Уводзіны ў археалогію
Браян М. Фэйган
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 272с.
Мінск 1996
ДАДЗЯРЖАЎНЫЯ ЎТВАРЭННІ I ДЗЯРЖАВЫ
Усе вядомыя тэорыі культурнай эвалюцыі засноўваюцца на той тэзе, што чалавечыя грамадствы прайшлі вялікі шлях развіцця і што тэндэнцыі эвалюцыі чалавечых культур і сацыяльных інстытутаў, характэрныя для больш складаных грамадстваў, былі закладзены яшчэ ў прадгісторыі. Большасць археолагаў падзяляе старажытныя супольнасці на дзве адвольныя катэгорыі: дадзяржаўныя грамадствы і дзяржавы. Дадзяржаўныя грамадствы — гэта невялікія чалавечыя аб’яднанні, заснаваныя на супольнасці, статкавасці альбо агульным пасяленні. Яны вельмі розныя па ўзроўню палітычнай інтэграцыі і таму іх можна раздзяліць яшчэ на тры групы: род, племя, племянны саюз.
Роды — гэта аўтаномныя і незалежныя ў эканамічным сэнсе групы людзей, якія звычайна складаюцца з некалькіх раўнапраўных сем’яў. Кіраўніцтва ажыццяўляецца людзьмі вопытнымі і аўтарытэтнымі. Асабістыя якасці асобы ў гэтым выпадку ацэньваюцца вышэй, чым права спадчыннасці ці палітычны ўплыў.
Плямёны — гэта атрады з больш высокім узроўнем сацыяльнай і культурнай арганізацыі. Яны маюць удасканаленыя сацыяльныя механізмы, заснаваныя на радавых адносінах, якія забяспечваюць больш аседлы, у адрозненне ад папярэдніх груп, вобраз жыцця, размеркаванне ежы і спрыяюць ажыццяўленню шэрагу камунальных паслуг для ўсяго грамадства. Некаторыя найбольш складаныя супольнасці паляўнічых-збіральнікаў можна класіфікаваць як плямёны (напрыклад, такія, як на паўночна-заходнім узбярэжжы Ціхага акіяна), аднак большасць плямёнаў мы ўсё ж звязваем з аселым вобразам жыцця.
Племянныя саюзы — грамадствы, якімі кіруюць людзі, надзеленыя незвычайнай палітычнай, рэлігіійнай і адміністрацыйнай уладай. Гэту грамадскую арганізацыю цяжка адрозніць ад папярэдняй. Яна ўсё яшчэ засноўваецца на родавых адносінах, але мае больш развітую іерархію кіравання. Племянны саюз узначальвае, як правіла, правадыр роду, адказны за размеркаванне жыццёва неабходных прадуктаў. Племянны саюз вылучаецца больш высокай шчыльнасцю насельніцтва, першымі выразнымі адзнакамі сацыяльнага дзялення, якое праяўляецца ва ўзроўні матэрыяльнага дабрабыту кіруючых асоб. Племянныя саюзы вельмі
розныя па сваёй арганізацыі. Найбольш складаную арганізацыю мелі племянныя саюзы на Гавайях, Таіці, а таксама на Сярэднім Захадзе і поўдні Місісіпі пасля 1000 г. н.э.
Трэба, аднак, заўважыць, што класіфікацыя сацыяльнай арганізацыі па атрадах, плямёнах і племянных саюзах выклікае сёння сумненне ў многіх археолагаў і антраполагаў. Яны лічаць, што для такой характарыстыкі лепей карыстацца больш шырокім паняццем — малое дадзяржаўнае сацыяльнае ўтварэнне. Грамадствы з дзяржаўнай арганізацыяй вылучаюцца вялікімі памерамі, цэнтралізаванай сацыяльнай і палітычнай арганізацыяй, класавым дзяленнем і інтэнсіўнай сельскагаспадарчай дзейнасцю. Яны маюць складаную палітычную структуру, мноства перманентных урадавых устаноў і заснаваны на сацыяльнай няроўнасці і прывілеях, якімі карыстаецца меншая частка грамадства.
Грамадствы з дзяржаўнай арганізацыяй з’яўляюцца сінонімамі старажытных урбаністычных цывілізацый, такіх, як шумеры, старажытныя егіпцяне, майя і іншыя, якімі кіравалі вярхоўныя правіцелі з абсалютнай уладай. Гэтыя даіндустрыяльныя грамадствы таксама існавалі за кошт сацыяльнай няроўнасці і дарэмнай працы тысяч рабоў. Яны былі папярэднікамі будучых індустрыяльных цывілізацый.
