Вялікалітоўска - расійскі слоўнік
Ян Станкевіч
Выдавец: Lew Sapieha Greatlitvan (Byelorussian) Foundation
Памер: 1329с.
Нью Йорк
зорка II
390
за II
2. перен.—капелька, подобная росннке, падаюіцей на заре на растення. Нсл. 218. Карова каб зорачку малака дала! Нічога няма ў цыцках. Нсл.
•зорка Н-ркі-рцы, ж.—зрачек. Нсл. У самую зорку лўчыў. Нсл.
•зорна, нареч.—звёздно. Гсл. Аж зорна ў ваччу ад ягонае табакі. Гсл.
•зорны-ная-нае, 1. прйлаг. к зорка.
2. звёздный, покрытый, усеянный звёз-дамн. Гсл. Зорнае неба. Гсл. Расьці, дужэй пад сінім зорным небам. Лойка: л. песьня.
*ЗОрыць-ру-рЫШ-ра, несоверш., перех. Пск., Твер. (Даль)—подстерегать, высматрнвать. Даль. Ібача Міхаська — мільгнуў баравік! Ён увесь захадзіўся, як той рухавік. Падбег, прысядае, ды зорыць к хорт. Колас: Грыбы. Паляўнічы зорыў зайца. Халопенічы (Юхн.). Вочкі чыесь зораць і вяселяць струнны гуд. С. Музыка 182. А ён зорыць ёй у вочы. Тм. 246. Зорыш наўкола. Салавей: Сіла 66. Соверш. Празорыць—прош-ляпнть, провороннть. Халоп. (Юхн.). Цэлы дзень у радоўцы празорыў. Халоп. (Юхн ). Соверш. узорыць —досмотреть. Халоп. (Юхн.). I статку ня ўзорыў свайго. Халоп. •зошлы—ушедшнй (откуда-л., С.) Нсл. 218. Конь зошлы з двара. Нсл. Зошлы з гэтага сьвету—умершнй. Ня трэба блага ўспамінаць зошлага з гэтага сьвету. Нсл. 218.
•за—предлог с род., внн. н твор. паде-жамн.
I. с роднтельным падежом- йногда употребляют прн определеннн временн, когда что-л. случнлось,—прн, во вре-мена. За жыцьця яшчэ зрабіў яго гаспадаром. Карскі 11-3, 5. За дзяржавы Жыгімонта Старога. Баркул. летапіс. За жывата дастамэнт чыні. Кіт. 5266. За жывата свайго альбо пры кананьню (мае) двух наўчоных ужыць. Кіт. 47а7. За жывата свайго добра чыні. Тм. 5266. Сяло наша люднее, палюднела за добрага пана. Нсл. 275. Цікаўшая ’’праўда "Іверса што да слонімскіх падзеяў за гітлераўскай окупацыі. Блр. Голас, Но. 63, 1959.
в нареч. соеднненнях: За цямна. За сьвятла.
за дзён—во днн.
II. с внннтельным падежом: 1. прн определеннн временн, после которого должно пронзойтн какое-л. действне: чрез, через (такое-то время). Ар.; Гсл.; Ксл.; Нсл. 158. Зрі за осмн лйстов. Пскоўскі зб. Сын. бібл., Но. 53/255. За дзьве гадзіны будзем тамацкі. Бель Выс. (Ксл.). За гадзінчку прыйду. Гсл. За які тыдзень зьявіўся ў Слоніме нейкі Чарняўскі. Хмара (Б. Уска-лось, 1954, Но. 38). Можа ад гэтых словаў за колькі год залежыла доля профэсара на вЫСЛаньню. Рамановіч (Бацьк., Но. 40-41/270-271). За квадранец прыйду. Нсл. 231.
2. а] употребляют, указуя время, в продленне которого что-то случается, пронсходнт: за. Ксл.; Ар. За тры гады скончыў школу. Ар. За дзень звазілі снапы. Карма Куз. (Ксл.).
