Уводзіны ў археалогію
Браян М. Фэйган
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 272с.
Мінск 1996
Пачынаючы з 1960-х гг. Колін Рэнфру і іншыя даследчыкі сталі прымяняць спектраграфічны аналіз у архе-
алогіі. Дзякуючы яму яны ідэнтыфікавалі не менш 12 старажытных вёсак, якія атрымлівалі абсідыян з Гіфтліка (Цэнтральная Турцыя). Выкарыстанне спектраграфічнага аналізу паказала, што сярод выяўленых у паселішчах фрагментаў камянёў 80% складаў абсідыян. Усе паселішчы знаходзіліся за 300 км ад Гіфтліка. За межамі гэтай «зоны спажывання» працэнтнае ўтрыманне абсідыяну рэзка зніжаецца да 5% у сірыйскіх вёсках і аж да 0,1% у селішчах Іарданскай даліны. Гэтыя даныя сведчаць, што кожная вёска, якая знаходзілася ў «зоне спажывання», каля паловы імпартнага абсідыяну перадавала далей, па-за межы зоны. Абсідыян, такім чынам, з’явіўся выключным матэрыялам для вывучэння старажытнага абмену не толькі ў межах канкрэтных помнікаў, але і для цэлых рэгіёнаў. Археолагамі сёння выяўлена не менш за 9 зон распаўсюджвання абсідыяну ў перыяд неаліту і ранняга бронзавага веку на тэрыторыі паміж Сардзініяй і Месапатаміяй. Кожная з гэтых зон была звязана з пэўнай сыравіннай крыніцай, якія таксама добра вядомыя даследчыкам.
Выкарыстанне даных пра крыніцы сыравіны дапамагае зразумець працэсы абмену ў рэгіянальным маштабе. Канчатковая мэта даследавання — выявіць і ідэнтыфікаваць тыя механізмы абмену, якія спрыялі ўтварэнню той ці іншай «зоны спажывання» абсідыяну альбо іншых матэрыялаў. Так, старажытныя каменаломні ў Грэцыі, Цэнтральнай Амерыцы і Аўстраліі з’яўляюцца вельмі важнай крыніцай інфармацыі пра першабытны абмен. Археолаг Роберт Торэнс даследаваў гандаль абсідыянам на астравах Эгейскага мора і прыйшоў да высновы, што 7000 гадоў назад ён насіў некамерцыйны характар. Старажытныя здабывальнікі каменя наведвалі каменаломні і нарыхтоўвалі матэрыял, які потым ішоў на абмен. Пры гэтым яны ніколі не пралічвалі сваю эканамічную выгаду. Доказу вырабу спецыяльных прадуктаў для абмену не існуе.
Рэшткі затанулага карабля каля мыса Кас (поўдзень Турцыі) даюць унікальную магчымасць уявіць, як адбываўся гандаль у эпоху бронзавага веку. Цяжка нагружаны карабель, які ў XIV ст. да н.э. перасякаў Міжземнае мора з усходу на захад, разбіўся аб скалы Улу Бурун, непадалёк ад Каса. Ён патануў на глыбіні 48 м. Перш чым падняць з мора і даследаваць артэфакты, вучоныя зафіксавалі дакладнае месцазнаходжанне карабля, кожную цалю яго абсталявання і груз. Яны вызначылі, што на караблі знаходзілася 6 т (6096 кг) медзі, магчыма, кіпрскай; зліткі
волава, хутчэй за ўсё, з поўдня Турцыі; закаркаваныя сасуды з палесцінскім і сірыйскім аліўкавым алеем; шкляныя пацеркі; смала тэрпенцінавага дрэва для рэлігійных рытуалаў; балтыйскі бурштын; афрыканскае чорнае дрэва; слановая косць і косць гіпапатама; страусавыя яйкі з Паўднёвай Афрыкі ці Сірыі. Паўсюль былі раскіданы егіпецкія, леванційскія і мікенскія кінжалы і мячы, навершнікі коп’яў, шмат разнастайных драўляных вырабаў і іншага багацця: шкляны посуд, цыліндрычныя пячаткі з Месапатаміі, мікенскія каменныя формы для іх адліўкі, залатыя кубкі і нават рэшткі лютні з панцыра чарапахі. Акрамя гэтага, на караблі былі егіпецкія скарабеі, тузін рыбалоўных грузілаў і зазубняў і, нарэшце, 23 каменныя якары для стаянкі ў ветраных бухтах.
