Вялікалітоўска - расійскі слоўнік
Ян Станкевіч
Выдавец: Lew Sapieha Greatlitvan (Byelorussian) Foundation
Памер: 1329с.
Нью Йорк
2. употребляется как эмоцнональное выраженйе высокой степенй чего-л. Пан Бог, прысягаючы, мовіў: "I ангелы, будзьце вы на то сьветкамі!” Кіт. 267. I халопе мой! Тм. За5.
•іга-га!, междомет.—зву коподражанне для передачй ржанля лошадй. Ар.; Шсл. A жарабок толькі бегае ды іга-га, іга-га-га! Ст.
•ІГДЗё—где. Сяло Шалухіна(Раст.: Смоленск, 136); Бранск(Тйхонов, 233). Людзі Ігдзе ізрадзіліся і ўскормлены суць па Бозе, к таму месту вялікаю ласку імаюць. Ска-рына. См. дзе, ідзе.
•іглі'ца-цы-цы, ж. 1. клйноподобная задвйжка, плотно входяіцая в пазовые вырезкй дверных досок й служаіцая для ЙХ СВЯЗЙ. НК.: Очеркн, Но. 443. Дошкі крывыя, ня склешчуюцца, ня склешчацца добра, і ігліцы ня ўдзержаць. Нсл. 583(«од склешчавацца).
2. йглы хвойных деревьев. Гайдаюцца сосны. Вецер сьвішча ў іхным гальлю. Гоне з поля хвалі сьнегу. Кідае яго на СОСНЫ, убівае ў Ігліцу. Цялеш: Дзесяць, 27.
•іграч-ча, предл.-чў, зват. іграчу, мн. ч.-ЧЫ-чоў-чом-чох, м.—нграюіцйй на каком-л. музыкальном ннструменте. Іграй, іграй. іграчу, а я табе заплачу. Яз песнн, Ар. с.ч. ігрэц.
•ігрэц(ігрэць. 36. Соф. бнбл. Но. 1262. Карын-, скнй, 135.), ігрыца, предл. ігрыцу, зват.ігрэча: мн. ч. Ігрыцы-цоў-цом, мн. ч., предл.-ОХ, м.—музыкант, Гсл. йграюіцйй на музы-кальном йнструменте. Знайшлі іграца на жалейцы. Амілянова Лёз. (Ксл.). Hi трэц, ні мнец, ні ў дуду ігрэц. Нсл. 224. I шавец, і кравец, і ў дуду ігрэц. іг. См. іграч.
*ігрўша-шы-шы, ж. 1. грушевое дерево,1 родяіцее мелкне плоды. Ар.; ПНЗ; Косіч 10; імсьц. Там ёсьць яблыны, ігрушы. I. г.: Лемантар, 59. Толькі заўрадзілася ігруша зялёная, што й пад тэй ігрушаю зара
ігрышча
493
ідзё
Займалася. Міхайлавец Стдуб.(Косіч, 10). Аблаташылі ігрушу яшчэ зь вечара. Юрсл. 2. плод грушевого дерева, родяіцего мелкйе ПЛОДЫ. Ар.; Дсл.; Харобрычы, Курнло, 40. Ігрушы цяжка, шумна падалі. Крушына: Калыханка(3ьніч, 1954, Но. 27). Любі жану, ЯК душу, а трасі, як ігрушу. Поговор. Дсл.(по0 груша). Вісіць ігруша — есьці нельга, бо ў сярэдзіне агонь.(электрычная лямпач-ка). Рапан: Прык: 365. Вярзець ігрушу на вярбе. Послов. Рапан.: Прык. 140.
ігрушка шкі-шцы, уменьш. к ігруша « обойх знач.
