Вялікі беларус Леў Сапега
Анатоль Тарас
Выдавец: Харвест
Памер: 256с.
Мінск 2017
а нават роднасную рэспубліканскай[59]. Сапега дае сваё бачанне сапраўднага манарха і папярэджвае Жыгімонта, каб паважаў закон і не стаў «тыранам».
Былн тые часы, найяснейшый мнлостнвый госпадару королю, колн в том згромаженью а посполнтованью людском, которое мы Речью Посполнтою называем, не правом якнм оппсаным або статутом, але только свонм зданьем н уподобаньем владность свою господары н королн того света над людмн ростегалн. Але нж частокроть от прнстойное своее повіінностн отступовалн, а на свой толко пожыток речы натегаючы о сполное доброе вснх мало дбалн, оттуль то было уросло, же людн, брыдечысе нх панованьем н звнрхностью н не господармн, але тыранамн оные называючы, на самом только статуте н праве опнсаном все беспеченьство н доброе Речы Посполнтое засажалн. А про то он, велнкнй н зацный фнлозоф греческнй, Арыстотелес поведнл, же там бельлуа, а по-нашому днкое звера, пануеть, где чолове’к водлуг уподобанья своего владность свою ростегаеть. А где опять право або статут ropy маеть, там сам Бог вснм владнеть [60].
Філасофія палітыкі Сапегі прама супрацьлеглая шаноўнаму на той час Мікіявелі. Калі італьянскі філосаф апраўдвае любыя сродкі для дасягнення і ўтрымання ўлады, калі ідэалам абвяшчаецца беззаконне мацнейшага над падначаленым, дык Сапега лічыць, што і ў палітычным жыцці трэба кіравацца хрысціянскімі запаветамі. Толькі ў гэтым выгіадку праўленне манарха прынясе шчасце ягонаму народу. Закон, пабудаваны паводле хрысціянскіх запаветаў, — улада ад Бога.
А тая гого ест прнчнна, же право ест, яко его другнй зацный мудрец выславнл, оным правднвым розсудком, а мудрым умыслу чоловечого баченьем, которым пан Бог натуру чоловечую обдарытн рачыл, абы водлуг того прнстойного а мудрого баченья жывот чоловечнй так справовал, яко бы се за тым, што ест почстнвого, завжды удавал, а што непочстнвого, абы се того выстерегал [61].
Свае думкі Леў Сапега развівае і ў прадмове да станаў Вялікага княства. Ён абгрунтоўвае патрэбнасць для дзяржавы справядлівых законаў, выкананне якіх і дае грамадству магчымасць пачціва і прыстойна жыць, а чалавеку — добрую славу, здароўе і маёмасны здабытак. Закон — гэта ёсць вольнасць.
Обачывалй то усвх веков людй мудрые, же в кождой Речы Посполтой чоловеку почстйвому нйчого не маеть бытн дорожшого над вольность. А неволею так се маеть гыдйтй, же не только скарбамй, але й смертью ее од себе отганятн есть повннен. ...А прото людй почстчвые не только маетностн, але й горл свойх протнв кождому йепрчятелю выйосйтй не жалують, абы под йх окрутное опанованье не прйходшій, а з волностй своее будучй злупленй, водлуг волй й мыслй йх яко невольннкн не муселв жйтй. Але вже мало бы на том было, вжбы чоловек з неволн от посторонного непрнятеля был волен, гды бы домового непрнятеля над собою терпетй мусел. Тогды тот монштук або удвло на погамованье кождого зуфальцу есть вынайдено, абы се боячы права от кождого гвалту й збытку погамовал, а над слабшнм й хдшйм не паствйлсе й утаскатй его не мог, бо для того права суть постановлены, абы можному й потужному не все было вольно чынйтй. Яко Цыцеро поведйл, йж естесмо невольнакамн прав для того, абысьмы вольностн ужнватв моглй. А естлн ж чоловеку почставому нйчого нет мйльшого над тое, гды во отчызче своей безпечче мешкаючы не бойтсе, абы его хто на доброй славе его змазатн альбо на теле й на здоровью его образнтч альбо теж на власной местностй его укрывдйтч мог. Тогды то нвчому чншому, одно праву прйчнтатй маеть, за которым од кождого в покою седйть, а жадного уснлства, обельженья н укрчвженья на собе не поносйть, бо тот цель й скуток усйх прав ест й маеть бытч на свете, абы кождый добрую славу свою, здоровье й маетность в целостй мел, а на том всем жадйого уіцйрбку не терпел [62].