Джордж Бас суаднёс знаходкі з затанулага карабля з месцам іх вырабу і бытавання і на аснове гэтага рэканструяваў маршрут апошняга падарожжа безыменнага капітана. Сваё плаванне ён пачаў, па ўсёй верагоднасці, ад Леванційскіх астравоў, абагнуў іх з поўначы і пайшоў на Кіпр, а потым да берагоў Турцыі. Карабель спыняўся ў вялікіх і малых партах, якія сустракаліся на яго шляху, наведаў Крыт, некаторыя астравы Эгейскага мора і, магчыма, Грэцыю. Маршрут карабля быў прадуманы так, каб найлепш выкарыстаць гэтай парой года ўсе перавагі спадарожнага ветру. Капітан хадзіў гэтым шляхам ужо не аднойчы, але цяпер шчасце пакінула яго і карабель з каштоўным грузам разбіўся аб скалы Улу Бурун. Відаць, тут закончылася жыццё і самога капітана.
Для археолагаў рэшткі каскага караблекрушэння — унікальная знаходка. Яна дазваляе ўзнавіць у дэталях старанна распрацаваную сістэму гандлёвых зносін, якая звязвала ўсходняе ўзбярэжжа Міжземнага мора з Егіптам, краінамі Эгейскага мора і Грэцыяй больш за 3300 гадоў таму.
Тыпы гандлёвых зносін
Дарэнне з’яўляецца прамежкавай стадыяй абмену і гандлю ў самастойных грамадствах. Абмен падарункамі напачатку задумваўся з мэтай замацавання сацыяльных узаемаадносін паміж людзьмі альбо цэлымі супольнасцямі. Падарункі былі абавязковымі для абодвух бакоў. Такі спосаб гандлю ўсё яшчэ існуе ў Новай Гвінеі, некаторых ціхаакеанскіх краінах. Каля 2000 гадоў назад ён быў шырока
распаўсюджаны ў Афрыцы і старажытнай Амерыцы. Але, бадай, самы цікавы прыклад у гэтым кантэксце — так званы круг кула ў Меланэзіі (паўднёвы захад Ціхаакеанскага ўзбярэжжа). Сістэма абмену падарункамі грунтавалася на тым, што адзін бок увесь час дарыў другому каралі з перлавіц, а другі — бранзалеты з перлавіц. Такога роду абмен насіў рытуальны характар, быў прэстыжным і, акрамя таго, служыў спосабам рэгулярнага абмену прадуктамі і іншымі спажывецкімі таварамі. Гэтыя стыхійна ўзніклыя ўзаемадачыненні паміж людзьмі і асобнымі супольнасцямі паступова ліквідавалі іх ізаляванасць і зрабілі іх часткай аднаго вялікага грамадства, усе члены якога залежалі адзін ад аднаго ўжо не толькі ў эканамічным плане, але і ў сацыяльным.
Узаемны абмен таварамі паміж двума індывідуумамі альбо супольнасцямі з’яўляецца асновай працэса дарэння і бартэру. Ён можа адбывацца год ад году на адным і тым жа месцы — напрыклад, у звычайным сялянскім доме. Месца старажытнага дарэння альбо гандлю прынята называць «цэнтральным месцам». Калі вёска становіцца адначасова і месцам вытворчасці тавару, і месцам яго абмену, то такія цэнтры набываюць яшчэ большае значэнне. Яны становяцца месцам, куды людзі прыязджаюць спецыяльна для гандлю.
Пераразмеркаванне тавараў ад цэнтральнага месца па ўсёй тэрыторыі пэўнай культурнай супольнасці патрабуе некаторай арганізацыі, якая павінна гарантаваць адносную справядлівасць гэтага працэсу. За механізмам размеркавання сочыць кіраўніцтва племені — правадыр, жрэц альбо спецыяльна створаныя арганізацыйныя структуры. Яны могуць уплываць і на вытворчасць тавараў ці кантраляваць пастаўку іх з іншых месц і пераразмеркаванне сярод супляменнікаў. Сур’ёзнай арганізацыі патрабавала і дзейнасць па накапленню, захаванню і размеркаванню зерня і іншых прадуктаў першай неабходнасці. Правадыр племені, які часта спалучаў дзве ўлады — свецкую і рэлігійную — браў на сябе сур’ёзную адказнасць за размеркаванне прадуктаў перад усёй супольнасцю, якая часам займала немалую тэрыторыю і складалася з некалькіх вёсак. Гэты працэс меў сваю іерархічную структуру: правадыр — ніжэйшыя рангам служкі ўлады — простыя вяскоўцы. На змену працэсу ўзаемнага дарэння, такім чынам, прыходзіць працэс пераразмеркавання ў залежнасці ад сацыяльнага статута. Прэрагатывай гандлёвых зносін асобных сем’яў застаецца толькі абмен экзатычнымі таварамі.
