Вялікалітоўска - расійскі слоўнік
Ян Станкевіч
Выдавец: Lew Sapieha Greatlitvan (Byelorussian) Foundation
Памер: 1329с.
Нью Йорк
2. удушье. МГсл.; Ксл.
3. астма.
•дыхавГчны, -ная-нае—удушлйвый(та-кой, как прй удушье, С.). Ар. іг. Дыхавічны чалавек, конь. Іг.
•дыхаць(дыхці)-аю-аеш-ае; повел.-ай-айма, несоверш. 1. ДЫШаТЬ. Ар.; Шсл.; Вят.
(Даль); Дсл. 199. Ледзь дыхае чалавек. Ст. Як аб’еўся я куцьці, ні сапсьці, ні дыхці, ні дамоў дайсьці. 3 батлейкавае сцэны. Однкр. дыхнўць. Нсл. 149—дохнуть. Ар. Калі б яму так дыхаць цяжка было, як ён нам дыхнўць не даець. Нсл.
2. (перен.)—ЖЙТЬ. Нсл. 149; Дсл. Мала яму дыхаць на сьвеце. Нсл. Нам можна дыхаць. Смал. у. (Дсл.). Соверш. дадыхаць —дожйть. Нсл. 732. Няма надзеі, каб ён дадыхаў да сьвету. Нсл.
аддыхаць, несоверш.—передыхать. Ар. Два разы рэкшы, аддыхаў; потым два разы мовіць аллягу акбар(араб.) і знову аддыхне. Кіт. 9061. Соверш. аддыхнўць-нў-нёш-нёць-нём-ніцё—передохнуть. Ар.
3. здыхаць, несоверш. а) йздыхать, околе-вать(о жйвотных). Нсл. 207. Конь здыхае. Нсл. б) (презр. о человеке), ЙСПускатЬ последнее дыханле, умйрать. Нсл. 207. Здыхай, здохні ты ад мяне! Нсл. в) мереть, сохнуть. Нсл. 207. Здыхае з голаду, а рабіць ня хоча. Ст. г) сохнуть, тоско-вать. Нсл. 207. Здыхаеш па ім. Нсл. Отгл. ймя суіц. здыханьне-ня, предл.-ню, 1. падеж на жйвотных. Шсл. Няма на цябе здыханьня, на такога каня! Ст.
2. йздыханйе, последнйе мйнуты жйзнй; говор. презрйтельно. Нсл. 207. Здыханьня на цябе няма. Нсл. Хіба перад здыханьням перастанеш. Нсл. Соверш. паздыхаць —передохнуть, Ар. околеть. Нсл. 455. Коні, каровы паздыхалі бяз корму. Нсл.
здохці, соверш. 1. к здыхаць 1. Нсл. 207. Карова здохла.
2. (к здыхаць 2). Нсл. 207. Здохнеш, пакуль я за цябе выйду. Нсл.
3. (к здыхаць 3). Нсл. 207. За тваім бязульствам і мы здыхаем, здохлі з голаду. Нсл.
падыхаць, соверш. (к дыхаць 1)—поды-шать. Ар.; Нсл. 149. Несоверш. падыхаць —повевать. Шсл. Падыхае сьвежы вет-рык. Ст. Млоснаю нямотаю падыхала летнае неба, цемнае й душнае. Дзьве Душы, 109.
выдыхаць-аю-аейі-ае; повел.-ай-айма, несоверш. 1. выдыхать, дыханйем вытал-кнвать воздух йз легкйх. Ар. Однкр. выдыхнуць—выдохнуть. Ар.
2. переносйть болезнь. Ар. Яшчэ тую больку выдыхае. Ст. Соверш. выдыхаць-аю-аеш-ае—перенестй болезнь. Ар. Ледзь выдыхаў хваробу. Ct.
уздыхаць, несоверш.—вздыхать. Шсл.; Ар. Нічога ня кажа ён, толькі цяжка ўздыхае. Ст. Соверш. уздыхнўць-нў-нег//-нёць-нём-ніцё—вздохнуть. Шсл.; Ар. Ца-почкам узмахнець, цяжанька ўздыхнець. йз свад. песнн, Ст. За работаю няма калі лягчэй і ўздыхнуць. Ст.