А для Вялікага княства першынство права, якому падначальваецца і сам гаспадар, — гэта «скарб в руках нашнх, который жадною сумою преплачон бытн не можеть». Каб чалавек права пісанага справаваўся, ён павінен ведаць законы.
Так еслн бы од кого был укрнвжон, абы ведал, где обороны й лекарства в крнвде своей чскатй маеть, бо яко одйн сенатор рымскчй другого штрофовал, же права отчйзны своее не умел, так кождый обыватель годеч ест наганенья, который вольностью се фалать й прав свойх уметй й розуметв не хочеть, которым правом усю вольность свою обварованную маеть. А еслй которому народу встыд прав свонх не уметн, поготовлю нам, которые не обчым якйм языком, але свойм власным права спйсаные маем й кождого часу, чого нам потреба ку отпору всякое крнвды, ведатй можам [63],
Статут быў кнігай Сапегі як аднаго з ягоных аўтараў, як рэдактара, як фундатара выдання. Сам Леў вобразна вызначыў сваю працу над Статутам гэтак: «...дорогу лацнейшую н снаднейшую кождому ку ведомостн права показал»[64].
Калі ж казаць мовай фактаў, дык перш-наперш адзначым, што Статут на працягу 200 гадоў лічыўся самым дасканалым зводам законаў у Еўропе і адным з самых дэмакратычных. Па сутнасці гэта канстытуцыя арыстакратычнай рэспублікі. Значны ўплыў зрабіў Статут і на прававую думку Еўропы. Гэтак, ён паслужыў узорам пры стварэнні ў 1648 годзе расійскага зводу законаў Саборнага ўкладання. Цэлыя раздзелы гэтага кодэкса былі проста ўзяты з літвінскага Статута. Карысталіся ім і ў Польшчы як крыніцай права ў заканадаўстве.
Паводле Статута, у XVII сгагоддзі працавалі суды ў Латвіі, Эстоніі і на Украіне. Статут пераклалі на нямецкую, украінскую, расійскую, польскую, лацінскую і французскую мовы. Ну, а Літва жыла паводле ягоных законаў амаль да сярэдзіны XIX стагоддзя. Такі вось плён працы ўсіх тых, хто прыняў чыннасць у стварэнні гэтай вялікай кнігі літвінаў.
СПАКОЙ АЙЧЫНЫ
3 новым каралём польскім і вялікім князем літоўскім Льву Сапегу давялося пазнаёміцца так блізка, што ён і сам не радаваўся гэтаму. Падканцлер жыў пры каралеўскім двары ў Кракаве для вырашэння літвінскіх спраў. У лістах Льва Сапегі адчуваецца непрыязь да ўладара. Hi дзяржаўнага мыслення, ні дзейнасці, ні таленту палітыка не праяўляў белабрысы юнак са Швецыі. Чым і вызначаўся, дык насупленасцю і маўклівасцю. Hi да складу, ні да ладу. Так сабе — чалавек пры чужым розуме. 3 самага дзяцінства сына пратэстанцкага караля Швецыі выхоўвалі езуіты.
Кароль спрабаваў супраціўляцца, ды жонка Кацярына Ягайлаўна настаяла, каб Жыгімонт рос у каталіцкай веры. Маці марыла бачыць яго польскім каралём, вось і навучыла польскай мове і веры. А гэтага, на жаль, мала, каб стаць сапраўдным уладаром. Звычаяў і нораваў Польшчы, а тым больш Літвы, ён не ведаў. Вясёлым і запальчывым палякам і літвінам не падабалася, што іх гаспадар замест ловаў, рыцарскіх турніраў, баляванняў то найграе на клавікордзе, то цешыцца мелодыямі прыдворнага аркестра, то вышывае золатам, a то, як алхімік, бавіць час у хімічных практы-
каваннях. На дзяржаўныя справы неяк і часу не даставала, усё на заутра адкладваў — палякі і празвалі яго Даўтрка (Dojutrka). Мала быць хімікам, каб правіць вялікія справы.
