КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
•с і ўкаць-аю-ясш-вр, -стучать. Ар : Варел.; Вяг. (Даль, 111, 598). Однкрат. стукнуць-«і-»еш-не- стукнуть. Ар. Co-«тш. засіўкаць—застучать. Ар.; Нсл. 186; Вяі (Далі.); БНсл. Нехта застукаў- р варчты. Нсл. Солггчі. ііасгўкаць насту-чагь. Ар. Совсрш. пастўкаць—постучать. Ар. Еслн данный глагол нмеет несколько значеннй, то все онн даются с новой строкн н перед каждым нз ннх стомт номер 2, 3 н т. д. IX АД АЎТАРА I. ЗАДАНЬНІ СЛОЎНІКА. Нацанальна ўсьведаміўшыся ў 1909 г., я пачаў усюдых запісаваць словы беларускія. Пасьлей выпісаваў таксама з фольклёру й літаратуры. Такім парадкам, падаваны Слоўнік ё слоўнікам жывое народнае й заразом літаратурнае мовы беларускае. Вызукаючы мову беларускую, я пераверыўся, што, калі ў мове народнай ня лічыцца зь непатрэбнымі барбарызмамі (бо побач ізь імі ё ў ёй словы й хормы свае) і адкінуць таковыя барбарызмы з мовы літаратурнае, дык наша народная й літара-турная мовы блізу сусім будуць аднолькавыя. Розьніца блізу толькі будзе ў тых навуковых тэрмінах, каторых у мове народнай няма. Заразом я даведаўся, што мова беларуская вельмі багатая, і дарога яе развою супоўна апрычоная. Яна болей розьніцца ад усіх моў славянскіх, чымся кажная іншая мова славянская. Ад мовы ж расійскае (запраўды ноўгарадзкае) яна стаіць далей, чымся ад паўночна-заходніх моў славянскіх. Да Слоўніка я браў словы ня толькі з найболей захавалае мовы беларускае, але, з прыгоды, троху й з прасыдягаў з ладным або й вялікім уплывам расійскім (паўночная Пскоўшчына, сярэдняя Цьвершчына, заходняя часьць зямлі старавечных Вяцічаў) і на'т з дальшае ўсходняе часьці Вяцічаў аж да граніцы з Мардвою на ўсходзе. Зьясьняльны слоўнік Даляў ё ня толькі расійскі, але й беларускі, дарма што ён так не названы і што толькі адзін раз адзіны мовавед гэта пісома прызнаў. Учыніў гэта А. Крымскі ў дыскусі з А. Сабалеўскім праз паходжаньне жыхарства Кіеўскага трыкутніка (памеж Дняпра, Ірпеня й Росі). Яшчэ болей з прыгоды й меней узята да Слоўніка із старых літаратурнае й народнае (Аль Кітаб) моў беларускіх. Заданьне Слоўніка — практычнае. Затым правапіс яго ўсюдых — як у перакладаных словах, так і ў ілюструючых фразах — літаратурны. Слоўнік прызначаны памагчы, першае, вучыцца мовы беларускае — усім, сваім I чужым: другое, вучыцца мовы расійскае тым Беларусам, што гэтага патра-буюць у сваей адумысловасьці. 3 прычыны сваіх гукавых асаблівасьцяў і націску мова беларуская досыць цяжкая навучыцца яе небеларусам. 3 гэтае прычыны падаецца ў Слоўніку шмат канчаткаў адмены й спражэньня. А таксама націск. Націск паказаны знакам ’ над самагукам. Над о, е, э не паказаны націск, бо гэтыя гукі ў мове беларускай бываюць толькі пад націскам. Выняткам ё перанятыя незьбеларушчаныя словы, у каторых на пісьме бываюць гэтыя гукі й не пад націскам, затым, як на іх ё націск, дык ён і паказаны. Дарма што Слоўнік ё працаю майго жыцьця, ён ня супоўны, бо ня ўсі чыста матар'ялы скарыстаны. Галоўная прычына тая, што я — нацанальна дзейная людзі-на паняволенага народу. Найлепей я мог працаваць прыехаўшы да Амэрыкі. Але й тут, апрача працы на жыцьцё, надабе было зарабляць і на выданьні, ды ня мог я вытрываць, каб ня браць удзелу ў працы нацанальна-грамадзкой. Шэсьць год заняў 1 пераклад Біблі, ня лічачы карэктуры й клопату, зьвязанага з выданьням Сьвятога Пісьма. Адзіным супрацаўнём і памачніцаю маёю ў вусіх маіх працах была мая Дарагая Спадарыня Марыя. X П. АБЭЦАДА БЕЛАРУСКАЯ. Тыя з народаў моў славянскіх, што прынялі хрысьцянства зь Бізанты, прынялі веру Хрыстову ў мове стара-макядонскай, каторая, стаўшыся такім парадкам моваю царкоўных адпраў а царкоўнае літаратуры, пачала звацца моваю царкоўна-славянскай. Пісьмо мовы стара-макядонскае або царкоўна-славянскае было дваякае, спачатку глаголічнае, крыху пасьлей і кірылічнае. Глаголіца даўгі час заставалася ў Харватаў, пакуль ня была там выцісьнена лацініцаю. 