дыхацца
340
дык
•дыхацца, дыхаецца, безлйч.. несоверш.
—дышаться. Тут лёгка дыхаецца. Ар. зядыхяцця-аюся-аешся, несоверш. 1.
задыхаться, чспытывать стесненйе в дыханйй от недостатка воздуха, запы-хаться, (МГсл.)
2. задыхаться, умнрать от недостатка воздуха, от дыма, удушлйвога газа. Соверш. зядыхнўцйя-нуся-нешся—задох-нуться. Ар.
•дыхля-лг-лг, ж.—трясйна. Бяльсл. Тут дыхля, надабе йсьці ціха, бо калі права-лішся, дык сам ня вылезеш; як яна "дыхае", ЯК Я йду. Бяседавічы Хоцім.(Бяльсл.). Уменьш. дыхлшкя-нкі-нцы, ж.—топйна на болоте, где можно провалйться. Дсл. 199, •ДЫХЛЯК-ЯКО, предл.-якў, зват.-яча; мн. ч.-кі-коў-ком, мн. ч„ предл.-кох, м.—бранное на слабосйльного мужчнну, парня. післ.
Дыхляк ты, не з тваею сілаю тут управіцца! Ст.
•дыхляціна-ны-не, ж.—мясо павшего жйвотного. Шсл. Купіў нейкае дыхляціны ды хоча, каб усі елі. Ст.
•дыхніца-^ы-цы, ж.—дыхательное горло, гортань. БНсл.
•дыхнуць,—™ под дыхаць.
•дыхт,—см. под дыхту даць(под даваць, даць\
•дыхтоўны-ндя-нае—плотный, крепкнй (о матерйале). Нсл. 149. Дыхтоўная хустка. Нсл. Дыхтоўнае сукно. Тм.
•дыхтя-ты, ж— фанера. Шсл. Наклеілі паперу на дыхту. Скрыль Пух. (Шсл.). •дулххят-нту, м.—дйктант.
•дыхтаваньне-ня, предл.-ню, ср.—дйктов-ка.
•дыхтаваць, -тўю-тўеш-тўе, несоверш. —днктовать.
•дьіхтавы-вая-вае—фанерный. Сяло, ідзе была дыхтавая хвабрыка, было вылучна вялікалітоўскае. Васілёк(Калосьсе, Но. 3-16, 1938 г., стр. 130).
•дьідалям, нареч.—прахом. Шсл. Хай яно дыдалям пойдзе! Ст.
•дыягноза-зы-зе, ж.—дйагноз. •дыялёг-ёгу, м.—дйалог.
• ДЫЯМЭНТ-WJ’, предл. U зват. дыямэнце, м-—алмаз. Гсл.; Нсл. 149. Сьмешным выдаецца мне, што поэзя — дыямэнт прозы. Кавыль (Бацьк. Но. 1-2/437-438). ЗнашлІ жуковіну з дыямэнтам. Лынькоў: Воўчы лог(Калосьсе, Но.2 з 1935 г.). ДумКІ-дьіЯМЭН-ты, кветкі жыцьця, песьні — вас гэтак люблю! Гарун. Ты была маею песьняю, дыямэнтам пачуцьця. Крушына: Лебедзь, 30. •дыямэтра-/?ы-ры, ж.—днаметр. •дыяпазон-ону, предл.-оне, м.—дйапазон. •дыза-зы-зе, ж.—девочка-подросток, тонкая н высокая. Mix.; Варсл. А гэта лс дыза яшчэ бегае зь дзецьмі. Варсл.
•дый, союз. Угіотр. для прйсоедйенйя однорядных членов предлож. йлй целых предложенйй: да й. Ар.
