Уводзіны ў археалогію
Браян М. Фэйган
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 272с.
Мінск 1996
Дыфузія
Распаўсюджванне вынаходніцтваў на малыя альбо вялікія адлегласці называюць дыфузіяй. Вынаходніцтвы могуць перадавацца не толькі .праз рух цэлых народаў і грамадстваў, але і іншымі шляхамі. Рэгулярны гандаль паміж суседнімі вёскамі альбо больш далёкімі народамі садзейнічаў абмену не толькі таварамі, але і ідэямі таксама, асабліва калі гэты гандаль меў узаемны характар. Апошні прадугледжвае двухбаковыя ўзаемаадносіны, калі бакі абменьваюцца таварамі, паслугамі і, канечне, ідэямі. Такія новыя ідэі, як рэлігійныя вераванні, перадаюцца ад чалавека да чалавека і ўрэшце ад групы да групы. Але абмен ідэямі і тэхналагічнымі новаўвядзеннямі абавязкова прадугледжвае сапраўднае перамяшчэнне людзей. У новай мясцовасці новыя матэрыяльныя аб’екты і абстрактныя ідэі
могуць мець іншы эфект, чым у месцы іх вынаходніцтва. Праілюстраваць гэта можна класічным прыкладам з жыцця індзейцаў хопі на Паўднёвым Захадзе. Яны набывалі тавары, але падтрымлівалі сваю ўласную культуру, гандлявалі, але адхілялі ідэі далёкай культуры.
Дапусцім, што новы тып распіснога збана быў вынайдзены ў адной вёсцы ў 1400 г. Перавага яго была настолькі відавочнай, што ўжо праз год яе заўважалі жыхары іншай вёскі, якая знаходзілася за дзесяць міль ад першай, прыехаўшы да суседзяў на піўную вечарыну. На працягу дзесяці гадоў ганчары гэтай вёскі выраблялі такі посуд. У хуткім часе такая форма збана з’явілася яшчэ на дзесяць міляў далей, а праз палову стагоддзя пашырылася ўжо ў 50-мільным радыусе. Калі ўсё гэта накрэсліць на паперы ў выглядзе графіка, ён будзе мець выгляд конуса. 3 эфектам конуса археолагі сустракаюцца, як правіла, тады, калі вызначаюць дыфузію па археалагічных крыніцах.
Дыфузію вельмі цяжка вызначыць, калі няма вельмі характэрных артэфактаў простага паходжання, што былі вынайдзены ў адным пэўным месцы. Акрамя гэтага, для вызначэння дыфузіі патрабуюцца прасторавыя і часавыя сляды распаўсюджвання артэфактаў з месца іх вынаходніцтва ў суседнія зоны. Гэта прадугледжвае, што спачатку пэўныя прылады з’явіліся ў адным месцы, а на суседніх помніках — пазней. Прыкладаў дыфузіі ў дагісторыі шмат. Класічны прыклад — гэта распаўсюджванне мастацкага стылю чавін у Перу. Яго хутка перанялі ў нізінах, хаця з’явіўся ён прыблізна ў 900 г. да н.э. на перуанскіх узвышшах.
Міграцыя
Міграцыя — гэта рух цэлых народаў, якія наўмысна вырашылі пашырыць сферу свайго ўплыву. Англійскія пасяленцы прыходзілі ў глыб Паўночнай Амерыкі са сваёй уласнай культурай. Іспанскія канкістадоры заваявалі Мексіку. Міграцыя — гэта рух не толькі ідэй, але і масы людзей, як вынік сацыяльных і культурных змен у вялікім маштабе. Класічнай дагістарычнай міграцыяй быў рух палінезійцаў, якія наўмысна вандравалі з вострава на восграў. У кожным выпадку мігранты знаходзілі новыя земляныя масівы, а пасля гэтыя масівы каланізаваліся невялікай колькасцю людзей, якія перамяшчаліся на незаселены востраў.
Такія тыпы масавай міграцыі былі рэдкімі ў дагістарычныя часы. Яны адлюстроўваюцца ў археалагічных крыніцах праз абсалютна новыя артэфакты альбо шкілеты зусім новага тыпу. Каб даказаць факт міграцыі, трэба выявіць новыя даныя ў культурнай паслядоўнасці на многіх суседніх помніках.