3 прыймом хрысьцянства дзядамі нашымі ў 10-ым веку, да Беларусі прышла царкоўная літаратура стара-макядонская, пісаная пісьмом кірылічным, кірыліцаю . Кірыліца была ўтворана з абэцады грэцкае із захаваньням парадку літараў гэтае абэцады. У канцу 17 стагодзьдзя выдатны наўчоны й друкар беларускі, Галяш Капіевіч-Капіеўскі, зрабіў рэформу кірыліцы, даўшы яе літарам хорму такую, якая цяпер ёсьцека ў кірыліцы беларускай і ў кірыліцы іншых народаў, бо й яны прынялі рэформу наўчонага Беларуса. Але парадак літараў кірыліцы Капіевіч пакінуў стары. Гэты парадак не прытарнаваны да гукаў славянскіх, а ў вабэцадзе беларускай асабліва ў ім вялікія заганы. Прычына гэтага галоўна тая, што ў мове беларускай ё накшы развой самагукаў, зн, ё аканьне, чым мова беларуская розьніцца ад усіх іншых моў славянскіх. У мове беларускай ненацісьненыя о, Э, е заўсёды пераходзяць у а(я) дыа зь ненацісьненых о, э абазначаецца й на пісьме заўсёды літараю a; а язь нена-цісьненага е абазначаецца на пісьме часта літараю я Затым, пры дагэтулешнім парадку літараў нашае абэцады, словы з тым тым этымолёг ічным о ў караню, але з розным націскам, стаяць у слоўніку ў межах тае самае літары далёка адно ад аднаго (прыкладам: ноч і начаваць, начлег, начніца, начулішча-, воз, возьнік і вазіць). Яшчэ далей стаяць адно ад аднаго (бо адныя на пачатку, а другія на канцы пад тэй самай літараю) словы розна-націсьненыя з этымолёгічным э, е ўкараню (прыкл.:чэсьць і частаваць. чэп і чапаць, чапяла рэзацьі разьнік. дзеньі дзяньнікхКаліжбыпарада.к літараў абэцады быў такі, што о, а,э стаялі беспасярэдне адна за аднэй п, а е, ё, я таксама, тады менаваныя й да іх падобныя словы стаялі б побач або блізка адны да адных, што палягчыла б знаходжаньне слоў у слоўніку, прыяла б лепшаму разуменьню паходжаньня й значаньня. Другой асаблівасьцяй фонэтыкі беларускае, дзеля якое патрэбна адмена парадку літараў абэцады, ё пярэйсьце у і в у ў. Пры цяперашнім парадку літараў абэцады аднакарэнныя словы з у і ў зь ненацісьненага у (прыкл.: навука, наўчонЫ), а таксама з в і ў з в (прыкл.: лава і лаўка-, галава й галоўка, трава й траўка, траўлівы-, стаў і ставою стаяць у слоўніку далёка адно ад аднаго. Калі б, адылі паставіць у вабэцадзе в, у, ў побач, дык падобныя словы таксама стаялі б у слоўніку побач або блізка адны да адных.2’ Такі лексычна-графічны прынцып слоўніка супоўна правесьці немагчыма, але й часткава праведзены, толькі, колькі тут паказана, палягчыць працу над слоўнікам і яшчэ болей із слоўнікам. 1. Затым, што ў словах бывае а зь ненацісьненага Q то будзе лёгічна, каб і ў вабэцадзе остаяла перад & а таксама е перад ё 1 абедзьве гэтыя літары перад я г.