б) прн определеннн временн, в котром что-то пронсходнт: во время. Гсл.; Нсл. 158.
Гзта было яшчэ за прыгон—в крепос-тное время. Арш. (Мат., Б. Но. 32). За Сулейман прарока... аднаго дня вайвода мовіў да Сулеймана. Кіт. 19610. Што Пан Бог за Адама душы стварыў, то на той табліцы ест. Тм. 12567. За Сасабыло хлеба й мяса. Нсл. За пагоду трэба ўпратаць сена. Нсл. За пагоду трэба ўправіцца на полю. Гсл. За жывоцьце свае падзяліў дзеці. Нсл. 155. За будзьні ў лапцях ходзіш. Маск. Слабада Крапівенск. пав. Тульск. губ. (Буддэ: Тула, 22). Надабе скасіць траву ”за-пару, уратаваць яе за-пагоду". НК.: Очеркн, 459.
3. употребляют, указуя время, которое отлнчает одно действне, слученне от другого, следуюіцего, часто выражае-мого суіцеств. в род, падежн с предлогом "да’’.Каторага прарока Пан Бог душу мустафою (араб., парокам) назваў, нествараючы зямлі, за колька тысячаў год уперад? Кіт. 56614. Некаторыя вучанікі прыходзілі да школы за паўгадзіны да пачатку заняткаў. Ар.
4. место ’’каго, чаго’’—за, вместо кого, чего-л. Добра чынь, добра зыч — за сэдэку (араб. субожніна) йдзе. Кіт. 95. Каб ня была суседачка за матку, каб ня была паветачка за хатку. йз свад. песнн.
5. употребляют, показуя на лнцо, которе выступает, нлн прнннмается как кто нлн что: за, в качестве кого, чего-л.; как кто, что-л. Даўней ён у дварэ за кухара служыў. Ст. Узялі яе за сястру. Н. (Афа-насьев, ш, 1914, 105). Дух Сьвяты паставіў вас за япіскапаў. Луцк.: Падзеі Апост, 20: 28. Татулька быў за кума. Чартавічы Сур., Север (Шэйн, 11, 417). Шырын за жонку возьмеш. Крушына: Лебедзь 55. Адну ненаглядачку за жонку вазьму. Купала. Некаторых (пра-рокаў) за халап’ю прадавалі. Кіт. 11365. Прыяжджае нейкі пан і просіць яе за бабу. Дубровіцы Н. (Демнд.: Веров., 101).
6. употребляют для определення прнчн-ны: за. За галоднага карменьне тысяча платы дам. Кіт. 121а8. Фітрэ (араб., род платы) за(быўся) аддаць байрамнага дня, за тое нявольніка на волю пусьціў; ці будзе прынята? Тм. 1863. За мае жыта ды мяне ж біта. Послов. Злуецца за крыўду. Ар. Вось яны й завялі сьпярэчку за жарабё. Бых. (Ром., ІУ, 23). Зьнібее сэрца за розныя падзеі. мгсл., перадмова. За што ты б’ешся? Ар.
7. употребляют для определення осно-вання какого-л. действня: на. Ана, забраўшы рэчаў Адамавых... да Валыні ўцякла, і тут дзяржана за паруку да права. Суд. Akt., 1533.
