Уводзіны ў археалогію
Браян М. Фэйган
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 272с.
Мінск 1996
ПАРАЎНАННІ
Раннія антраполагі сабралі вялікую колькасць інфармацыі аб традыцыйнай матэрыяльнай культуры самых розных грамадстваў, якія жылі на нашай планеце. Гэтыя матэрыялы дазваляюць археолагам зрабіць параўнанні рознымі бакамі жыцця дагістарычных народаў і тых, якія яшчэ існуюць. Пры ўмове, калі яны знаходзяцца прыблізна на адной ступені тэхналагічнага развіцця. На аснове гэтага рабіліся заключэнні, што племя аўстралійскіх абарыгенаў
сан і іншых паляўнічых-збіральнікаў, якія і сёння не карыстаюцца металічнымі вырабамі, можна лічыць сучаснымі прадстаўнікамі дагістарычных паляўнічых-збіральнікаў каменнага веку. Такім чынам, археолаг, які раскопвае помнік-стаянку 2000-гадовага ўзросту ў Арктыцы, можа звяртацца да матэрыялаў эскімосаў, каб параўнаць іх са сваімі знаходкамі.
Такі падыход з’яўляецца спрошчаным, бо кожнае чалавечае грамадства прыстасоўваецца да свайго асяроддзя адметным, характэрным толькі для гэтага грамадства чынам. Таму розныя культуры маюць столькі розных асаблівасцяў. Напрыклад, магдаленійскія паляўнічыя з паўднёвага захаду Францыі прыблізна 1800 гадоў таму спецыялізаваліся ў паляванні на паўночнага аленя. Іх жыццё было нялёгкім, бо для таго, каб пракарміцца, ім даводзілася спадзявацца на сезонныя міграцыі гэтых жывёл. Такім жа чынам сучасныя субарктычныя групы паляўнічых-збіральнікаў у Паўночнай Канадзе залежаць ад міграцыі статкаў карыбу, якія вельмі падобныя на паўночных аленяў. Асяроддзе паўднёва-заходняй Францыі часоў канца ледавіковай эпохі і сучаснага субарктычнага рэгіёна Канады абсалютна рознае. Акрамя таго, гэтыя рэгіёны вельмі адрозніваюцца па тэхналагічным узроўні развіцця. На самай справе, было б наіўна сцвярджаць, што жыццё магдаленіянцаў 1800 гадоў таму было аднолькавым з сучаснымі субарктычнымі паляўнічымі на карыбу.
Археолагі інакш робяць параўнанні з сучаснымі адсталымі грамадствамі. Праца па правядзенню гістарычных аналогій робіцца ў адваротным кірунку — ад вядомых народаў, якія існуюць сёння, у даўнія часы. Для гэтага археолагі раскопваюць гістарычна дакументаваныя індзейскія помнікі, вывучаюць усе магчымыя кантэксты. Для інтэрпрэтацыі сваіх знаходак яны па магчымасці шырока выкарыстоўваюць гістарычныя дакументы. Такім чынам можна параўнаць фотаздымкі індзейскіх будынкаў паўночна-заходняга ўзбярэжжа, зробленыя ў 1809 г., з раскапанымі падмуркамі будынка адносна нядаўняга часу, скажам, 1500 года. Калі прыкметы абодвух будынкаў будуць аднолькавымі, мела б сэнс тлумачыць планы дагістарычных дамоў па гэтай мадэлі. Абрысы найбольш сучаснага будынка трэба параўнаць з яго папярэднікамі, склаўшы такім чынам паслядоўнасць тыпаў будынкаў на шмат стагоддзяў раней за гістарычныя паселішчы.
Гэты метад з’яўляецца асноўным для інтэрпрэтацыі
дагістарычных артэфактаў і помнікаў на аснове этнаграфічных крыніц. Вакол такіх інтэрпрэтацый вядуцца пастаянныя дыскусіі. Яны неабходны там, дзе ўжываюцца спрэчныя метады даследаванняў, дзе параўнанні робяцца паміж сучаснымі ўзорамі артэфактаў і тымі, якія знойдзены на дагістарычных помніках. Таму многіх археолагаў цікавіць «жывая археалогія» (альбо этнаархеалогія).
