з Адміралцейскіх астравоў (архіпелаг Бісмарка, паўднёвы захад Ціхага акіяна) у выніку гандлёвых зносін быў распаўсюджаны на вялікай тэрыторыі радыусам болып за 3000 км.
КНІГІ ОНЛАЙН