Рынкі з’яўляюцца адначасова як месцам гандлю, так і спецыяльнай формай гандлёвай арганізацыі. Яны ствараюцца людзьмі з разлікам на адносную стабільнасць і цвёрдыя цэны на асноўныя віды тавараў. Натуральна, што рынак — гэта адзнака цывілізаванага грамадства. Кожная самастойная дзяржава мела свае моцныя гандлёвыя цэнтры, дзе гандаль рэгуляваўся спецыяльнымі законамі, а таксама манаполію на асноўныя крыніцы сыравіны і гандлёвыя шляхі. Для паспяховых рынкавых зносін патрабавалася накапленне асноўнага спажывецкага прадукта і адпаведная ахова гандлёвых шляхоў. Вызначальна, што найбольш старажытны гандаль у Месапатаміі і Егіпце адбываўся ў асноўным па рэках, бо так лягчэй было забяспечыць яго ахову. Калі адкрыўся вялікі караванны шлях, першаступенную значнасць набылі такія дзяржаўныя і ваенныя атрыбуты, як даніна, мытны збор, кантроль за гандлёвымі шляхамі. Караван з’яўляўся формай арганізаванага гандлю. Ён быў абавязаны прытрымлівацца дакладна вызначанага гандлёвага шляху, што строга кантралявалася дзяржаўнымі ўладамі. Караваншчыкі ішлі ўздоўж вызначанага маршрута, не адхіляючыся ад яго ні ўправа, ні ўлева, сканцэнтраваўшы сваю ўвагу на галоўным — пастаўцы і абмене тавараў.
Вывучэнне сгаражытных форм гандлю — асноўная крыніца інфармацыі аб развіцці грамадства і яго сацыяльнай арганізацыі. Гандаль сам па сабе з’яўляецца складанай сацыяльнай сістэмай, якая мае на ўвазе не толькі абмен таварамі, але і ўзаемаадносіны людзей між сабой. Колін Рэнфру вызначыў каля 10 тыпаў узаемаадносін у працэсе гандлю: ад простых кантактаў паміж асобнымі індывідуумамі да гандлёвых зносін прафесійных купцоў, такіх, як почтэкі ў майя і ацтэкаў, якія часам выконвалі і ролю шпіёнаў.
У раздзеле 11 намі будзе разгледжана археалагічная методыка даследавання такіх з’яў, як сацыяльная арганізацыя і рэлігійныя вераванні.
РАЗДЗЕЛ 11
УЗАЕМАДЗЕЯННЕ: САЦЫЯЛЬНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ I РЭЛІГІЙНЫЯ ВЕРАВАННІ
Я закахалася ў Ур, у прыгажосць яго вечароў, у зіккурат, што ўзвышаўся непадалёку... Мяне радавала ўсё вакол: жыццё, праца, людзі — рабочыя, майстры, маленькія хлапчукі-насільшчыкі. Таямнічае прыцягненне мінулага захапляла. Убачыць у зямлі водбліскі старажытнага кінжала здавалася незвычайна рамантычным. Той клопат, з якім вымаліся з зямлі і апрацоўваліся рэчы, выклікаў у мяне моцнае жаданне самой стаць археолагам.
Агата Крысці. •Аўтабіяграфія» (1977).
Ад паселішчаў і гандлю мы пераходзім да сацыяльнай арганізацыі і рэлігійных вераванняў, якія ляжаць у аснове любога грамадства. У гэтым раздзеле разглядаецца развіццё сацыяльнай структуры ў старажытнасці, рэлігійныя погляды людзей, адносіны мужчын і жанчын, а таксама родавыя адносіны.
На адной старой карыкатуры археолаг упэўнена сцвярджаў, што раскопкі ніколі не змогуць праліць святло на такія складаныя з’явы, як сацыяльная арганізацыя і рэлігійныя вераванні. Але на справе такі песімізм далёкі ад праўды, бо, вывучаючы тыпалогію артэфактаў і стылістычныя змены ў матэрыяльнай культуры, можна здабыць некаторую інфармацыю пра арганізацыю старажытнага грамадства.
Большасць вучоных выдзяляе некалькі ўзроўняў сацыяльна-культурнай эвалюцыі ў перадгісторыі: ад першых сямей дагістарычных людзей да высокаарганізаваных дзяржаўных структур старажытных цывілізацый.
КНІГІ ОНЛАЙН