Затым, што ўсловах бывае ўз в (мова, прымаўка, размаўляць),або ў з умавука, але наўчоньп, а не наадварот, парадак гэтых літараў мае быць гэткі: в, у, ў XI Менаваныя адмены парадку літараў нашае абэцады вельмі патрэбныя, іншыя пажаданыя дзеля палепшаньня парадку літараў. Пажадана, каб літары, абазначаючыя гукі блізкія адны да адных сваёй вымоваю і стаялі блізка да сябе. Таксама пры разьмяшчэньню літараў можа быць брана пад увагу паходжаньне гукаў: калі адзін гук паходзе з другога, дык і літара, яго абазначаючая, мела б і стаяць зараз жа за літараю таго, з каторага паходзе. Дзеля менаванага літары Г, г, х маюць і стаяць у вабэцадзе ў гэткім жа парадку, бо гук г паходзе з Г, а вымова х блізкая да вымовыг.31 Дз, дж, з, жмаюць стаяць разам дзеля блізіні вымовы гэтых гукаў4’ ды дж задз, аж за з, бо дж часта паходзе з дз (хадзіць — хаджуі а ж часта паходзе ізз (рэзаць —рэжу). 51 С, ш маюць стаяць побач дзеля блізіні свае вымовы ды ш за С, бо шчаста паходзе із с (каса, касіць — кашуі.61 Ф мае стаяць перад п, бо часта ў яго пераходзе (да прыкладу: пасоля паходзе з фасоля, Панас — з Афанасіі Дык парадак літараў кірыліцы беларускае, добра званае "капіеўкаю," мае быць ГЭТКІ: о, а, э, б, г, г, х, д, е, ё, я, дз, дж, з, ж, 1, й, к, л, м, н, ф, п, р, с, ш, т, в, у, ў, ь, ц, ч, ы, ю Гэткі парадак літараў будзе лепшым, правільным у вабэцадзе беларускай і гэткі прыведзены ў слоўніку. 3. Чэхі, у каторых мававеда стаіць найвышэй і тарнуецца ў жыцьцю практычным, такі самы прынялі парадак гэтых трох літараў. 4,Таксамаўвабэцадзецаркоўна-славянскайлітара,званаязело,абазначаючая гук дз, стаіць ля літары, званай земля абазначаючай гук 3 5. Зацемлю, што ў лацінічных абэцадах славянскіх ж стаіць за 3. 6. Таксама с, ш стаяць у мове чэскай. III. ЯК СЛОЎНІК УКЛАДЗЕНЫ, АБО ЯК ІЗЬ ЯГО КАРЫСТАЦЬ. Як правіла, у Слоўніку адцямляецца месца запісу кажнага слова беларускага, або зь якога жарала яно выпісана. Месца запісу паказана скарачэньням назову павету. А калі месцам запісу ё малая мясцовасьць, тады да яе даданы ў скарачэньню назоў яе павету. У выпісах із Далядаданытолькі Губэрні.Каліўжарале паказана месца запісу слова, тады падаецца месца запісу яго, а ў дужках жарало, з каторага яно выпісана. Структура Слоўніка. 3 ладным абмежаньням, праз каторае неўзабаве будзе сказана, словы ў Слоўніку раскладзены ў вальфабэтным парадку. Анонімы (словы аднолькавага гучэньня, але рознага значаньня) толькі тады паданы ў розных артыкулах, калі яны рознага паходжаньня. Калі ё два або болей слоў аднаго паходжаньня й хормы, але належачых да розных часьцяў мовы, дык кажнае зь іх выдрукавана асобным артыкулам подле абэцады і перад кажным стаіць I, ІІ.або III Да прыкладу: XII •краіі I, краю, прел.і ii тпт кран>. чн. ч крчі, ~краёў-ё.ч-і-ямі-ёх, w 1. сірана. Др: Шсл Паехалі жыць г чужы край. < । У сваім краю, як г раю. Нсл. 251. •край II, преЛмн. с р<й1. нчЛ. бЛІВ, ВОЗЛС, около. Палажылі сына краіі дарожкі, a нявеспіачку край баліначкі. 3 двух слоў таго самага паходжаньня й хормы, але з розным значаньням і націскам, кажнае друкуецца асобным артыкулам. •сілГць-.ікі- ihn- ле^ раго-што, нгсоверш. —подкреплять пніцею снлы. Сілі, куме, дзеткі тпе. Нсч • сіліць-лю-ліш-ле, каго-што. нгчмерш. — пршіуждать. Ня сіль яго, калі ня хоча ПІЦЧ. Нсл. Спакменьнікі. Усі спакменьнікі падаюцца ў назоўным адменьніку адз. ліку, адлі паданы канчатак родавага адменьніка адз. л. Апрача тога, ў спакменьнікаў мужчынскіх часта падаецца канчатак мясцовага й гукальнага адм. адз. ліку і родавы, давальны, вінавальны, снадзіўны й мясцовы (або некаторыя зь іх) множнага ліку. У спак-меньнікаў жаноцкіх націсьненых на аснове заўсёды паданы канчатак давальнага й мясцовага адм. адзіночнага ліку I рэдчас родавага й вінавальнага адм. множнага ліку. Прыклад: