Уводзіны ў геаграфію
Юрый Андруховіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 438с.
Мінск 2006
I вось сёньня. Сёньня грамадзтва пажынае плады гэтай бурлівай васьмігадовай дзейнасьці. Крывая злачынстваў няўхільна расьце. Узровень жыцьця насельніцтва няўхільна падае. Выпешчаныя паэзіяй бубабістаў дванаццацігадовыя інфікаваныя СНІДам німфэткі родзяць мутантаў ды вампіраў. Неапазнаныя сатаністы выкопваюць на паўночных могілках целы загінулых партсакратароў. Сыны паўсталі супраць бацькоў, брат пайшоў на брата, а маці прадаюць дачок у анатамічныя тэатры. Усё кажа пра тое, што мы сягнулі самага дна вусьцішнасьці.
I ўсё гэта вынік таго, што Небарак колісь дазволіў сабе легкадумна напісаць “ты ўтыкаеш у яе туліпанавае кап’ё”. А яшчэ раней Ірванец напісаў, як абдымае ў хмызах нейкую знаёмую санітарку і як ён любіць “мокрую пад ёю айчыну сваю”. Андруховіч жа наагул пераклаў Самойлу Нямірыча, а яшчэ раней уголас сказаў: “какаду!"...
I гора той зямлі, што нараджае такіх мярзотнікаў, гора!
4
Гэй, схамяніся, голубе, што за дурноты ты вярзеш, асодзіце вы зараз мяне. I пра каго, пра бубабістаў, гэтых мілых маладых людзей, што й напіцца па-чалавечы ня ўмеюць? Гэта яны з аўтаматамі? Гэта яны рабавалі сэйфы? Што за дзікія фантазіі?
А я, між іншага, спачварыў адно форму. Бо што да зьместу, дык сутнасьць усіх гэтых інвэктываў перададзеная дакладна: мы гангстэры.
Неяк так ужо сталася, што, ацэньваючы пэўную зьяву, значна прасьцей падшукаць для яе ўжо знаёмую шуфлядку, чым вынаходзіць новую. A калі ўжо самі назовы намякаюць на нешта непрыстойнае, хуліганскае! Вось “Бу-Ба-Бу”, амаль як “вось бы бабу!” I вось мы ўжо маем шуфлядку, для вызначэньня якой нават не абавязкова ўчытвацца ў нашыя радкі альбо наведваць вечарыны: эпатаж, футурызм, жоўтыя матылькі, “погцечнна обіцественному вкусу”, спаленьне Рафаэля, срака з ручкай і г.д.
Заяўляю на гэта з усёю адказнасьцю: нічога такога ніколі не было ў нашых намерах! Эпатаж буржуазіі? Вы мне спачатку пакажыце гэтую буржуазію, дзе яна й хто яна. Можа, гэта пралетарыят? (Кажуць, адна дворнічыха й сапраўды колісь рыдала над маімі вершамі што праўда, гэта была львоўская дворнічыха. Працоўнае сялянства? Правадыры саюзу пісьменьнікаў? Партыйцы, патрыцыі й кей-джы-бі? Каго нам эпатаваць? Грамадзтва наагул? Гэта якое такое грамадзтва ці ня тое, часам, у якім дзевяноста працэнтаў не чытае зусім, а з тых, што ўсё-ткі чытаюць, дзевяноста працэнтаў не чытае па-ўкраінску, а з тых, што ўсё-ткі чытаюць па-ўкраінску, дзевяноста працэн-
таў не чытае паэзіі? Эпатаваць такое грамадзтва наважыўся б хіба толькі звар’яцелы. Урэшце, паэзія мае ў сабе нешта ад вар’яцтва, гэта праўда.
Але звар’яцеласьць нашая праявілася ў іншым. Бо мы ўзяліся ліквідаваць хоць некаторыя прагалы ў гэтай разьдзертай на шматкі й разрэджанай прасторы, якая называецца ўкраінскай культурай. Здаецца, я дазволіў сабе выказацца занадта голасна й самаўпэўнена. Відаць, найхутчэй, было якраз наадварот: ня мы стваралі нешта ў гэтай культуры, а яна стварала нас. To бок накіроўвала й вабіла сваімі неабжытымі завулкамі, бязьлюднымі палямі (маргінэсамі), састарэлымі табу, якія так хацелася парушыць; сваёй цнатлівасьцю, якая так пасуе кожнай маладзенькай паньне наконадні шлюбнага росквіту, але ж так не пасуе ёй ужо ў сталым веку, наконадні старэньня й высыханьня. Дык вось, мы ўзяліся набліжаць гэты шлюбны росквіт.