Другі .тып міграцыі сустракаецца ў яшчэ меншым маштабе. Пра яго можна гаварыць, калі група людзей рухаецца ў іншы рэгіён і селіцца там як арганізаваная супольнасць. Менавіта так у Тэаціхуакане, у Мексіканскай даліне, з’явілася супольнасць індзейцаў оаксакан. Калі Рэнэ Мілан нанёс на карту ўсе аб’екты гэтага выдатнага горада, ён заўважыў, што ў адной заселенай зоне былі сканцэнтраваны характэрныя оаксаканскія артэфакты. Гэта оаксаканская калонія на працягу некалькіх стагоддзяў жыла ў чужым горадзе. У гэтым і шматлікіх іншых выпадках мігранты прыстасоўвалі некалькі пабудоў мясцовай культуры, але захоўвалі сваю ўласную культурную індывідуальнасць.
Існуюць і іншыя тыпы міграцыі. Часта неарганізаванымі мігрантамі былі рабы і рамеснікі. Часам яны пераносілі новыя тэхналагічныя вынаходніцтвы ў новыя месцы. Вялікія воіны-мігранты накшталт полчышчаў зулу ў Паўднёвай Афрыцы ў пачатку XIX ст. маглі стаць прычынай шырокамаштабных разбурэнняў і змен папуляцый. Ад такіх міграцый застаецца зусім мала слядоў на археалагічных помніках. На працягу некалькіх пакаленняў воіны жывуць і прыстасоўваюцца да спосабу жыцця тых, каго яны заваявалі. I толькі знаходжанне на такім помніку некалькіх узораў новых форм зброі можа засведчыць прысутнасць на ім чужынцаў.
ПАЗАКУЛЬТУРНЫЯ МАДЭЛІ
Культурныя змены, якія адбываліся з-за перамен у натуральным асяроддзі, з’яўляюцца неад’емнаю часткай культурнай гісторыі. Раннія пазакультурныя мадэлі даволі простыя. Яны, напрыклад, тлумачылі, як у выніку недахопу жывёльнай і расліннай ежы на Блізкім Усходзе з’явілася земляробства. Аднак больш сучасныя даследаванні ў археалогіі канцэнтруюцца на спецыфічных дэталях узаемаадносін паміж асяроддзем і дагістарычнымі культурамі. Складаныя мадэлі, якія вынікаюць з такіх даследаванняў, да-
казваюць, што ранейшыя тлумачэнні мінулага былі значна спрошчанымі, каб растлумачыць гэтыя пастаянна зменлівыя ўзаемаадносіны паміж асяроддзем і культурай.
Відавочна, што для археалагічнага вызначэння вынаходніцтва, дыфузіі альбо міграцыі патрабуецца вялікае мноства фактаў. Вызначэнне гэтых класічных культурных працэсаў — у значнай ступені механічная і апісальная работа, бо артэфакты, якія для гэтага патрабуюцца (каменныя рубілы, гаршкі альбо мячы), разглядаюцца ізалявана, а не як элементы культурнай сістэмы, часткай якой яны з’яўляюцца. Тлумачэнне культурных змен патрабуе больш скаданых даследчыцкіх мадэляў. Яны заснаваны на ідэі, што чалавечыя культурныя сістэмы складаюцца не толькі са шматлікіх складаных узаемадзейных элементаў (рэлігійных вераванняў, тэхналогій, сродкаў існавання і гд.), але і самі культурныя сістэмы таксама ўзаемадзейнічаюць са сваім натуральным асяроддзем і з іншымі складанымі сістэмамі.
ПРАЦЭСУАЛЬНАЯ АРХЕАЛОГІЯ
Працэсуальная археалогія заснавана на дэдуктыўнай даследчай метадалогіі, якая прадугледжвае складанне даследчыцкага плана, фармуляванне выразных даследчых гіпотэз і праверку іх на асноўных фактах. Метады працэсуальнай археалогіі — кумулятыўныя; спачатку задумваюцца першапачатковыя гіпотэзы, што прадугледжвае наяўнасць працуючай мадэлі, каб растлумачыць культурныя змены. Гэтыя гіпотэзы правяраюцца на асноўных фактах, некаторыя з іх адкідваюцца, а іншыя ўдасканальваюцца зноў і зноў, пакуль не вылучацца фактары, якія адметным чынам уплываюць на культурныя змены.
Працэсуальны падыход заснаваны на фактах культурнай гісторыі і даных, атрыманых з індуктыўных даследаванняў. Хутчэй за ўсё вынікам такіх даследаванняў з’яўляецца стварэнне храналагічных і прасторавых структур дагісторыі. Працэсуальны падыход адрозніваеца ад сістэмна-экалагічнага арыентацыяй даследавання. Працэсуальныя археолагі дзейнічаюць у адпаведнасці з дэдуктыўнай стратэгіяй, фармулююць гіпотэзы, якія падлягаюць праверцы, а потым збіраюць факты, каб іх пратэстыраваць. Аднак вельмі часта першапачатковыя гіпотэзы грунтуюцца на фактах, якія выяўляюць з індуктыўнай культурнай гісторыі.