Ён узяў кіёк дый пашоў. н.(Афа-насьев Сказкн, I, 1913, 210). Каб дый ЗЬ Неба суглядалі, хлеба й солі засылалі. Нз песнн нншего, НК: Старцы. Сеў дый паехаў. Гсл. а) Употр. для прнсоедйненйя предложеннй йлй отдельных членов предложенйй, дополняюіцйх прежде выраженную мысль: да й. Як пашлі, дак
пашлі, дый зайшлі ў самы гушчэр. Ст. Ёй нічога не хацелася рабіць, дый работа падала зь яе рук. Колас: в. Чурыла. Бо я ня думаў бачыць у вас нічога, апрача Ісуса Хрыста, дый укрыжаванага. Луцк.: 1-шы ліст да Карынц. 2. б) дый годзе,—см. подгодзе. •ДЫК(област. дак) 1. наречйе. Употребляют в начале предложенйй, содержасцйх в себе вывод йз прежде сказанного: так. Маланка (ськеміла): Юля, дык МЫ пойдзем. Макаёнак: Каблюдзі... Дык што ж нам рабіць? Гсл.
Употребляют как соотносательное слово в главном предложенйй, когда дополнйтельные предложенчя условного йлй временного тнпа. Як пяюць гэту песьню, дык во як хораша. Стдуб. (Косіч 13). Табе не казалі, дык я табе кажу. Нсл. 149. Па ім калі й чорт пабяжыць, дык нагу заскабіць. НК.: Старцы, 72. Калі ня брэша, дык праўду кажа. Послов. Рапан. 146. Во ў нас такі гулявы ёсьць, калі трэба, дык змаўляй з Богам. нк.: Пособ. ізз.
2. нареч., област. Употребляют в срав-ннтельных предложенйях й обраіденнях с союзом "як", к которому, как й к "дык” может добавляться "і’\як і... дык і). Каб дый зь неба суглядалі, хлеба й солі засылалі!... Як і бацек, дык і матак, як і цётак, дык і дзядзек. Як і брацьцяў, дык і сёстраў. Нз песнн нніцего, НК.: Старцы, 80. Ср. так і б.
3. союз. 1. так. Гсл.; Шсл.; Ар.; Нсл. 149. Употр. для прйсоедйненйя предложенйй резуль-тата: так, вследствне того, пто-
4. союз. Употребляют для прнсоедйнення слова йлй несколько слов, связанных смыслом с всем прежде сказанным й об'ьсняюіднм выраженную мысль. Яійчэ дадам: быў прыехаўшы да нас Карусёнак ізь Вільні, дык нашы не маглі зь ім нагўкацца, так было цікава.
5. союз для соедйненйя npomue. предложенйй co значенйем "но". А што! казаў я табе не сябраваць ізь імі, дык ты ня слухаў. Вось і маеій цяпер бяду! Проклець нейкая гэты сабакаі жэрці жарэць, а брахаць, дык ня хоча. Ст. (Шсл. под проклець).
6. союз. Употребляется в начале предло-женйя, содержаідего обіднй вывод йз предыдуіцего: йтак. Дык вы цяпер даведаліся, як было і чаму так было. Дык што Бог злучыў, няхай людзіна не разлучае.
дыкаць
341
дыміць
7. частйца. Употребляют в начале вопро-снтельной йлй восклйцательной реп-лйкй, чтобы указать на вывод йз преды-дуіцего, прежде сказанного: так. Дык чый жа гэта, калі ня твой? Нсл. 149. Дык калі мы пабачымся? Дык што ты скажаш на гэта? Ст. а) употребляют в начале реплвкй, которая подсуммнрует прежде сказанное. Дык у дрўгадзень усе даведаемся.
8. частйца. Употребляют, упомйная лйцо. пред-мет й т.п., подчеркйвая йх настояіцйе качества: так. Во гэта дык пральля — дзьве шпулі за вечар! Ст. а) употребляют для укреп-лення слова йлй несколько слов, к которым относйтся.
9. частйца огранйчйтельная. Употребляют для указанйя колвчества, меры, временн, блнзкнх к чему-л. Пашло так за ты-дзень. Яму было так год асьмінанцаць.
10. частйца'. то. Гсл.; Нсл. 127. Калі надыйдзе бяда за бядою, дык, хіба ты не ўбаро-нішся.