Але й гэта не зусім так. Бо мы ні пра што спэцыяльна не дамаўляліся. Мы не распрацоўвалі праграмаў і маніфэстаў, не падпісвалі ніводнага камюніке ці мэмарандуму. Мы проста выгадоўвалі вершы, а пасьля чыталі іх спачатку адзін аднаму (і я ніколі ў жыцці ня меў такіх геніяльных слухачоў, як гэтых двох!), потым для шырэйшага кола “сьведкаў Бу-Ба-Бу”, нашых адэптаў і сымпатыкантаў, нарэшце для публікі, што прыходзіла на арганізаваныя намі вечарыны, колькасьць якіх, дарэчы, сягнула недзе так трыццаці (трахсот трыццаці, хочацца сказаць). Уласна кажучы, з пэўнага часу публіка, што прыходзіла на вечарыны, атаесамлялася са згаданым колам (ці, хутчэй, кодлам) “сымпатыкантаў ды адэптаў”. Мы ведалі, прынамсі ў твар, усіх, што да нас прыходзілі, нават калі бачылі іх упершыню, але гэта
быў асаблівы гатунак людзей. Нейкія ледзьве не сямейныя сустрэчы, кожнага разу цяплейшыя ды інтымнейшыя: нейкія мастакі, акторы, студэнты, жонкі паэтаў, намесьнікі міністраў, дзеці філёлягаў, інтэлектуалы з дыяспары, кампазытары-песеньнікі, дэпутаты саветаў усіх роўняў і да т. п. (Зацікаўленых дэтальным пералікам адсылаю да Небаракавай “Рэстаўрацыі”, дзе падаецца ўсярэднены пайменны рэестар найважнейшых з нашых гасьцёў). Ага, яшчэ абавязкова в'Ьінурваўся з залі чарговы графаман, які парываўся на сцэну з адной мэтаю сапсаваць увесь кайф як нам, так і публіцы. Мы зьнішчалі яго сваёй стрыманай ветласьцю.
Вось так, абсалютна нязмушана й амаль непрыкметна, мы ад аднаго пытаньня пераходзім да наступнага, ня менш прынцыповага: ад “дзеля чаго?” да “дзеля каго?”
5
Для каго я пішу? пытаньне, якое дагэтуль традыцыйна пакутлівым і назольным рэфрэнам перасьледуе кожнага сапраўднага ўкраінскага паэта. У нашым выпадку значнасьць гэтага пытаньня прынамсі патройваецца. Для каго Бу-Ба-Бу?
Дазволю сабе трохі шырэйшую цытату.
“Тое, што пісаў Ганкур пра Францыю сто гадоў таму, можна даслоўна паўтарыць пра нашыя цяперашнія культурныя стасункі. У часы, якія я маю наўвеце, стаўленьне нашай грамады да мастацтва было цалкам нэгатыўнае. Музычная нашая творчасьць мела адзінага сур’ёзнага прадстаўніка Людкевіча; мастацтва рэпрэзэнтаваў траха не адзін Труш, а паэзія, якая тады магла пахва-
ліцца нават значнаю колькасьцю жрацоў, знаходзілася ў нас на выгнаньні, бо нашым патрыётам досыць было некалькіх крылатых фразаў з Шаўчэнкі, якія яны згадвалі падчас усякіх сьвяточных імпрэзаў і якімі рэклямавалі сваю культурную вартасьць і свой патрыятызм, чые акцыі ў тыя часы на грамадзкай біржы былі надта высокімі. (...)
[Але] гурток маладых бунтаўнікоў павёў агрэсіўную атаку, скіраваную на здабыцьцё чытацкай публікі. Мы пайшлі за парадай. Ганкура, мы пачалі насіцца з нашым “ таварам” паміж наіўнымі патрыётамі, якія ў сьвятой прастаце сваёй. і не разумелі, навошта людзі твораць літаратуру, і дзівіліся, што знаходзяцца між намі марнатраўцы, якім не шкада грошай на выданьне непатрэбных рэчаў. Нашая ж “эліта” ня ведала нават прозьвішчаў нашых пісьменьнікаў, і нават Франком цікавілася адно як грамадзкім дзеячом, крытыкам асьвечанага грамадзкага ладу.
Ніколі не забуду адной сцэны, якая характарызуе тагачасную інтэлігенцыю. У залі “Народнага дому”, дзе адбываўся традыцыйны афіцыёз у гонар Шаўчэнкі, чыёй таемнай мэтай, як звычайна, было даць магчымасьць нашай “эліце” вынесьці на агляд свой гардэроб і прывілеі сваёй касты, бадзяўся студэнт зь некалькімі кніжкамі. Ужо добра ўзапрэўшы, прабіваючыся праз шчыльна запоўненыя шэрагі сядзеньняў без усякага посьпеху, ён дабраўся ўрэшце да адной з “найбуйнейшых рыбінаў”, адваката, парлямэнтарнага пасла й зацятага ходыньніка на кулыпурным фронце.