ВЫВУЧЭННЕ САЦЫЯЛЬНАЙ АРГАНІЗАЦЫІ
Археолагі даследуюць тры важныя з’явы: узнікненне і развіццё сацыяльнай няроўнасці (сацыяльных адрозненняў паміж індывідуумамі, адлюстраваных у археалагічных крыніцах), узаемаадносіны між людзьмі, сем’ямі, супольнасцямі і цэлым грамадствам, а таксама этнічную разнастайнасць.
Класавая структура грамадства
Існуе шмат спосабаў вывучэння класавай структуры грамадства. Матэрыяльныя адзнакі дабрабыту, такія, як сховішчы залатых упрыгожанняў, цудоўныя шкляныя кубкі і г.д., адлюстроўваюць некаторыя формы сацыяльнай ня-
роўнасці ў старажытнасці. Пра гэта ж сведчаць шыкоўныя палацы накшталт мікенскіх у Грэцыі ці шумерскіх у Месапатаміі. Што датычыцца цырыманіяльных цэнтраў майя ў Цікалі ці Паленке, многія з іх выконвалі ролю важных дзяржаўных, адміністрацыйных і рэлігійных устаноў. Цікаль, напрыклад, увогуле ўяўляў сабой сімвалічную этнакасмалагічную мадэль майя, разам са святымі гарамі, дрэвамі і граоніцамі.
Многія будынкі, якія мелі вялікае грамадскае і рэлігійнае значэнне, упрыгожваліся цудоўнымі фрэскамі і скульптурамі. Так, храм бога Сонца Амона ў Карнаку (Егіпет) быў аздоблены жывапіснымі фрэскамі, выявамі багоў і фараонаў. Кампазіцыю дапаўнялі іерагліфічныя надпісы на сценах і некаторыя дэталі царскага ўбрання на скульптурах. Усё гэта павінна было стварыць уражанне непарушнасці вярхоўнай улады і пацвердзіць яе боскае паходжанне.
Характар сацыяльнай арганізацыі грамадства часта можна вызначыць па размяшчэнні пабудоў і ўсяго паселішча ў цэлым. Тэаціхуакан, напрыклад, мае ўсе прыкметы старанна спланаванага горада з асобнымі кварталамі для гандляроў і рамеснікаў, а таксама будынкамі вярхоўных жрацоў і знаці на вуліцы Смерці, якая перасякала ўвесь горад. Паводле архітэктуры дамоў і іх начыння можна лёгка ідэнтыфікаваць класавую структуру грамадства.
Надзвычай важнай крыніцай інфармацыі з’яўляюцца чалавечыя пахаванні, а таксама прадметы, якія іх суправаджаюць. Егіпецкі фараон Куфу, напрыклад, патраціў велізарныя сродкі на будаўніцтва піраміды і ўсыпальніцы ў Гізе. Тысячы рабоў перанеслі больш за 2,3 млн. вапнавых блокаў, кожны з якіх важыў ад 2,5 да 15 т. Піраміду будавалі болып за 23 гады.
Вельмі цікавыя звесткі атрыманы археолагамі пры раскопках каралеўскіх могілак у Уры Халдзейскім (Месапатамія). Англійскі даследчык Леанард Вулей раскапаў 1850 пахаванняў, 16 з якіх вылучаліся багатым начыннем грабніц. Цела караля было заключана ў каменны склеп. Яго суправаджалі тысячы слуг. Каралеўскія прыдворныя і целаахоўнікі былі звязаны, атручаны і пахаваны разам з павозкамі і зброяй. Вулей даў падрабязнае апісанне ўсіх членаў каралеўскага двара, іх сацыяльнага статуса, пра які сведчыла розніца ў адзенні. Усе гэтыя пахаванні надзвычай адрозніваліся ад сотні іншых, раскіданых па тэрыторыі могілак.
Узаемаадносіны паміж людзьмі, супольнасцямі і грамадствамі
Узаемаадносіны паміж людзьмі, сем’ямі, супольнасцямі і грамадствамі могуць выяўляцца па-рознаму — як у матэрыяльных аб’ектах, так і ў нематэрыяльнай сферы. У гэтым раздзеле мы ўжо разглядалі такія ўзаемаадносіны паміж людзьмі і супольнасцямі, як абмен таварамі, родавыя сувязі і ўзаемныя абавязацельствы. Але выяўляюцца яны і ў падзяленні працы, і ў пастаянна зменлівых ад пакалення да пакалення ролях мужчыны і жанчыны. Шмат якія з такіх сувязяў — нябачныя. I выявіць іх можна не непасрэдна па археалагічных крыніцах, а, галоўным чынам, па ўскосных фактах.