Літвінаў больш хвалявала не столькі асоба Жыгімонта і ягоны характер, а тое, як ставіцца ён да Літвы. Станіслаў Альбрэхт Радзівіл недарэмна выказваў свае трывогі:
Ён малады, яму ўсяго 22 гады, ён падобны на чыстую кнігу. Што палякі занясуць у яе, тое і застанецца ў ёй, як у воску. Ад іх, і выключна толькі ад іх, залежыць зрабіць з яго добрага або дрэннага ўладара [65].
Вось і запаўнялі старонкі гісторыі Рэчы Паспалітай «дарадчыкі»-езуіты ды іх спадручнік Андрэй Баболя. Як пісаў сучаснік:
Баболя так авалодаў каралём, што той нічога не рабіў без яго парады, як і сам Баболя без езуітаў; нават у справах грамадскіх першай была парада Баболі і езуітаў заўжды шкодная Рэчы Паспалітай, таму што яны не вывучалі яе становішча і інтарэсаў. Езуіты разбіраліся ў справах школьных і свайго ордэна, Баболя жыў аднымі інтрыгамі, але яны раілі аб справах польскіх, маскоўскіх і шведскіх, і асуджэнне іх думкі лічылася святатацтвам [66],
Чаго здзіўляцца, што старонкі панавання «караля езуітаў» — гэта гісторыя войнаў, авантур, веранянавісці і заняпаду дзяржавы.
Сапега адразу спазнаў на сабе характар Жыгімонта. Так ужо здарылася, што злосць, якая душыла палякаў на літвінаў з-за Статута, яны выплеснулі на падканцлера. Як у непрыяцельскім стане апынуўся ён — вакол варожасць. Настрою палякаў паддаўся і Жыгімонт, і ён злаваў на Літву. Аб атмасферы кракаўскага двара Сапега паведамляў Крыштофу Радзівілу. Гэтак, у лісце ад 31 студ/зеня 1588 года ён піша:
Вельмі ўзмацніліся паны палякі перамогай над Максімілянам і зрабілі асабліва пагардлівымі да народа літоўскага, кажучы: каб гэтая навіна прыйшла перад заканчэннем нашых спраў літоўскіх і прысягай каралеўскай, не дазволілі б нам ані тых пастулатаў нашых, ані супакою, ані паловы Лівонскай зямлі. Пан Асецкі, пасол ад войска, іменем гетмана і ўсіх жаўнераў даказваў, што мы да зямлі Лівонскай нічога не маем, і досыць ушчыпліва народ літоўскі ўспамінаў, чаго мы, не жадаючы слухаць, бо нам спрачацца з імі не гадзілася, пайшлі прэч, не хочучы даслухаць гэтага іхняга пасоль-
ства. Вакансіі літоўскія ўсе разданы перш, чымся мне аб іх прыйшлося гутарыць, ды і парадзіцца са мной не хацеў [67].
У другім лісце ад 17 лютага Сапега піша пра непрыязь Жыгімонта да Літвы.
Кароль казаў мне, што болей палякам павінны, чымся Літве, бо яму палякі паказалі больш зычлівасці, чым Літва. I ён не толькі кажа гэтак, але і робіць. Ужо там болып палякі ў нас дастаюць, чым сама Літва. Літвіну адмовяць, а паляку ў той час дадуць. Таму і паведамляю Вашае Міласці, што як толькі штосьці адчыніцца на Літве, дык усё палякам імгненна аддадуць [68],
I да спраў Княства Жыгімонт не хацеў і падступацца. Такое важнае пытанне, як пацвярджэнне літвіна-маскоўскага перамір’я, вялікі князь зацягнуў на месяцы. Сапега напісаў грамату, пераклаў яе на польскую мову, каб Жыгімонт азнаёміўся, а той за колькі тыдняў нават у рукі яе не ўзяў. Штодня падканцлер нагадваў пра грамату і чуў адзін і той адказ: «Яшчэ не чытаў»[69]. I не пра мір думаў уладар, а пра вайну. Гневаўся на Маскву і жадаў яе біць. Як і чым тут даць рады? «Ужо не ведаю, што далей чыніць», — прызнаваўся Сапега[70].
Цяжка аднаму быць супраць гаспадара і польскіх паноў, якім за вялікі гонар — пахлёбствам падабацца пану. Апіраюся, як кот на лёдзе, але калі не буду магчы, хіба што з якойсь пратэстацыяй ад’еду дадому [71],
КНІГІ ОНЛАЙН