- Купіце, спадару пасол, “Semper tiro” Франка! загаварыў ён, упэўнены ў посьпеху.
- He чытаю паэзіі! адрубіў пасол.
- Дык, можа, творы Кацюбінскага?
Ён таксама піша вершы?
- He, спадару пасол, ён найбольшы майстар сучаснай прозы.
- Гм... Што маеце яшчэ?
- Апавяданьні Яцкава.
- А гэты што піша: вершы ці прозу?
- Вядома ж, прозу.
I гэтак далей ішла лекцыя сучаснага пісьменства, аж покуль мэцэнат ня страціў цярплівасьці й не пагнаў назольнага кніжніка словамі: “Пайшоў да д’ябла! Я на дурніцы ня маю ні часу, ні грошай”.
(...) Мы, маладамузцы, можа, адно толькі інстынктам адчувалі, што Эўропа імкне наперад, покуль мы, галічане, сядзім скамянелыя на гранітных асновах традыцыйнай бытаўшчыны, “матчынасьці”, прымітывізму ды сэнтымэнталізму. Нас ужо не захоплівалі сьцертыя штодзённым ужываньнем кананічныя крылатыя фразы: “Толькі праца зь няволі нас вырве” (пры абсалютнай ляноце й ўсеагульнай алергіі на думаньне). Мы хацелі напраўду працаваць, вучыцца й думаць, таго самага дамагаліся й ад грамадзтва.
Мы бачылі, што грамадзтва не ператравіла нават Шаўчэнку й Франка, упарта перажоўваючы хіба што паэтычную публіцыстыку першага й патас “Каменяроў” другога; мы хацелі наву чыць грамадзтва чытаць сапраўдную паэзію, не сфалыйаваную манернасьцю й ідэалёгіяй Квіткі аж да Бардуляка ўключна, паэзію, вольную ад тра фарэтных, барвінкавых ды вербавых краявідаў. Мы ж бачылі, што рамесьніцкая й шаблонная літаратура выбіла кніжку з рук грамады, што мастацкая літаратура выгнаная з дамоў нашай інтэлігенцыі. I мы шукалі новай формы, новага
спосабу выказваньня, намагаліся вытанчыць нашыя творчыя сродкі ў форме і зьмесьце. Адны з нас прыглядаліся да блізкага захаду, да “Маладой Полыйчы”, пагляды іншых сягалі яшчэ далей. I таму крытыкі, а разам зь імі грамада, назвалі нас “птушкамі ня хатняга выхаваньня” і запасочылі нас у нацыянальнай індыфэрэнтнасьці. I першыя, і другія не заўважалі, што абстрагуючыся ад Лепкага, які ўпарта казытаў паднябеньне патрыётаў традыцыйнай куцьцёю й велікоднымі калачамі ды закалыхваў іх летуценныя душы патрыятычным патасам, усе мы па самыя вушы тырчалі ў нашым родным сьвеце і толькі мацней за іншых адчувалі нашую хваробу й хварэлі з гэтай прычыны. I былі азлобленыя. Кожны з нас на свой капыл быў сатырыкам.
Што ж дзіўнага, што мы кідалі сумныя позіркі на захад і што сёй-той з нас, нібы тонучы, хапаўся за абноўленую й ачышчаную ад фальшывага патрыятызму паэзію “Маладой Польшчы”?
(...) Гэтае яшчэ больш адштурхоўвала ад нас грамаду, якая хварэла на гіпэртрафію загуменнага патрыятызму і ў якой яшчэ дагэтуль пакутаваў дух Каніскага й Танячкевіча, дух культу “сьвятых” вышываных кашуляў і няшчырага патасу, які выхоўваў у грамадзе патрыятызм “на печы”, адсталасьць ад культурнага сьвету й спэкуляцыю на патрыятычным базары. Мы у адрозьненьне ад грамады адчувалі, што нашаму народу неўзабаве прыйдзецца здаць іспыт на нацыянальную даросласьць і што на гэтым іспыце мы правалімся...
Мы адчувалі гэтае й бясьсільна біліся ў нераце традыцыі, забабонаў, загуменнасьці й прымітывізму. I ўжо гэта нашае біцьцё непакоіла на-
шую інэртную грамаду, і грамада раэгавала на гэта, як магла.
Ці сёньня ў нас нешта зьмяніліся да лепшага? Можа...”
КНІГІ ОНЛАЙН