Сістэмна-экалагічны падыход
Дэдуктыўныя даследаванні вельмі каштоўныя для вывучэння мінулага, бо яны заснаваны на унікальных археалагічных даных. Вельмі часга археолагам даводзіцца пераадольваць шматлікія тэарэтычныя праблемы, з якімі сутыкаюцца біёлагі пры вывучэнні змен у жывых арганізмах. Прычына гэтага ў тым, што тэорыя эвалюцыі адыгрывае неймаверна важную ролю ў археалогіі.
Найбольш простым з’яўляецца працэсуальны падыход, які разглядае спосабы функцыянавання культурных сістэм, унутраныя і знешнія фактары накшталт прыроднага асяроддзя, якія ўплываюць на гэтыя культурныя сістэмы.
Сістэмна-экалагічны падыход прадугледжвае тры асноўныя мадэлі культурных змен: сістэмныя мадэлі, якія грунтуюцца на ўсеагульнай сістэмнай тэорыі; культурную экалогію, якая ўяўляе сабой складаную мадэль ўзаемадзеяння паміж чалавечай культурай і яе асяроддзем, і шматлінейную эвалюцыю, якая аб’ядноўвае і сістэмныя падыходы і культурную экалогію ў тэорыі кумулятыўнай эвалюцыі культуры праз працэсы складаных адаптацый да асяроддзя. Гэта, як аднойчы заўважыў археолаг Кент Фланэры, «пошук спосабаў, якімі чалавечыя папуляцыі пасвойму рабілі тое ж, што і іншыя».
Усеагульная сісгэмная тэорыя запазычана археалогіяй з іншых навук. Яна прымусіла археолагаў разглядаць чалавечыя культуры як адкрытыя сістэмы, якія рэгулююцца знешнімі фактарамі. Гэтая ўсеагульная канцэпцыя найбольш прыдатна для разгляду чалавечай культуры, якая сама ўзаемадзейнічае з прыродным асяроддзем. Сістэмная тэорыя ў археалогіі мае крыху большае значэнне, чым усеагульная канцэпцыя, бо дазваляе разглядаць такія асобныя фактары культурных змен, як міграцыя альбо дыфузія, не толькі паасобку, але і ў сістэме. Гэта дапамагае засяродзіць увагу не толькі на ўзаемаадносінах паміж рознымі кампанентамі культурнай сістэмы, але і паміж самой культурнай сістэмай і яе асяроддзем.
Культурная экалогія — гэта спосаб вывучэння чалавечай культуры, які паказвае спосабы адаптацыі і трансфармацыі чалавечымі папуляцыямі свайго асяроддзя. Чалавечыя культуры павінны прыстасоўвацца да іншых культур так, як і да прыроднага асяроддзя. Сапраўды, на культурныя сістэмы ўплывае такое мноства фактараў, што працэсы, дзякуючы якім назапашваюцца культурныя падабен-
ствы і адрозненні, не лёгка зразумець. Культурныя эколагі разглядаюць чалавечыя культуры як падсістэмы, што ўзаемадзейнічаюць з іншымі вялікімі падсістэмамі, сярод якіх ёсць і біялагічныя супольнасці і фізічнае асяроддзе. Такім чынам, ключ да разумення культурных працэсаў ляжыць ва ўзаемадзеянні паміж гэтымі рознымі падсістэмамі.
Прыстасаванне любой папуляцыі адбываецца галоўным чынам з дапамогай тэхналагічных вынаходніцтваў, але сацыяльныя арганізацыі і рэлігійныя вераванні таксама маюць вялікае значэнне для агульнага прыстасавання да асяроддзя. Рэлігійнае жыццё многіх грамадстваў выконвае інтэграцыйную ролю — напрыклад, у майя (Мексіка) ці ў шумераў (Месапатамія). Існуюць відавочныя цяжкасці ў вывучэнні ўзаемаадносін паміж людзьмі і іх асяроддзем, асаоліва калі дрэнныя ўмовы захавання абмяжоўваюць колькасць артэфактаў і іншых аб’ектаў, прыдатных для вывучэння. I ўсё ж некаторыя артэфакты і іншыя элементы тэхналагічнай падсісгэмы часта захоўваюцца з-за таго, што тэхналагічнае развіццё — гэта першасны спосаб адаптацыі розных культур да свайго асяроддзя. Падрабязныя мадэлі тэхналагічных падсістэм дазваляюць археолагам атрымаць адносна суцэльную карціну ўсёй культурнай сістэмы цалкам.
КНІГІ ОНЛАЙН