Употребляется прй повтореннй глаго-лов, укрепляя йх значенйе. Ідзець яна дык ідзець — аж у лесе стаіць палац. н. (Афанасьев ill, 1914,105). Якпашлі, дыкпашлі, дый зайшлі ў самы гушчар. Ст.
•дыкаць-а/о-аеш-ае, несоеерш.—члтая зайкаться. Нсл. 149. Што ты ня чытаеш, a ўсе дыкаеш. Нсл.
•дык жа, частйца,—так вот же, однако же. Гсл. Дык жа ён там быў. Варсл. Дык жа было начай'. Ня так як ты кажаш.
•ДЫКЖЭ, частйца подчеркйванйя: нменно, ВОТ йменно. Ар. Дыкжэ гэтак было. М.
Кажуць, што коні падаражэлі. Дыкжэ ён заплаціў за свайго дорага. Ар.
дыкжэ яму—ему TO. Ар.; Іг.
дыкжэ яна (і пад)—она то н т. п.
дыкжэ ад яго—от него-то. Ар. Дыкжэ ад яго й мусілі бараніцца—от него-то й прйнуждены былі заіцйіцаться.
•ДЫКШТО, нареч., област.—НйЧвГО, пусть. Ар. — дармй 4. Варсл. Пятрусь пусьціў каровы ў канюшыну! Дыкшто, няхай ходзяць, mama дазволіў. Ар. Дыкшто, калі ён на мяне і сказаў, імне гэта не сьвярбіць і не баліць. Варсл.
•дыктатар-арл, предл. й зват.-apy, м.—днк-татор.
•дыктатўра-ры-ры, ж.—ддктатура.
•дыл, (Варсл.), дылу, у дыле, м.—пыль. Уменьш. ДЫЛОК-ЛКЛ/ мн. ч„ род.-ЛКОМ, мн. ч„ предл.-ЛКОХ—ПЫЛННКа. Варсл. Дылок мукі асеў на стол а лавы. Варсл.
•дыла, дыла, предл.-ле, ср.—дышло. БНсл.
•дылда-ды, обш.—худой, высокйй чело-век, Русінава Сян. (Ксл.) высокнй, непово-ротлнвый, (Дсл. 198) дурно сложенный человек, (в Внл., Ковен., Гродн. н Мннск. губ.); Нсл. 149. долговязый, (Бяльсл.) верста, оглобля, жердяй. Вост. (Даль). Які ён дылда! Нсл. Варочаешся, як дылда. Тм. Вось дзе вырасла дылда дурная! Ст. Во
нейкі дылда пашоў і сягае па цэлым сажню. Бяльсл. Выцягнула(кабыла, пава-ліўшыся ад болю), як дылда, свае няз-грабныя НОгІ. Гарэцкі: Песьні, 60.
•дылема-л«ы-л«е, ж.—днлемма.
•дылетант-нта, предл.-нту, зват.-нце, м.—днлетант.
•/уылетантка-нткі-нтцы, ж.—днлетант-ка.
•дылетантызма, -мы-ме, ж.—днлетан-ТЙЗМ.
•дылетанцкі-к-ая-кае—днлетантскйй.
•дыле'ць, дылі'ць, несоверш.—чуть сыпать-ся.. Варсл. Пачынае дылець сьняжок. Варсл. Соверш. падыліць(падылець, С.)-лю-ліш-ле—покрапать, еле попорошмть, Ксл. слегка попорошлть снежку. Шсл.; Варсл. Дожджык чуць-чуць падыліў дарогу. Беліца Сян. (Ксл.). Падыліў троха сьняжок. Ст.
•/іылёўка-ўкі-ўцы, мн. ч.. род. дылёвак (дылёўкаў), ж. — дыля. Шсл.; БНсл. Нарэ-залі на вокны дылёвак. Ст.
•дыля-лг-л/, ж.—толстая доска, Гсл.; БНсл. толстая доска в 3 дм. й больше. Шсл. 3 аднае калоды вышла чатыры добрыя дылі. Дукора Сьміл. (Шсл.).