ЖЫВАЯ АРХЕАЛОГІЯ
Шмат этнаграфічных матэрыялаў, карысных для археолагаў, удалося сабраць у часы, калі антрапалогія оыла значна менш складанай навукай, чым сёння. Вельмі часта этнографы збіралі прадметы альбо інфармацыю аб звычаях людзей, не фіксуючы пласты паселішча ці тыпы артэфактаў. Гэта якраз тая інфармацыя, якая так патрэбна зараз археолагам. Мы не можам дакараць піянераў этнаграфіі за тое, што яны прыкладалі ўсе намаганні, каб зафіксаваць каштоўную інфармацыю пра культуры, якія знікалі, бо пасля рабіць гэта было б ужо позна. Няўлоўныя дэталі паселішчаў, якія захаваліся да нашых дзён, наўрад ці змогуць стаць больш каштоўнай інфармацыяй.
Сёння шмат з тых паселішчаў, што вывучаліся антраполагамі, самі сталі археалагічнымі помнікамі. Разбураныя падмуркі дамоў, груды сметнікаў, якія пасля іх засгаліся, амаль не дазваляюць адрозніць іх ад дагістарычных помнікаў. Але ж яны даюць унікальную магчымасць вывучэння працэсаў ператварэння пакінутых паселішчаў у археалагічныя помнікі.
Разуменне гэтых працэсаў аблягчае інтэрпрэтацыю археалагічных помнікаў. Некаторыя археолагі выпраўляюцца ў поле, каб вывучаць «жывую археалогію». Антраполаг Рычард Лі, які правёў шмат гадоў, вывучаючы племя канг сан у Паўднёвай Афрыцы, у адну са сваіх экспедыцый запрасіў археолага Джона Йелена. Шмат месяцаў Йелен вывучаў спосабы забойства жывёл у племені сан, даследаваў косці ядомых жывёл. Ён маляваў планы нядаўна кінутых помнікаў вядомага ўзросту, фіксаваў палажэнне будынкаў, ачагоў і рэшткаў іншых забудоў, размаўляў з людзьмі, якія жылі там, каб даць дакладнае вызначэнне папуляцый і сацыяльных узаемаадносін жыхароў гэтых помнікаў.
Йелен даказаў, што стаянкі сан прымалі пэўныя абрысы як дзякуючы свядомай дзейнасці людзей (будаванне жылля, ачагоў), так і праз выпадковыя дзеянні (выкідванне касцей жывёл альбо трэсак, смецця, што засталося пасля вырабу прылад). На такіх стаянках былі і абшчынныя плошчы, якімі карысталіся ўсе, і прыватныя сямейныя ўчасткі вакол ачагоў. На стаянках было некалькі зон дзейнасці. Напрыклад, у гарачы дзень жанчыны лушчылі арэхі проста пад утульным, цяністым дрэвам. Йелену ўдалося высветліць, што ежу гатавалі ў асноўным у сямейных зонах. Увогуле болыпасць відаў дзейнасці племені сан датычыла індывідуальных сем’яў. Таму тэарэтычна даследчыку давялося б вывучаць развіццё сям’і ў часе праз даследаванне змен тыпаў артэфактаў. Каб здзейсніць гэта практычна, патрэбны ўсебаковыя факты, і мэты даследавання павінны быць дакладна вызначаны.
Этнаархеолагі звычайна засяроджваюць сваю ўвагу на даследаванні паляўнічых-збіральнікаў, але ёсць шмат прыкладаў вельмі цікавых даследаванняў больш складаных грамадстваў. Напрыклад, сур’ёзнае і працяглае даследаванне сучаснага гарадскога смецця ў Тусоне, штат Арызона, абапіраецца на сучасныя археалагічныя метады і даследчыя праекты. Гэтыя праекты прадугледжваюць вывучэнне ўзаемаадносін паміж спажываннем рэсурсаў, гарадской дэмаграфіяй і сацыяльнай і экапалітычнай іерархіяй у сучасным кантэксце, дзе кантрольныя факты, якія з’яўляюцца вынікам апытанняў і іншых даступных крыніц, могуць пашырыць веды археолагаў пра тое, як кіравалі старажытным грамадскім цэнтрам. Вывучэнне смецця Тусона дало вельмі важныя вынікі, якія паказалі, што ў розных групах гарадскога насельніцтва былі вельмі розныя падыходы да спажывання запасаў. Напрыклад, сярэдні клас быў найболып марнатраўны.
Калі археолаг Браян Гайдэн даследаваў каменныя прылады посткаланіяльнага перыяду паблізу мексіканска-гватэмальскай мяжы, ён вызначыў, што некаторыя супольнасці, якія і сёння размаўляюць на мове майя, усё яшчэ вырабляюць і карыстаюцца традыцыйнымі каменнымі жорнамі і ступкамі, metate і тапо. Гайдэн стварыў дакладны даследчы праект, каб праверыць якасць камянёў, сабраных для вырабу прылад, эфектыўнасць каменеапрацоўкі і вызначыць, як развіваліся формы каменных прылад за час карыстання імі. Ён працаваў разам з 50-гадовым майстрам па вырабу metate, якога звалі Рамон Рамос Расарыа. Гайдэн
прасачыў увесь працэс вырабу прылад ад адбору матэрыялаў да канчатковай шліфоўкі артэфакта. Даследаванні паказалі, што майстру патраоуецца два з паловай дні для вырабу і адшліфоўкі толькі каменнымі прыладамі аднаго metate, а каб вырабіць і metate і тапо, трэба ад чатырох з паловай да пяці з паловай дзён. Акрамя гэтага, Гайдэн даследаваў вострыя прылады для адсячэння і распласгавання пароды, як гэта робяць з археалагічнымі знаходкамі, спалучаючы такія доследы з аналізам зносу рабочай паверхні. Гайдэн размясціў прылады ў адпаведнасці з інтэнсіўнасцю зносу, каб вызначыць адносны час карыстання імі. Ён параўнаў свае прнлады з дагістарычнымі артэфактамі і змог даказаць, што шмат якімі археалагічнымі тупымі прыладамі для дрэваапрацоўкі, вырабленымі майя, магчыма, карысталіся жанчыны, каб вырабляць з іх дапамогай тапо і metate.
Значэнне даследаванняў Гайдэна ў тым, што яны прадэманстравалі патэнцыяльныя магчымасці шматбаковых падыходаў да этнаархеалогіі і выкарыстання сучасных фактаў для выяўлення археалагічных даных са статычных археалагічных крыніц.
Другі прыклад: Льюіс Бінфард вывучаў нунамьютаў, паляўнічых на карыбу на Алясцы, каб як мага больш даведацца аб спосабах палявання эскімосаў. Нунамьюты ўжывалі ў асноўным жывёльную ежу, зрэдку дапаўняючы яе засвоеным змесцівам страўнікаў карыбу і расліннаю ежай. Каля васьмі з паловай месяцаў у год яны ўжывалі загадзя нарыхтаваную ежу, бо свежым мясам маглі карыстацца толькі на працягу двух месяцаў. Бінфард даказаў, што нарыхтоўка ежы ў нунамьютаў была складанай праблемай. Пры гэтым улічвалася не толькі распаўсюджванне ежы ў розныя сезоны, але і тое, як яна захоўвалася, a таксама пралічваліся спосабы нарыхтоўкі, перавозкі і захавання мяса розных жывёл. Пры гэтым узнікае пытанне: што было больш зручным — самім накіроўвацца да сгатка альбо перавозіць мяса на стаянку? Даследаванні Бінфарда пераконваюць, што толькі спалучэнне анатамічных даных гэтых жывёл і сапраўднага ладу іх жыцця можа дазволіць правесці рэалістычны аналіз іх касцей.
Каб знайсці спосаб вымярэння утылізацыі розных частак цела жывёл, Бінфард даследаваў гадавы цыкл жыцця нунамьютаў і спосабы, якімі яны забівалі жывёл і нарыхтоўвалі мяса. Ён таксама параўноўваў сучасныя помнікібойні з 42 вядомымі археалагічнымі зонамі, датаванымі
ранейшым часам. Даследаванні нунамыотаў маюць вялікае значэнне не толькі таму, што далі вялізную колькасць эмпірычных фактаў, але і таму, што з іх дапамогай удалося ўбачыць, як абмежавана адбываецца любая культурная адаптацыя на пэўнай тэрыторыі. Такім чынам, цяжка дапусціць, што ўсе змяненні ў археалагічных крыніцах у асноўным маюць дачыненні да культурнага падабенства альбо адрознення.
ЭКСПЕРЫМЕНТАЛЬНАЯ АРХЕАЛОГІЯ
Археолагі любяць эксперыменты з мінулым і пачалі рабіць іх яшчэ ў XVIII ст. Адзін з першых палкіх эксперыментатараў доктар Роберт Бол з Дубліна (Ірландыя) аднойчы так моцна дзьмухнуў у дагістарычны рог, што той зароў як сапраўдны бык. Але гэты гераічны ўчынак быў прычынай разрыву крывяноснага сасуду і смерці археолага. Аднак не ўся эксперыментальная археалогія настолькі рызыкоўная. 3 таго часу археолагі неаднойчы выраблялі каменныя прылады, хадзілі на платах па акіяне, імкнуліся аднавіць мінулае. I некаторыя з іх мелі вялікі поспех у гэтым.
КНІГІ ОНЛАЙН