Праўда, тэарэтычна пэўныя тыпы артэфактаў, такія, як дамы, іншыя пабудовы, хатняе і гаспадарчае начынне, могуць даваць інфармацыю пра ўзаемаадносіны паміж людзьмі і іх сувязі з іншымі грамадствамі. Каб правесці такія даследаванні, патрабуецца вывучэнне не толькі артэфактаў, але і, па магчымасці, этнаграфічных і гістарычных крыніц. У наш час большасць цікавых даследаванняў сацыяльных узаемасувязяў паходзяць з гістарычных помнікаў, бо па іх можна пашырыць археалагічныя даныя з дапамогай пісьмовых крыніц. Такія даследаванні асабліва карысныя для вывучэння этнічнай разнастайнасці і сацыяльнай няроўнасці — дзвюх асноватворных з’яў моцна цэнтралізаваных дзяржаў.
ЭТНІЧНАЯ РАЗНАСТАЙНАСЦЬ I САЦЫЯЛЬНАЯ НЯРОЎНАСЦЬ
У болыпасці выпадкаў археолагі засяроджваюць сваю ўвагу на дзвюх асноўных праблемах. У той час як гісторыкі культуры апісваюць даўнія культурныя традыцыі, культурныя эколагі і прыхільнікі працэсуальнай археалогіі вывучаюць пастаянна зменлівыя сувязі паміж чалавечымі грамадствамі і іх прыродным асяроддзем. Аднак у наш час некалькі вучоных вывучаюць этнічную разнастайнасць, a таксама так званую «археалагічную унікальнасць» — шляхі распаўсюджвання эканамічнай і сацыяльнай улады адных людзей над іншымі. Гэта вельмі перспектыўная галіна даследаванняў археалогіі. Нягледзячы на тое, што некаторыя
сучасныя доследы засяроджваюцца на вывучэнні сацыяльнай градацыі і палітычнай улады каралей і знаці, амаль няма вучоных, якія займаліся б археалогіяй этнічных меншасцей, а таксама даследавалі б такую з’яву, як супраціўленне сацыяльнай і палітычнай уладзе.
Каб распаўсюдзіць сваю ўладу на іншых, эліта робіць усё магчымае: ад мяккага пераканання, абогатварэння каралей, прэзідэнтаў, эканамічнай манаполіі і нават да прымянення адкрытай сілы. Магчыма, найболып важнай з’яўляецца ідэалогія знаці. Прадстаўнікі знаці старажытных майя пабудавалі вялізныя абрадавыя цэнтры з велічнымі пірамідамі і агромнісгымі пляцамі, якія былі мадэлямі свету майя. У такіх велічных грамадскіх цэнтрах правіцелі майя станавіліся шаманамі, звязанымі з багамі і продкамі. Усё гэта ўплывала на складаныя ўзаемаадносіны паміж жывымі і памерлымі, правіцелямі і простымі людзьмі, што знайшло ўвасабленне ў багатых яркіх выразах, якія пацвярджалі багатворнасць улады найбольш важнай знаці.
Палітычная і сацыяльная ўлада бывае вельмі разнародная і праяўляецца ў шмат якіх формах. Археолагі маюць цудоўную магчымасць выкарыстоўваць адзін матэрыяльны аб’ект — напрыклад, керамічную пасудзіну,— каб вывучаць спосабы ўпарадкавання сацыяльнага становішча людзей ці іх супраціўленне знікненню сваёй культуры. Дзякуючы захаваным артэфактам у археолагаў ёсць унікальная магчымасць вывучаць гісторыю шматлікіх супольнасцяў, якія не пакінулі пісьмовых крыніц, а іх разнастайныя культуры і пачуцці адлюстроўваюцца ў шматлікіх артэфактах і прадметах ужытку, якія яны набывалі і выкарыстоўвалі.
Класічныя даследаванні дзейнасці людзей, накіраванай супраць знікнення ўласнай культуры, былі праведзены на поўдні, дзе першыя афрыканцы, перавезеныя ў Паўночную Амерыку, прынеслі з сабой і свае ўяўленні пра рэлігію, рытуалы і звышнатуральныя з’явы. «Негры часам абгароджвалі дамы сваіх багоў»,— пісаў у 1839 годзе адзін плантатар з Фларыды. Гістарычныя крыніцы рэдка ўтрымліваюць інфармацыю пра такія месцы пакланення, але археолагі знаходзяць ружанцы і іншыя амулеты на многіх помніках часоў рабсгва на паўднёвым усходзе Паўночнай Амерыкі. Афрыканскія рабы прыехалі ў Паўночную Амерыку з уласным узроўнем культуры і поглядамі на свет, якія былі абсалютна іншымі, чым у іх гаспадароў. Рабскія плантацыі былі часткай складанай сістэмы, з дапамогай
КНІГІ ОНЛАЙН