ігрушыца-і{ы-цы, уменьш. кігрушавобойх знач. Ёсьць у полі край дарогі сухая ігрушыца. Сямешкава (Раст.; Северск. 131). •ігрышча(ігрышча, НК.; Дсл.)-ча, предл.-чу, мн. ч.-чы-чаў, ср.—вечерйнка с музыкой н танцамн; танцевальный вечер. Ар.; нк.: Дудар, 175; Косіч 59; Дсл.; Гсл. Дзеўкі ЗЬ дзяцюкамі будуць спраўляць ігрышча. Ст. Пойдзем на ігрышча. Дсл. Сьвяточнае ігрышча. Дсл.(лоО Аннушка). Пусьціць дзеўкі на ігрышча. Нсл. 538(поО пускаць}. Мар’я, ці пойдзеш ты да Каўканава на ігрышча? Лахманы Аз. (Ксл.). Ішоў музыка зь ігрышча да дому. (Демнд.: Веров). Ен сядні на ігрышчу разбараніў бітуноў. Васілёк (Калосьсе, Но. 3/ 16, 1938 г., стр. 131). Вось ігрышча, дык ігрышча, не такое, як у нас. Багушэвіч. Адылі ж і тут бываюць гульні І ігрышчы. Гарэцкі: Песьні П. Абы сьвята, ён на ігрышчах. Тм. 68. Ведзьмы справілі ігрышча, ведзьмы маладыя. Гарун: Казка. Тут (у карчмё) ігрышчы адбыва-лісь. с. Музыка 133. Ідзеш у край, дзе сьмерць спраўляе сваё ігрышча. Купала: Новы Год.
•ігрыца-ды-^ы, 1. жен. к ігрэц.
2. област.—ПвВйЦа. Ваніна Ржэўскі п.(Грннькова ІУ); Пск. (Даль).
• іхт-няя-няе. Нсл. 226; Ар.; Раст.; Северск.; Шсл. ІХНЫ-ная-Нае, Нсл. 226., местойм. прйнад-лежйт.—йх, йм прннадлежаіцнй, йм свой-ственный. Іхні конь і жывець у нашым аўсе. Нсл. 226. Іхнія дзеці лазяць у сад. Тм. Аддай іхняму брату. Тм. Іхні конь кусьлівы. Дукора Сьміл. (Шсл.). Я ня іхнай натуры. Нсл. 226. Ня іхнымі рукамі гэта зрабіць. Тм. Усё ў іхнай волі. ЗСД. 237. Іхну гаворку пачуў увесь лес. Гарун: Белр. марш. Пры іхным(маланак) сьвятле Андрэй абачыў дзьве труны. Дудзіцкі („Бацькаўшчына”, Но. 45-46/431-432). ІХНЫМ заданьням было спаўненьне пляну. Бацьк. Но. 1-2/437-438.
•ІХНЫЯ, ІХНЫХ, іхным, зь іхнымі, у ІХНЫХ, едйнств. ч. нет.—члены семейства того лдца, к которому обраіцаются с речью. Ар.
•ідэя-эі-эі, ж.—йдея.
•ідэял-ялу, предл й зват.-яле, м.—ндеал. •ідэялёг-ёга, предл.-ёгу, мн. ч., дат.-ёжа, м.—ядеолог.
•ідэялёгія-17-п, ж.—йдеологдя.
•ідэялізаваць-зую-зуеш-зуе, несоверш., пе-рех.—йдеалйзнровать.
•ІДЭЯЛІЗМ-.wp, предл. й зват.-Мё, м.—йдеа-лнзм.
•ідэялістычны, -ная-нае—йдеалйстйчес-кнй.
•ідэяльны-ная-нае—йдеальный. Нареч. ідэяльна—йдеально.
•ідэйнасьць-ф, ж.—йдейность.
•ідэйнік-гкй, предл.-іку, зват.-іча, м.—ндей-ный человек.
•ідэйніца-г/(я-йы, ж— ндейная женіцнна. •іцэюзы-ная-нае—ндейный.
•ідўчы-чая-чае, 1. ядуіцнй. Гсл. Калі вось Езус падняў вочы і абачыў вялізарныя грамады, да Яго йдучыя, сказаў Піліпу. Тат.: Ванэлі, 404.
2. текуіцнй. Гсл.; Нсл. 224. У йдучым годзе. Нсл. У йдучым годзе на ўсе добры ўрод a ўмалот. Гсл.
•Ідучы, деепр. наст. вр.—НДЯ. Гсл.; Ар.