за III
391
8. употребляют прн степенях сравнення: чем, нежелн. Ён ажаніўся з другою, харошшаю, як была першая: але дачка ад першае жонкі за яе харошшая. Н. (Афа-насьев, ill, 1914,104). Калі болей сабе за дзень еміны маеш, то сэдэку (араб., субож-ніну) давай. Кіт. 20612. Пану Богу служыць лепей за работы сегасьветныя. Кіт. 34а4. Той сьвет лепшы за гэты сьвет. Тм.4іаі7. Наўчоны п’яніца лепшы за ненаўчонага багамолца. Тм. 4565. Нэмаз (араб., малі-тва) лепшы за сон. Тм. 89612. Нядбалійа горш За п’яніцу. Послов. Рапан. 123. Ён дужшы за цябе. Ар. Наш азярод вышшы за ваш. Ст. Я лепшы за цябе ў Бога гаспадар. Крамушоўка Н.(Демвд.: Веров.93). Вы — цяжкі сон. Вы каты... горш за ката. Гарун: Юдаш. Mae розуму больш за іх усіх, Н. (Шэйн, Мат., II, 206). Чужая хата горш за ката. Послов. Рапан. 53. Мы ня горшыя за іх. Шакун: Сьлед2.
9. прн глаголах: абіраць, мець, прымаць, служыць, вучыць, вучыцца, уважаць, браць-узяць. Сам сябе за вялікага меў. Кіт. 62a5. Абралі за старшыню. Ар. Маем за шчасьце, што вы прыехалі. Гоуздава Пост. За Бога меці. Крас. 656. Меці ні за што—нн во что ставнть. Бібл. кн. ХУІ стг., 127 (Віл., Но. 262). За Божае падшыцьце ня маеш. Послов. За каго мяне маеш? За звычай узяў з усякім заводзіцца. Нсл. 200. За каго мяне тут прымаюць? За дурня? Макаёнак: Каб людзі ня журыліся. ПаН Бог ad усёга таго абараніў і сына Ізмаіла за аброк прыняў. Кіт. 7862. Ідзі да караля і прасі яго, каб прыняў цябе за кухара. Н. (Афанасьев: Сказкн, 1, 1913, 210). Падышоў да караля і пачаў прасіцца, каб прыняў яго да сябе за кухара. Тм. Даўней ёну дварэ за кухара служыў. Ст. Баба перабралася за небарачку. Н. (Афанасьев: Сказкн, I, 1914, 105). Аддаў сына вучыцца за шаўца. Ст.
Служыў за кухара. Н. (Афанасьев, I, 1913, 212. Уперад ён служыў у дварэ за канюха. Ст. Ён служа за камандзера. Ст. Што б ты рабіў, каб мой брат у госьці прышоў? — За госьця прыняў бы. Н. (Афанасьев, II, 1914, 35). Уцёк за граніцу ды там застаўся вучыцца за дохтара. А. Луцкевіч: За 25 гадоў, 20. А я ў Марылі на вясельлю была за дружку. Ст. He ўважай падупалага за ўпалага, а хату яго за баўдыр. Послов. Лепле.
за дарма—за ннчто. За дарма пабілі хлапца. Нсл. 127. Ср. дарма.
за блізкі сьвет—в большую даль. Ніхто ня пойдзе туды за блізкі сьвет. Ст.