•ІДЗе, нареч. места—где. Растсл.; НК.: Дудар; Нсл. 224; Дсл.; Мікола Ядрэіч Духаўшч. пав.; Холашчава Красьн. п. цс.; Данькова Сьміл. п.; Мядзьведаўка Смал. п.; Самашкова Смал. п. цс.; Хоцькава Сычаўск. цс.; Баўтушына Ельн. п. і Цурыкоўская воласьць Смал. п. (Раст.: Смоленск 135, Бранск: Тнхонов, 233). ’’БылІ Злучы дзеля зьвязаньня даданых проказяў месца з галоўнаю-. кьде, где, ідзе, ідзеже." Нарысы па гіст. блр. мовы, М. 1957, стр. 410. "Важна адзначыць, што ў найусхаднейшых гаворках мовы беларускае (прыкл. і’ Горацкім р-не Магілеўскае акругі) дагэтуль даволі часта сустракаецца варыянт гэтага злуча — "дзе, ідзе" ( з ”іде, ідеже”)”. Я хачу ведаць, ідзе ты жывеш. Тм„ стр. 412.
Нужно заметнть, что, во-первых, Го-рецкнй пайон не есть самым восточным, но только восточным; во-вторых, ’’ідзе", с "і” в начале употребляется не только в Горецком районе, но н в другнх бело-русскнх уездах; в-третьнх употребляется не только для связання дополннтельных предложеннй места с главным; кроме того, "ідзе” употребляют, как наречне вопроснтельное, наречне места н в значеннн частацы, что вйдно йз прйве-денных прнмеров:
1. вопрос. наречйе. Ідзе ты хадзіла? Красновічы Сураск. (Сержп.: Отчет, 12). Ідзе Ж ты ўплёткі падзяваў? Косіч, 241. А йдзе ж твае прочкі будуць? НК.: Сбягм. 8. А ладачкі, ладкі, a йдзе былі? Нсл. 264. А йдзе ты быў? Нсл. 224. Ідзе ты быў? Парэцк. (Дсл. под болото). Ідзе яно падзелася? Дсл. ( под гаўкала). Ідзе тваё дзяцё? Накрычэўся, цяпер у калыб цы. Дсл.( под абадмацца). А йдзе цябе аблысілі гэтак — галава, як калена. Зімніца Клім. (Бяльсл.). Ідзе ты памёсьціш грэччыну? Нсл. 744.
ідзё
494
ізрада
В вопросйтельно-восклнцательных предложенйях, выражаюіцйх жаль, удй-вленне по прйчйне отсутствня чего-л.: Ідзе ж тая краса дзелася, ідзе ж мая дзевачка? Лупекі Стдуб.(Косіч 235). А йдзе пекла? А ўв Альбрэхтаве. Послов. Нсл. 396. Ідзе гэта было, каб нашага брата шанавалі. Інькава Парэцк. (Дсл.). А дзед-дзядуленька, а йдзе твая бабуленька? Дсл. А йдзе ж ты тады быў, як тваю сьвэтку пярун біў? Імсьц. Ой, ідзе расла, ідзе кахалася? Козіна Пуців. (Халанскі, 133). Цяперанька вы й самі йдзіцё; а йдзе вас улетку знайсьці? НК.: Старцы, 74. А йдзе ж тая ліпіначка, што лыкі дзяруцца, а йдзе ж тая дзяўчыначка, што людзі сьмя-юцца? Раст.: Северск. 130.
2. нареч. места; обычно с частйцамй ”во, вун Во йдзе яны! Вун йдзе дзяцюкі апынуліся! Няма йдзе падзецца. Нсл. 224. Ідзе селязень быў, ідзе вутка была, і жылі-былі на роЗНЫХ месцах. Каменская вол. Навасільск п.(Будде-Тула-Орел, 14). Вун Ідзе гліна. Чыча-нёўск. в. Арл.(Будде: Тула-Орел, 55). Ср. нейдзе, няйдзеб, нійдзе. Цікуй курыцу, бо яна зьнясецца ня ведама йдзе. Гуліна Сян. (Ксл.).
3. неопределенное; то же, что йдзе-КОЛвЧЫ.
А йдзе ночанька спаткае, а йдзе дожджайка прамоча. НК.: Старцы, 78. Харошая дзеўка ня выказуецца: яе абачаць хоць ідзе. Нсл. 83. Калі йдзе чалавек спатыкнецца, там граў музыка, а калі ён панець (падзець), там пазваны ёсьць ці дудар ці музыка. НК.: Дудар, 170.
4. отноейте.іьное; употребляют, как союз: a) В дополнйтельных предложеннях места, нногда с наречнямн ”там, тудьГв главн. предложеннй.
А йдзе дудар грае, старац долькі ня мае. Тм. А йдзе старац пяець, туды музыка ня йдзець. Тм. А йдзе трапачы трапалі, там і грошыкі пра-палі. Послов. нк.: Пасоб., 147. Ідзе грэх, там і каята. Нсл. 224. А ў нашых аканомаў шаўковыя хусткі: А, йдзе былі гаспа-дары, тама сталі пусткі. • Асачыце курыцу, ідзе яна нясецца. Нсл. 369. Ідзе бяспаншчына, там кажны сабе пан. Нсл. 23(лоО бяспаншчына). Спадар Бог сказаў'. Дожджу, ідзі туды, ідзе цябе ждуць. A ён не пайшоў, ідзе ждуць, а пайшоў, ідзе жнуць. Дожджу, ідзі, ідзе цябе просяць. А ён пайшоў, ідзе косяць. Смал. п.(Дсл. под дождж). Паеж маю куцьцю, а йдзе сабакі забрэшуць, туды замуж пайду. Харомск. Давідгарадоцкага р.(на Палесьсю),
Полесье, стр. 66.
В дополн. предложенйях места: He магу Я ШСІМ рабіць, ідзе мой міленькі арэць. нк.: Част.. 30. Ня выкідавайся дужа, ідзе не патрэба. Нсл. 83. Ідзе была sada, тамака цяпер па ПОЯС трава. Сакуны, 51. б) в бополнйтельных определенных предложенйях: Шукала шэрая перапёлачка свайго гнязьдзечка, ідзе ляжала яе яечка. Чаўпня Стдуб. (Косіч, 26).
Набяры кайстрыцы, ідзе лён труць. Доўжа Куз. (Ксл.). Вышла ў тое сяло, ідзе радні, як Мардвы. Дсл.( nod апаланяць). Вось табе пакажу імшарыну, ідзе табе лавіць рыбу. Смал. п. (Дсл.). Кідайце душу ў вагнёвую раку, йдзе ёсьць агонь-полымя. НК.: Старцы, 95. Глянуў на тую бярэзу, ідзе дзеўка зь дзяцюком засілілася. Ельн. (Дсл.). в) в дополнйтельных предложенйях'. Я ХОЧу ведаць, ідзе ты жывеш. Бача вока, ідзе пячэцца кока. Нсл. 17( под бачыць). Я скажу, іде он есть, іде ана зарыта. Архангельскае Зямлянск. пав. Варанеск. губ.(Грннь-кова У, 108). Пакажы, іде куры сядять. Арл. (Будде: Тула- Орел, 36).
5. в значенйй частйцы. Многда с дат. падежом й с йнфйнйтйвом глагола для выраженйя печалй, неуверенностй в чем-л., совершенной невозмож-ностй чего-л.: Ідзе табе, дурню, пілнаеаць? Ром. IП. Нешта ў вас дужа сьцюдзёненька, азызнуць можна. А йдзе ж гэтую стадолу натопішся. НК.: Старцы, 92.
6. откуда. А йдзе ж узяўся малы дзяцінка. Інькава Парэцк. (Дсл.).
•ізрабі'ць,—см. под рабіць.
•ідзесь,—ем. под дзесь.
•ідзіць, ідў, ідзёш, ідзёць, ідзём, ідзгце, област.— ЙТТЙ. Растсл.
•ізьгінуць,—под гінуць.
•ІЗ, ІЗЬ,—CM. nod 3.
•ізглажаць-де—нзглажнвать. Дзеля наўчоных просьбы ўсе грахі ізглажае Пан Бог. Кіт. 4863.
КНІГІ ОНЛАЙН