III. с творнтельным падежом, 1. указует прнчнну, результат чего-л.: по прнчнне, вследстме, в результате чего-л. Яго міласьць, за просьбаю зямян тамашніх, даў ім месца ў Апатове. Суд. акты 1533 г. (Барысёнак: "Адвакатура”, 148). Урады нашы судовыя, за паручэньням нашым, месца нашае гаспадарскае засядаюць. Стт. 76. Із
грэшнага за просьбамі наўчоных сьвя-тым учыню. Кіт. 48 а4. Усё за воляй і за ведамасьцяй маей Божай, як тэж душа із чалавека за воляй маёй Божай выйдзе. Кіт. 137а1,2. За расказаньням месяц і сонца ўзыйдзе й зайдзе. Тм. 10765. У том часе той конь пачаў мовіць, за воляй Божай мовіў. Кіт. Шайтан рэк: "Мой верны й мілы таварышы, каторыя судзьдзі пасул бяруць, за пасулам суд пераварочуюць. Тм. 61а6. Тое забіўства ня ўмысьля, але за пачаткам вонага забітага і ў вабароне ўчыніў. Стт. 406. 1620 г. на Войча Наш выклад, з грэцкага... за расказаньням старшых пераложаны. 400-лецьце блр. друку, 254. За парадаю pad нашых таго ж гаспадарства складаны лісты нашымі былі соймікі паветавыя. Стт. 124. Аж не прабіцца ў краму за народам. Ст. За жданьнём час страцілі. Нсл. 153. За даўжэньням часу шмат страцілі. Нсл. 136. За тваім бязульствам і мы здыхаем. Нсл. 207. За дурной галавой і нагам не спакой. Послов. Ар. За табою палец скалола голкаю. Нсл. 242. За кілганьням теаім мы сядні ня дойдзем да двара. Нсл. 234. За тваім клыпаньням мы сядні не дацяг-немся да места. Нсл. 237. За крыгамі перавозу няма. Нсл. 255. За крыксуном гэтым нічога ня чутно. Нсл. 253. За ляклівасьцю не пайшоў на двор. Нсл. За мачою прайсьці ня можна. Нсл. 292. За бязглузьдзям сваім ты шмат страціў. Нсл. 191. За ласкатаньням тваім нічоганя чутно. Нсл. 271. За ласкатуном гэтым не задрэмеш. Нсл. 271.
2. употребляют, показуя на лнцо, под которого попеченнем, властью н под. что-л. было, есть: прн. За бацькам добра было жыць, а засынам загінулі. Нсл. 158. Загіна нам тут за табою. Нсл. 164. За бацькамі ляпей жылі, чымся цяпер. Гсл. Жывець цётка за дзядзькаю. Послов. Нсл. 156. Невялікае красаваньне за ім, хоць ён і багаты. Послов. Нсл. 252. За маладым панам мужычкі сталі мажнець. Нсл. 287.
за парадкам—по порядке. У гаспа-дарцы ўсё йдзе за парадкам. Ст.
за малым не—едва не. За малым у студню не ўваліўся. Ар.
за маленькім не, укрепйт. к”за малым не". За маленькім палца не адсек. Ар.
Но, когда с прев. степенью суіцеств. нлн с повторяемым суіцеств. на русском языке употребляется предлог ”нз”, тогда на велнколнтовском языке употр. пред-лог "над”. Had дзівам дзіва, Нсл. 701. —чудо нз чудес. Славен наш пан, славен Had усімі панамі. Нсл. 306. To слова паважныя Had вышшымі вышшага ства-рыцеля, Пана Бога. Кіт. 5а8.
• за, ставляемое перед наречнем нлн пршіаемымн, прнбавляет значенне: слн-шком, чересчур, вследствне. He ў пару ты прыехаў: за прыеханьням тваім і ён
заабложыць
392
забалічча
узьявіўся. Нсл. 519. За прымеркамі ня ясна відаць. Нсл. 505. Тыя каморнікі маюць быці ад падкаморага, за недасьпехам яго самога, пасылані ку рассудку й грані-чэньню. Стт. 358. Хто бы за недасьпехам сваім ня мог бы за чатыры нядзелі перад пачацьцям рочкаў пазваці, тагды й тыдзень у рочкі рок прыймован быці маець, толькі б ад пазваньня чатыры нядзелі споўнілася. Стт. 208. За гоцаньням сваім дзень страціла. Нсл. 120. За сем дзён Іра ня справілася вярнуцца, бо сяляне за пільнай работаю не маглі зьберціся на сход. Дзьве Душы 179. За хворасьцю ня можа зрабіць. Нсл. 677. Табе за гуль-тайствам няма калі. Нсл. 125. Гвардзеец быў маўклівы, уважаў, што за нудою і так ужо вельмі рызыкоўна знаёміцца зь нежаданым элемэнтам. Дзьве Душы 23. •заабложыць,—под абложыць. •заагўрыцца,—см. под агурыцца.
КНІГІ ОНЛАЙН
